Niedoczynność tarczycy – przyczyny, objawy i rodzaje

Najważniejsze informacje:

• Niedoczynność tarczycy często ma podłoże autoimmunologiczne. Jej przyczyną w wielu przypadkach jest choroba Hashimoto, czyli przewlekłe zapalenie gruczołu tarczowego.
• Główne objawy niedoczynności tarczycy to m.in. obrzęk twarzy i szyi, suchość skóry, trądzik, parestezje, bóle głowy, nóg, mięśni i stawów, tycie, wypadanie włosów, brak okresu.
• Zaburzenia pracy tarczycy mogą wpływać na zdrowie psychiczne i wiązać się z innymi chorobami, np. cukrzycą, hipercholesterolemią, niewydolnością serca.

Co to jest tarczyca? Gdzie się znajduje?

Tarczyca (inaczej: gruczoł tarczowy) jest narządem wydzielania wewnętrznego kontrolowanym przez przysadkę mózgową. Znajduje się w dolnej części szyi, w pobliżu tchawicy. Odpowiada za produkcję i uwalnianie trzech hormonów: trójjodotyroniny (T3), tyroksyny (T4) i kalcytoniny. Tarczycę stymuluje hormon tyreotropowy (TSH) wydzielany przez przysadkę. Jego rola polega na pobudzaniu wytwarzania hormonów T3 i T4. 

Hormony tarczycy są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Stymulują procesy wzrostu i rozwoju komórek oraz tkanek, kontrolują przemiany energetyczne, metabolizm i termogenezę, regulują równowagę wapniowo-fosforanową, a przy tym wpływają na czynność wielu układów ciała, w szczególności:

• nerwowego, 
• płciowego, 
• sercowo-naczyniowego, 
• pokarmowego. 

Niedoczynność tarczycy i jej rodzaje

Choroby gruczołu tarczowego (niedoczynność i nadczynność, choroba Hashimoto, choroba Gravesa-Basedowa, wole tarczycowe) najczęściej mają związek z nieprawidłowościami w wydzielaniu hormonów tarczycy. Niedoczynność tarczycy jest najpowszechniejszym z tych zaburzeń. Sprawia, że tarczyca produkuje zbyt mało hormonów w stosunku do zapotrzebowania organizmu. 

Niedoczynność tarczycy ma różne postaci. Ze względu na jej podłoże i obraz kliniczny wyróżnia się:

• pierwotną niedoczynność tarczycy (podwyższone TSH, obniżone FT3 i FT4 – poniżej lub w dolnych granicach normy),
• wtórną niedoczynność tarczycy – drugorzędową lub trzeciorzędową (niskie stężenia TSH, FT3 i FT4),
• subkliniczną (utajoną) niedoczynność tarczycy (nieznacznie podwyższone TSH, zaś FT3 i FT4 w granicach normy), która może przejść w niedoczynność jawną, czyli pełnoobjawową.

Zarówno postać pierwotna, jak i wtórna zaburzeń tarczycy może być stanem wrodzonym bądź nabytym. Niedoczynność tarczycy wrodzona występuje już w okresie płodowym. Dzieli się na trwałą i przejściową. Pierwsza z nich dotyczy przeważnie dzieci z wadami genetycznymi i rozwojowymi (np. dysgenezją organu), druga zaś dominuje u wcześniaków i noworodków z niską masą urodzeniową oraz u dzieci, które doświadczyły urazu okołoporodowego, niedotlenienia albo wylewu. 

Odrębnymi jednostkami chorobowymi są zespoły oporności na hormony tarczycy, czyli tzw. zespoły uogólnione, które dają objawy podobne do niedoczynności tarczycy.

Kiedy choruje tarczyca? Niedoczynność tarczycy – przyczyny zaburzeń

W 99 proc. przypadków niedoczynność tarczycy przybiera postać pierwotną, której przyczyną jest uszkodzenie lub całkowite usunięcie gruczołu tarczowego na skutek takich czynników jak:

• przewlekłe limfocytowe zapalenie tarczycy o podłożu autoimmunologicznym, czyli choroba Hashimoto (przy Hashimoto nieprawidłowo pobudzony układ odpornościowy wytwarza przeciwciała przeciwko tarczycy, co prowadzi do powstania przewlekłego niebolesnego stanu zapalnego, który rozwija się przez lata),
• poporodowe zapalenie tarczycy, czyli PZT (w pierwszym roku po porodzie lub po poronieniu przy ciąży trwającej co najmniej 6–7 tygodni),
• pozostałe stany zapalne tarczycy, np. podostre ziarnicze zapalenie gruczołu tarczowego typu de Quervaina, ostre infekcyjne (ropne) zapalenie gruczołu tarczowego, zapalenie Riedla,
• leczenie izotopowe tarczycy (radioaktywnym jodem-131), które wdraża się np. przy chorobie Gravesa-Basedowa i wolu guzkowym nadczynnym,
• przedawkowanie tyreostatyków lub przyjmowanie niektórych leków z innych grup, m.in. antyarytmicznych (np. amiodaronu), przeciwnowotworowych (np. sunitynibu), stabilizatorów nastroju (np. litu),
• zabieg chirurgiczny w obrębie tarczycy,
• radioterapia nowotworów,
• znaczny niedobór jodu.

Inne przyczyny ma wtórna niedoczynność tarczycy, która wiąże się z zaburzeniami w obrębie przysadki mózgowej (niedoczynność drugorzędowa) lub podwzgórza (niedoczynność trzeciorzędowa). Czynnikami sprawczymi w przypadku tej postaci choroby mogą być np.:

• guzy i choroby zapalne (naciekowe) albo zaburzenia rozwojowe przysadki/podwzgórza,
• tętniaki tętnicy szyjnej,
• urazy głowy,
• interwencje neurochirurgiczne,
• poporodowa martwica przysadki mózgowej, czyli zespół Sheehana.

Przyczyny niedoczynności tarczycy o charakterze subklinicznym (ukrytym) są takie same jak w przypadku zaburzeń o przebiegu jawnym. Różnica polega na manifestacji objawów, które przy niedoczynności subklinicznej są dyskretne i trudne do zaobserwowania. 

Niedoczynność tarczycy – objawy: wygląd twarzy, ciała, dłoni, tycie, zachowanie

Niedoczynność tarczycy – zarówno utajona (subkliniczna), jak i pełnoobjawowa (kliniczna) – może dawać szereg dolegliwości związanych z uogólnionym spowolnieniem funkcji metabolicznych organizmu. Natężenie objawów niedoczynności tarczycy jest kwestią indywidualną, na którą wpływa szereg czynników – oprócz rodzaju niedoczynności są to m.in. styl życia, dieta, wiek, występowanie innych chorób, ogólny stan zdrowia. Choroba ma przebieg od łagodnego do bardzo ciężkiego.

Niedoczynność tarczycy – wygląd twarzy i szyi

Najbardziej charakterystyczne objawy niedoczynności tarczycy pojawiają się na twarzy i szyi. Zatrzymanie wody w organizmie na skutek nieprawidłowości hormonalnych skutkuje obrzękiem. Opuchliznę można zauważyć zwłaszcza wokół oczu i na powiekach, ale nierzadko obejmuje ona całą powierzchnię twarzy. Na obrzękniętym obszarze nie pozostaje wgłębienie po ucisku palcem. Natomiast na szyi może uwidocznić się wole, czyli zgubienie, które jest manifestacją nieprawidłowego powiększenia tarczycy.

Niedoczynność tarczycy – trądzik i inne objawy skórne

Niedoczynność tarczycy powoduje również zmiany w wyglądzie skóry, która staje się blada, przesuszona (w szczególności na dłoniach, łokciach, kolanach), łuszcząca się, swędząca, szorstka i zimna w dotyku. Powstają na niej pęknięcia, a nawet trudno gojące się rany. Ponadto ma skłonność do pokrywania się wysypką i trądzikiem. 

Niedoczynność tarczycy – objawy neurologiczne

Zaburzenia pracy tarczycy i innych gruczołów dokrewnych mogą przyczyniać się też do występowania różnych dolegliwości o charakterze neurologicznym. Są wśród nich m.in. parestezje (mrowienie, drętwienie, pieczenie ciała w wyniku uszkodzenia nerwów obwodowych), zaburzenia widzenia, zaburzenia świadomości i motoryki, bóle głowy. Badania neurologiczne wykazują przeważnie osłabienie odruchów ścięgnistych (odruchu kolanowego, skokowego).  

Niedoczynność tarczycy a bóle nóg i dolegliwości kostno-stawowe

Kolejną grupą objawów niedoczynności tarczycy są dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego. Dotyczą one nawet 80 proc. chorych, którzy mierzą się z osłabieniem, sztywnością i bólami mięśni (najczęściej obręczy barkowej i biodrowej), a także bolesnymi kurczami (szczególnie po aktywności fizycznej i przebywaniu w niskiej temperaturze). Przy niedoczynności tarczycy może dojść też do ograniczenia ruchomości nadgarstków oraz bolesności i obrzęku wielu stawów jednocześnie. 

Niedoczynność tarczycy – objawy psychiczne

Występowanie niedoczynności tarczycy wiąże się również ze zmianą zachowania. Choroba powoduje apatię, wycofanie, obniżenie nastroju, wzmożoną męczliwość, ospałość. W jej przebiegu pojawiają się otępienie i zaburzenia koncentracji. Funkcje poznawcze (pamięć, uwaga i percepcja) ulegają osłabieniu, a procesy myślowe spowolnieniu. Osoby chorujące na niedoczynność tarczycy (nawet o niewielkim nasileniu) borykają się często ze stanami depresyjnymi oraz zaburzeniami lękowymi. 

Niedoczynność tarczycy a tycie

Spowolnienie przemiany materii i zatrzymanie wody w organizmie przy niedoczynności tarczycy w wielu przypadkach przyczyniają się do wzmożonego przybierania na wadze, zwłaszcza jeśli dodatkowym problemem jest brak ruchu. Tyciu towarzyszą nierzadko problemy trawienne i zaparcia, wzrost stężenia cholesterolu frakcji LDL, wodobrzusze, jak również zmniejszona tolerancja wysiłku fizycznego. 

Niedoczynność tarczycy a wypadanie włosów

Niedoczynność tarczycy sprawia, że w procesie wzrostu włosa wydłuża się faza telogenu, czyli spoczynku – na niekorzyść fazy wzrostu. Dochodzi do tzw. łysienia telogenowego lub do łysienia plackowatego (przy autoimmunologicznym podłożu choroby). Włosy stają się suche, szorstkie, łamliwe i wypadają w dużych ilościach. Ich porost zaś zostaje zahamowany. 

Niedoczynność tarczycy a przerost endometrium i brak okresu

Problemy z tarczycą mają wpływ na płodność zarówno kobiet, jak i mężczyzn oraz na dojrzewanie płciowe dzieci. Prowadzą do zaburzeń potencji, obniżenia libido, nieregularności cyklu miesiączkowego (w tym całkowitego zatrzymania okresu), suchości pochwy i nawracających infekcji grzybiczych u kobiet, a także pogorszeniem jakości nasienia u mężczyzn. 

Na skutek niedoboru hormonów tarczycy pojawiają się problemy z zajściem w ciążę, a nieleczona niedoczynność tarczycy może prowadzić do niepłodności. Ponadto w wyniku tej choroby zwiększa się ryzyko endometriozy. Niedoczynność tarczycy bezpośrednio przyczynia się do przerostu endometrium.

Niedoczynność tarczycy a kołatanie serca

Nietypowym objawem niedoczynności tarczycy są kołatania serca, towarzyszące znacznie częściej nadczynności (hipertyreozie). Na ogół w niedoczynności tarczycy rytm serca ulega zwolnieniu, ale mogą pojawić się również dodatkowe pobudzenia komorowe, które mylnie brane są za kołatania serca. Zaburzenia rytmu serca mogą być spowodowane również stosowaniem zbyt dużej dawki hormonów tarczycy.

Odczuwanie jakichkolwiek objawów wskazujących na niedoczynność tarczycy powinno skłonić do wykonania badań sprawdzających poziom stężenia hormonów (TSH, FT3 i FT4), a następnie konsultacji z endokrynologiem. Nigdy nie należy diagnozować się samodzielnie ani wprowadzać leczenia na własną rękę.

Niedoczynność tarczycy u mężczyzn i u kobiet – kto choruje częściej?

Niedoczynność tarczycy dotyczy częściej kobiet (choruje na nią 5 proc. ogółu osób dorosłych) niż mężczyzn (1 proc.). Na zachorowanie narażone są zwłaszcza kobiety w okresie menopauzalnym i w czasie ciąży, a także młode matki. Za jeden z głównych czynników ryzyka tej choroby uznaje się podeszły wiek (powyżej 60 lat). 

Coraz częściej jednak niedoczynność tarczycy diagnozowana jest również u ludzi bardzo młodych, w tym dzieci. Ryzyko wystąpienia problemów z tarczycą wzrasta też u osób cierpiących na cukrzycę i inne choroby metaboliczne. Zaburzenia pracy tarczycy mają związek z wahaniami poziomu insuliny, glukozy i cholesterolu.

Czy niedoczynność jest dziedziczna? Predyspozycje rodzinne

Skłonność do niedoczynności tarczycy może być uwarunkowana genetycznie i występować rodzinnie, zwłaszcza jeśli u jej podłoża leżą zaburzenia autoimmunologiczne, np. choroba Hashimoto lub Gravesa-Basedowa. Często uaktywnia się na skutek takich czynników jak przewlekły stres, nagła zmiana trybu życia, duże wahania gospodarki hormonalnej, np. w przebiegu okresu dojrzewania czy ciąży. Sama podatność genetyczna nie wystarczy do wyzwolenia reakcji autoimmunologicznej. Konieczne jest zaistnienie dodatkowej przyczyny. 

Jako antygeny odpowiedzialne za powstawanie choroby Hashimoto wskazuje się głównie HLA-DR3 i HLA-DR5 oraz szereg innych wariantów genetycznych układu HLA, które obecne są na krótszym ramieniu chromosomu 6. Układ HLA odpowiada za rozpoznawanie własnych komórek organizmu i decyduje o ich tolerancji. Jeśli zidentyfikuje komórki jako obce, uruchamia odpowiedź odpornościową przeciwko nim. Jego nieprawidłowe działanie prowadzi do powstawania chorób autoimmunologicznych, takich jak Hashimoto.

W przypadku wrodzonych zaburzeń biosyntezy hormonów tarczycy dochodzi przeważnie do mutacji genów: SLC5A5, DUOX2, TG, TPO. Ta postać niedoczynności tarczycy jest najczęściej dziedziczona w sposób autosomalny recesywny (tak jak mukowiscydoza i fenyloketonuria). Oznacza to, że występuje w efekcie uszkodzenia obydwu alleli danego genu, a więc zarówno jeden rodzic, jak i drugi musi być nosicielem uszkodzonej kopii (objawowym lub bezobjawowym) i przekazać ją dziecku. Ryzyko zachorowania wynosi wówczas 25 proc., niezależnie od tego, czy dziecko jest chłopcem, czy dziewczynką (ten typ dziedziczenia nie ma sprzężenia z płcią).