Niedoczynność i nadczynność tarczycy – objawy, jak odróżnić te choroby tarczycy?

Najważniejsze informacje

• Niedoczynność tarczycy to niedobór hormonów T3 i T4, co spowalnia metabolizm, natomiast nadczynność tarczycy to ich nadmiar, co znacznie przyspiesza metabolizm. Oba stany zaburzają funkcjonowanie całego organizmu, ale w przeciwstawny sposób.
• W niedoczynności tarczycy dominuje senność, przyrost masy ciała, nietolerancja zimna, bradykardia i zaparcia. W nadczynności tarczycy obserwuje się pobudzenie, utratę masy ciała, nietolerancję ciepła, tachykardię i biegunki.
• Do potwierdzenia diagnozy niezbędne są badania TSH (wzrost w niedoczynności i spadek w nadczynności tarczycy), FT3 i FT4 (spadek w niedoczynności, wzrost w nadczynności), a także oznaczenie przeciwciał w przypadku podejrzenia chorób autoimmunologicznych.
• Niektóre choroby, jak Hashimoto czy poporodowe zapalenie tarczycy, mogą powodować naprzemienne fazy nadczynności i niedoczynności. Nadmierne leczenie również może wywołać objawy przeciwnego zaburzenia (np. jatrogenna nadczynność).
• Nieleczona niedoczynność może prowadzić do śpiączki hipometabolicznej, a nadczynność do przełomu tarczycowego. Oba stany grożą powikłaniami sercowo-naczyniowymi, psychicznymi i metabolicznymi, dlatego wymagają starannego leczenia i kontroli.

Zaburzenia czynności tarczycy, takie jak niedoczynność i nadczynność, dotyczą milionów osób na całym świecie – szacuje się, że niedoczynność występuje u około 5–10% populacji, a nadczynność u 1–2%. Mimo że są to odmienne stany, ich objawy często się pokrywają, co utrudnia szybką i trafną diagnozę. Zmęczenie, wahania nastroju czy problemy z wagą mogą mieć różne przyczyny hormonalne, dlatego ważne jest umiejętne ich rozróżnienie oraz wykonanie odpowiednich badań. Sprawdź, jak rozróżnić obie choroby.

Czym jest niedoczynność, a czym nadczynność tarczycy?

Tarczyca to niewielki, ale niezwykle ważny gruczoł endokrynny położony w przedniej części szyi, którego głównym zadaniem jest produkcja hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3). Hormony te regulują tempo przemiany materii, wpływają na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, nerwowego, mięśniowego i rozrodczego, a także odpowiadają za prawidłowy rozwój organizmu.

• Niedoczynność tarczycy (ICD-10: E03) jest najczęstszym zaburzeniem czynności tarczycy. Jest to stan kliniczny wynikający z niedoboru hormonów tarczycy, prowadzący do spowolnienia większości procesów metabolicznych. Najczęściej jest efektem przewlekłego autoimmunologicznego zapalenia tarczycy, znanego jako choroba Hashimoto (E06.3), bądź usunięcia gruczołu lub jego uszkodzenia (np. popromiennego). Może mieć charakter pierwotny (uszkodzenie gruczołu), wtórny (niedoczynność przysadki – ICD-10: E23.0) lub trzeciorzędowy (uszkodzenie podwzgórza).
• Nadczynność tarczycy (ICD-10: E05) natomiast to sytuacja odwrotna – podwyższone stężenie hormonów tarczycy, czego skutkiem jest przyspieszenie metabolizmu. Najczęstszą przyczyną nadczynnością tarczycy jest choroba Gravesa-Basedowa (E05.0) lub obecność autonomicznych guzków tarczycy (E05.1 – nadczynność spowodowana toksycznym gruczolakiem). W jej przebiegu dochodzi do rozregulowania układu współczulnego, przyspieszenia przemian metabolicznych oraz wzrostu wrażliwości tkanek na katecholaminy.

Różnice w produkcji hormonów: niedobór vs. nadmiar

W niedoczynności tarczycy poziom FT4 i FT3 jest obniżony, co pobudza przysadkę do zwiększonej sekrecji TSH – jest to mechanizm kompensacyjny. W nadczynności z kolei wysokie stężenia FT3 i FT4 hamują wydzielanie TSH przez przysadkę, co skutkuje jego znacznym obniżeniem.

Wartości referencyjne:

• TSH: 0,4–4,0 µIU/ml (↑ w niedoczynności, ↓ w nadczynności)
• FT4: 10–25 pmol/l (↓ w niedoczynności, ↑ w nadczynności)
• FT3: 3,5–6,5 pmol/l (↓ w niedoczynności, ↑ w nadczynności)

Wpływ zaburzeń na metabolizm i funkcjonowanie organizmu

Niedoczynność tarczycy prowadzi do ogólnego spowolnienia metabolizmu (nawet o 30–40%), co manifestuje się m.in. bradykardią, hipotonią, wychłodzeniem ciała, zaburzeniami pamięci i koncentracji, a także suchością skóry i obrzękami śluzowatymi. W zaawansowanych przypadkach może dojść do śpiączki hipometabolicznej.

Nadczynność tarczycy powoduje natomiast wzrost tempa przemiany materii (o 60–100%), przyspieszoną akcję serca, nadmierną potliwość, niepokój, drżenie mięśniowe, obniżenie masy ciała i nadmierne pobudzenie psychoruchowe. Utrzymująca się nadczynność może prowadzić do kardiomiopatii i migotania przedsionków.

Objawy nadczynności i niedoczynności tarczycy – czym się różnią?

Niezależnie od rodzaju zaburzenia pacjenci mogą skarżyć się na ogólne zmęczenie, pogorszenie jakości włosów i paznokci, zaburzenia miesiączkowania, wahania emocjonalne (np. depresja, drażliwość), bóle mięśniowe, osłabienie siły mięśniowej, a także problemy z pamięcią i koncentracją.

Objawy niedoczynności tarczycy a objawy nadczynności tarczycy – różnice

Zarówno nadczynność, jak i niedoczynność tarczycy wpływają na funkcjonowanie niemal całego organizmu, jednak objawy tych dwóch zaburzeń są często przeciwstawne. Wynika to z odmiennego wpływu hormonów tarczycy na metabolizm i układy narządowe.

• Masa ciała
  • Niedoczynność tarczycy: Spowolniony metabolizm prowadzi do zwiększonej tendencji do tycia, nawet przy zachowaniu normalnej diety i poziomu aktywności fizycznej. Utrata wagi może być trudniejsza, a zatrzymywanie wody w organizmie dodatkowo zwiększa masę ciała.
  • Nadczynność tarczycy: Przyspieszona przemiana materii sprawia, że pacjenci tracą na wadze mimo dobrego, a często wręcz wzmożonego apetytu. Utrata masy ciała może być nagła i znaczna.
• Odczuwanie temperatury
  • Niedoczynność tarczycy: Osoby z niedoborem hormonów tarczycy często odczuwają chłód, mają zimne dłonie i stopy, nawet w ciepłym otoczeniu. To efekt zwolnionego metabolizmu i obniżonej produkcji ciepła przez organizm.
  • Nadczynność tarczycy: Nadmiar hormonów tarczycy powoduje wzrost produkcji ciepła, co skutkuje uczuciem gorąca, nietolerancją wysokich temperatur, a także nadmierną potliwością – nawet przy niewielkim wysiłku.
• Funkcjonowanie układu pokarmowego
  • Niedoczynność tarczycy: Spowolnienie motoryki przewodu pokarmowego objawia się przede wszystkim zaparciami, uczuciem pełności i wzdęciami. Często występuje też spowolnienie procesów trawiennych.
  • Nadczynność tarczycy: Przyspieszona perystaltyka jelit może prowadzić do częstszych wypróżnień i biegunek. Niektórzy pacjenci skarżą się również na bóle brzucha lub dyskomfort po posiłkach.
• Poziom energii i aktywność psychofizyczna
  • Niedoczynność tarczycy: Zmniejszona produkcja hormonów skutkuje spadkiem energii, uczuciem ciągłego zmęczenia, sennością i apatią. Często obserwuje się spowolnienie myślenia, osłabienie pamięci i trudności z koncentracją.
  • Nadczynność tarczycy: Nadmiar hormonów pobudza organizm. Pojawia się nerwowość, drażliwość, trudności ze snem, nadmierna ruchliwość i wewnętrzne „roztrzęsienie”, które mogą prowadzić do wyczerpania.
• Układ sercowo-naczyniowy
  • Niedoczynność tarczycy: Może powodować spowolnienie pracy serca (bradykardię), obniżenie ciśnienia tętniczego oraz uczucie osłabienia. U niektórych pacjentów dochodzi też do zatrzymywania płynów i obrzęków.
  • Nadczynność tarczycy: Nadmiar hormonów stymuluje serce do pracy – pojawia się tachykardia (przyspieszone tętno), kołatanie serca, a w cięższych przypadkach arytmie. Może również występować wzrost ciśnienia krwi.

Jak odróżnić niedoczynność od nadczynności tarczycy?

Obraz kliniczny obu zaburzeń jest często przeciwstawny, dlatego zestawienie objawów może być pomocne w rozróżnieniu ich charakteru.

• W niedoczynności tarczycy dominuje spowolnienie procesów metabolicznych. Osoby dotknięte tym schorzeniem skarżą się zwykle na przewlekłe zmęczenie, senność i brak energii. Występuje również tendencja do przyrostu masy ciała, mimo że apetyt często jest zmniejszony, jak również wypadania włosów. Pacjenci źle tolerują niskie temperatury – odczuwają chłód i mają zimne dłonie oraz stopy. Praca przewodu pokarmowego jest spowolniona, co objawia się zaparciami i uczuciem ciężkości. Serce pracuje wolniej, tętno bywa obniżone, a niskie ciśnienie krwi może nasilać uczucie osłabienia. Często występują objawy depresji, spowolnienie myślenia i zaburzenia koncentracji.
• Z kolei w nadczynności tarczycy dominuje pobudzenie organizmu. Pojawia się bezsenność, nadmierna nerwowość i wewnętrzne napięcie, którym towarzyszy wzmożona aktywność fizyczna i psychiczna. Mimo zwiększonego apetytu osoby te tracą na wadze, co wynika z przyspieszonego metabolizmu. Charakterystyczna jest nietolerancja ciepła, nadmierne pocenie się i uczucie uderzeń gorąca. Układ pokarmowy pracuje zbyt szybko, co prowadzi do częstych wypróżnień, a nawet biegunek. Serce bije szybciej, mogą pojawić się kołatania i zaburzenia rytmu. Psychicznie pacjenci bywają drażliwi, lękliwi, a ich uwaga łatwo się rozprasza.

Diagnostyka laboratoryjna – niezbędna do potwierdzenia rozpoznania

Choć objawy kliniczne dają wiele wskazówek, podstawą rozpoznania zaburzeń tarczycy są badania hormonalne. Kluczowe znaczenie ma oznaczenie poziomu TSH – hormonu przysadki mózgowej regulującego pracę tarczycy. Jego podwyższenie zwykle oznacza niedoczynność, natomiast obniżenie – nadczynność.

Dla pełnej oceny konieczne jest także zbadanie wolnych hormonów tarczycy: FT3 i FT4. Umożliwiają one ocenę nasilenia zaburzenia i jego charakteru. W podejrzeniu chorób autoimmunologicznych, takich jak Hashimoto czy choroba Gravesa-Basedowa, oznacza się również poziomy przeciwciał: anty-TPO, anty-TG oraz TRAb.

Konsultacja lekarska i diagnostyka różnicowa

Rozpoznanie chorób tarczycy wymaga całościowego podejścia. Lekarz nie tylko analizuje objawy i wyniki badań hormonalnych, ale także zleca badania obrazowe – zwłaszcza USG tarczycy, które pozwala ocenić strukturę i wielkość gruczołu. W niektórych przypadkach przydatna jest także scyntygrafia, która dostarcza informacji o aktywności tkanki tarczycowej.

Warto pamiętać, że objawy niedoczynności lub nadczynności mogą przypominać inne choroby, takie jak depresja, zaburzenia lękowe, niewydolność nadnerczy, guzki tarczycy czy nieprawidłowości w pracy serca. Dlatego tak ważna jest konsultacja z lekarzem – najlepiej endokrynologiem – który przeprowadzi dokładną diagnostykę różnicową i dobierze odpowiednie leczenie nadczynność tarczycy lub jej niedoczynności (np. leczenie jodem promieniotwórczym, farmakoterapia czy zabieg chirurgiczny).

Przejście z niedoczynności w nadczynność tarczycy – czy to możliwe?

Choć może się wydawać, że są to stany wykluczające się, możliwe są sytuacje, w których dochodzi do przejścia z jednego zaburzenia w drugie. Przykładowo:

• Choroba Hashimoto: Początkowo może dawać przejściową nadczynność tarczycy, zanim dojdzie do trwałego niedoboru hormonów.
• Leczenie niedoczynności: Nadmierna dawka lewotyroksyny może spowodować jatrogenne objawy nadczynności.
• Poporodowe zapalenie tarczycy: Często przebiega trójfazowo – z przejściową nadczynnością, niedoczynnością i końcowym powrotem do eutyreozy.

W takich przypadkach pacjent może zauważyć wyraźne pogorszenie samopoczucia: nagłą utratę masy ciała, bezsenność, tachykardię, nadpobudliwość, wzmożoną potliwość i nietolerancję ciepła.

Regularna ocena stężenia TSH oraz wolnych hormonów tarczycy co 6–12 tygodni (w fazie stabilizacji) pozwala na odpowiednie dostosowanie dawek leków. W przypadku chorób autoimmunologicznych kontrola umożliwia wykrycie przejściowych faz nadczynności i zapobiega powikłaniom wynikającym z nieprawidłowego leczenia farmakologicznego.

Co jest groźniejsze – nadczynność czy niedoczynność tarczycy?

Oba stany mogą prowadzić do poważnych powikłań, jeśli pozostają nieleczone.

• Niedoczynność tarczycy może skutkować rozwojem śpiączki hipometabolicznej – potencjalnie śmiertelnego stanu charakteryzującego się głęboką hipotermią, bradykardią, hipoglikemią i utratą przytomności. Długotrwała niedoczynność sprzyja rozwojowi niewydolności serca, depresji, upośledzeniu funkcji poznawczych i niepłodności.
• Nadczynność tarczycy, jeśli nie jest kontrolowana, może prowadzić do przełomu tarczycowego – ostrego zespołu klinicznego przebiegającego z gorączką powyżej 40°C, tachykardią powyżej 140/min, dezorientacją i ryzykiem zgonu. Długoterminowo nadczynność zwiększa ryzyko osteoporozy, zaburzeń rytmu serca (np. migotania przedsionków) i niewydolności serca.

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące niedoczynności tarczycy i nadczynności tarczycy