Alergia – objawy, przyczyny

Najważniejsze informacje:

• Pod pojęciem alergii rozumieć należy nadwrażliwość organizmu na zetknięcie się z alergenem, wywołującą patologiczną reakcję ze strony organizmu.
• Do rozwoju chorób alergicznych przyczynia się wiele czynników, począwszy od nadmiernej higienizacji życia, poprzez postępujące zanieczyszczenie środowiska oraz wysokoprzetworzoną żywność.
• Biorąc pod uwagę mechanizm biorący udział w reakcji alergicznej oraz czas wystąpienia objawów alergii, wymienia się alergię IgE-zależną (typu I) oraz alergię IgE-niezależną (typu II, III lub IV).
• Za pojawienie się objawów alergii odpowiada uwolnienie histaminy, która może prowadzić do takich dolegliwości jak np. zmiany skórne, zaczerwienienie skóry, atak duszności, ból brzucha, biegunka, katar, łzawienie oczu, kaszel.

Alergia jest uznawana za chorobę cywilizacyjną, której częstość występowania rośnie wraz z postępem cywilizacji i stopniem rozwoju danego regionu. Choroba ta stanowi dziś poważny problem zdrowotny, który dotyka nawet co trzeciej osoby na świecie – zwykle dzieci oraz osób młodych. Dowiedz się, czym jest alergia, jakie są objawy alergii u dorosłych i dzieci, a także na czym polega mechanizm jej powstania.

Co to jest alergia?

Alergia to stan, w którym układ immunologiczny reaguje w sposób przesadny na substancję, zwaną alergenem, która dla większości ludzi jest całkowicie nieszkodliwa. Pojęcie to zostało zdefiniowane po raz pierwszy w początkach XX wieku przez wiedeńskiego pediatrę, który wykorzystał połączenie dwóch greckich słów: allos (inny) oraz ergos (reakcja). Warto przy tym zaznaczyć, że alergia jest jedną z form nadwrażliwości, która jest pojęciem nieco bardziej ogólnym. Nadwrażliwość obejmuje wszelkie nieadekwatne reakcje organizmu na bodźce zewnętrzne, bez względu na ich źródło.

Nadwrażliwość możemy podzielić na dwie główne kategorie:

• alergiczną (alergia), która jest wywołana przez reakcję układu odpornościowego;
• niealergiczną, której przyczyny mogą być inne lub nie są w pełni określone.

Nie należy mylić nadwrażliwości alergicznej z nadreaktywnością. Nadreaktywność odnosi się do sytuacji, gdy tkanki lub narządy wykazują nadmierną reakcję na bodźce, które u osób niecierpiących na alergie nie wywołują żadnych negatywnych skutków. Przykładem może być nadreaktywność oskrzeli, którego efektem jest skurcz mięśni gładkich oskrzeli.

Alergia – przyczyny choroby. Histamina a reakcja alergiczna

Z czego bierze się alergia? Nie sposób jest jednoznacznie określić, co powoduje rozwój alergii u konkretnej osoby. Duże znaczenie mają tu z pewnością geny – jeżeli jedno z rodziców jest alergikiem, dziecko ma około 40% więcej szans na rozwój tej przypadłości. Wpływ może mieć również zanieczyszczenie środowiska, bierne lub czynne palenie tytoniu, a także życie w bardzo sterylnych warunkach.

Za każdym razem alergia jest jednak wywoływana przez określony alergen, czyli czynnik, który w trakcie kontaktu z osobą uczuloną wywołuje reakcję ze strony układu odpornościowego. Czynnikami wyzwalającymi taką reakcję są zazwyczaj białka. Alergeny dzielimy na:

• antygeny – cząsteczki, które mogą samodzielnie wywołać reakcję układu odpornościowego;
• hapteny – związki, które po połączeniu z większym nośnikiem wywołują reakcję alergiczną.

Alergeny mogą wnikać do organizmu różnymi drogami. Pod tym względem dzielimy je na:

• alergeny wziewne – sezonowe (np. pyłki roślin, zarodniki pleśni i grzybów) i całoroczne (np. roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt, pierze, wełna);
• alergeny kontaktowe – np. nikiel, chrom, lateks, sztuczna henna, perfumy;
• alergeny pokarmowe – truskawki, orzechy ziemne, pszenica (gluten), białko jajka kurzego, mleko krowie, które mogą wywołać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego;
• alergeny iniekcyjne – leki (np. penicylina, cefalosporyny, sulfonamidy), jad owadów (szerszeni, os, pszczół) i węży.

Dostając się do organizmu, alergeny wyzwalają odpowiedź przeciwciał, które następnie przyczepiają się do komórek tucznych i powodują uwolnienie histaminy. W wyniku reakcji alergicznej dochodzi do rozwoju stanu zapalnego w organizmie, który objawia się w specyficzny sposób.

Rodzaje alergii

W alergologii wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje alergii, klasyfikowane na podstawie mechanizmów immunologicznych oraz czasu pojawienia się reakcji. Są to:

• alergia IgE-zależna (typ I, anafilaktyczny), której objawy pojawiają się niemal natychmiast po kontakcie z alergenem i mogą prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak wstrząs anafilaktyczny. Alergia ta dotyka przede wszystkim obszary ciała, które są w bezpośrednim kontakcie ze środowiskiem zewnętrznym, takie jak nos, gardło, uszy, krtań, oskrzela, skóra czy jelita, gdzie znajdują się komórki tuczne;
• alergia IgE-niezależna – charakteryzuje się opóźnioną reakcją organizmu. Diagnoza tej alergii jest bardziej skomplikowana, ponieważ nie można jej wykryć standardowymi testami skórnymi ani badaniami serologicznymi krwi. W tej grupie wyróżnia się trzy typy alergii:
  • typ II (cytotoksyczny), w której główną rolę odgrywają przeciwciała IgM i IgG;
  • typ III (kompleksów immunologicznych), gdzie mediatorami są kompleksy przeciwciał klasy IgG z antygenem;
  • typ IV (komórkowy), gdzie alergen reaguje z limfocytami T.

Alergia u dzieci – objawy

Objawy alergii u dzieci mogą różnić się w zależności od rodzaju alergenu, na który dziecko jest uczulone. Alergeny obecne w powietrzu często prowadzą do wystąpienia alergicznego nieżytu nosa, znanego również jako katar sienny. Charakterystyczne dla tego stanu są objawy takie jak wodnista wydzielina z nosa, uczucie zatkania, świąd nosa oraz częste kichanie. Dodatkowo może pojawić się zapalenie spojówek, które objawia się zaczerwienieniem oczu, obrzękiem, łzawieniem oraz pojawieniem się cieni pod oczami, będących wynikiem zwiększonego przepływu krwi w okolicach zatok. Charakterystyczne dla dzieci z alergią jest również tarcie nosa ręką w górę, co określane jest mianem „pozdrowienia alergicznego”. Warto zaznaczyć, że alergiczny nieżyt nosa może znacząco zwiększać ryzyko rozwoju astmy oskrzelowej, która jest drugą najczęściej występującą alergią układu oddechowego. Astmie oskrzelowej u dzieci towarzyszą m.in. trudności w oddychaniu, duszności oraz uporczywy kaszel.

Inne symptomy alergii u dzieci mogą obejmować reakcje skórne, takie jak pokrzywka, obrzęki na twarzy, wargach, wokół oczu, a także problemy żołądkowo-jelitowe, w tym bóle brzucha, wymioty czy biegunka. W przypadku ciężkiej reakcji alergicznej istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Jest to stan nagły, który charakteryzuje się trudnościami w oddychaniu, gwałtownym spadkiem ciśnienia krwi, obrzękiem języka, kaszlem, świszczącym oddechem lub nawet zapaścią. Objawy te rozwijają się szybko, często w ciągu kilku minut od kontaktu z alergenem i wymagają niezwłocznej interwencji medycznej, ponieważ stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia.

Objawy alergii u dorosłych

Objawy alergii zależą nie tylko od rodzaju alergenu, który spowodował nieprawidłową reakcję organizmu, ale też od wieku. Uważa się, że u wielu osób uczulenie zaczyna występować dopiero po 30., a czasami nawet po 40. roku życia. Najczęstsze objawy alergii to:

• katar sienny, uczucie zatkania nosa i kichanie – w przypadku alergii wydzielina z nosa jest zazwyczaj przejrzysta i wodnista, a jej niekontrolowany wypływ może być szczególnie dokuczliwy;
• trudności w oddychaniu lub uczucie duszności – niepokojące objawy alergii, które mogą wskazywać na poważne uczulenie. Takie symptomy wymagają szczególnej uwagi, gdyż związane są z ryzykiem wystąpienia anafilaksji, stanu zagrażającego życiu;
• kaszel – najczęściej jest to suchy, duszący kaszel, bez możliwości wykrztuszenia;
• zaczerwienienie oczu, uczucie swędzenia powiek, łzawienie – objawy typowe dla takiej choroby jak alergia wziewna;
• pokrzywka alergiczna, suchość i świąd skóry, wypryski – alergia kontaktowa i pokarmowa to najczęstsze choroby z tego typu objawami;
• problemy żołądkowo-jelitowe, jak np. ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka – symptomy typowe dla alergii pokarmowej.

Wskazane wyżej objawy alergii zależą od rodzaju alergenu i indywidualnej reakcji organizmu. Niektóre z nich, jak np. duszności oraz obrzęk warg lub języka, mogą wskazywać na poważne reakcje alergiczne, które stanowią poważne zagrożenie dla życia i wymagają natychmiastowej interwencji medycznej.

Czy wszystkie objawy alergii pojawiają się u każdego?

Warto zaznaczyć, że nie wszystkie objawy alergii pojawiają się u każdego. Objawy alergii mogą być różnorodne i zależą od rodzaju alergenu, indywidualnej reakcji organizmu oraz jego ogólnego stanu zdrowia. Niektórzy ludzie mogą doświadczać tylko jednego rodzaju objawów, np. alergii kontaktowej podczas gdy inni mogą mieć kilka różnych reakcji alergicznych typowych dla wielu chorób alergicznych.

Jakie są objawy silnej alergii kontaktowej?

Silna reakcja o podłożu alergicznym wiąże się m.in. z pojawieniem się swędzącej wysypki, duszności, chrypki, zawrotów głowy, a nawet problemów z oddychaniem. Leczenie alergii kontaktowej o tak dużym nasileniu wiąże się z koniecznością domięśniowego podania pacjentowi adrenaliny.

Choroby alergiczne – jak może objawiać się reakcja alergiczna?

Alergie mogą objawiać się na różnorodne sposoby, wpływając na różne części ciała. Każdy przypadek alergii jest unikalny i może dotykać odmiennych organów, powodując inne choroby alergiczne.

Alergiczny nieżyt nosa (ANN)

Choroba, która wynika z zapalenia błony śluzowej nosa i ma charakter IgE-zależny. Szacuje się, że nawet 30% osób może cierpieć na objawy alergicznego nieżytu nosa, które mogą mieć charakter sezonowy lub utrzymywać się przez cały rok.

Objawy alergicznego nieżytu nosa obejmują przede wszystkim zatkanie nosa, obfite wodniste wydzieliny, świąd oraz częste kichanie. Te dolegliwości mogą znacząco wpływać na codzienne funkcjonowanie, utrudniając pracę, naukę, a także wpływając negatywnie na interakcje społeczne i jakość snu.

Nie można także lekceważyć długofalowych konsekwencji braku leczenia ANN, szczególnie u osób dorosłych. Może to bowiem prowadzić do poważnych powikłań, takich jak zapalenie zatok, zapalenie ucha środkowego czy krtani. Ponadto istnieje zwiększone ryzyko rozwoju astmy w przypadku nieleczonego alergicznego nieżytu nosa.

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry – atopowe zapalenie skóry (AZS)

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry często występuje w postaci atopowego zapalenia skóry, czyli schorzenia o charakterze przewlekłym, które charakteryzuje się występowaniem okresów zaostrzeń i ustępowań objawów. Jest to choroba o złożonej etiologii, w której znaczącą rolę odgrywają czynniki genetyczne predysponujące do rozwoju atopii. Zazwyczaj atopowe zapalenie skóry ujawnia się już w 1. roku życia dziecka, często będąc wstępem do rozwoju innych schorzeń alergicznych, takich jak alergie pokarmowe oraz alergia wziewna.

Charakterystyczne dla tego schorzenia są objawy takie jak zaczerwienienie, intensywny świąd oraz suchość skóry, które lokalizują się w specyficznych obszarach ciała. U najmłodszych pacjentów zmiany skórne często występują na twarzy, szyi oraz skórze głowy, podczas gdy u starszych dzieci i dorosłych zmiany te są zlokalizowane głównie w okolicach zgięć łokciowych, kolan, na karku, nadgarstkach oraz dłoniach. Skóra dotknięta AZS jest wyjątkowo sucha, łuszcząca się i pozbawiona naturalnych mechanizmów obronnych, co sprzyja występowaniu nadkażeń bakteryjnych i grzybiczych.

Należy podkreślić, że nawet w okresie remisji w głębokich warstwach skóry utrzymuje się stan zapalny. W związku z tym, każde narażenie na działanie czynników drażniących, takich jak alergeny, substancje chemiczne czy stres, może prowokować szybką reakcję alergiczną.

Alergiczne zapalenie spojówek

Zapalenie spojówek często towarzyszy alergicznemu nieżytowi nosa, przy czym przyczyny i nasilenie objawów mogą się różnić. Istnieje szereg wariantów tej dolegliwości, które klasyfikuje się w zależności od mechanizmu wywołującego reakcję. Przykładowo rozróżniamy zapalenie spojówek wywołane przez reakcję zależną od immunoglobuliny E, takie jak alergiczne zapalenie spojówek sezonowe lub całoroczne, jak również te spowodowane przez działanie limfocytów T, jak alergia kontaktowa skóry, powiek i spojówek. Typowymi symptomami, które mogą wskazywać na obecność zapalenia spojówek, są świąd i zwiększone łzawienie oczu, uczucie nadwrażliwości na światło oraz widoczny obrzęk powiek.

Astma

Choroba określana również jako dychawica oskrzelowa, stanowi przewlekły procesem zapalny dotykający drogi oddechowe, które wykazują zwiększoną wrażliwość na różnego rodzaju alergeny. Charakteryzuje się ona skłonnością do niekontrolowanych skurczów oskrzeli. Jej objawy to m.in. świst podczas oddychania, ucisk w klatce piersiowej, uporczywy kaszel bez wydzieliny oraz napady duszności.

Wystąpienie ataku astmy może być wywołane przez szereg czynników. Do najczęstszych należy bezpośredni kontakt z substancjami alergizującymi, gwałtowne zmiany temperatur, fizyczne przeciążenie, intensywny stres emocjonalny, a także stosowanie pewnych grup leków, w tym β-blokerów czy niesteroidowych środków przeciwzapalnych. Ponadto drażniące substancje chemiczne, w tym zanieczyszczenia powietrza (np. smog) oraz infekcje dróg oddechowych, mogą przyczynić się do nasilenia objawów astmy.

W sytuacji, gdy dochodzi do ataku astmatycznego, istnieje ryzyko wystąpienia niewydolności oddechowej, która może stanowić zagrożenie dla życia pacjenta. W takich przypadkach konieczne jest, aby pacjent otrzymał natychmiast leki przeciwhistaminowe, które rozluźniają mięśnie oskrzeli i przywracają prawidłowy przepływ powietrza.

Anafilaksja

Anafilaksja to ostra reakcja alergiczna, która może objawić się w sposób nagły i dotknąć całego organizmu. W najbardziej dramatycznych sytuacjach może prowadzić do zgonu. Symptomy tej reakcji mogą pojawić się w bardzo krótkim czasie, nawet w ciągu kilku sekund, a najpóźniej po dwóch godzinach od kontaktu z alergenem.

Charakterystyczne objawy anafilaksji to: gwałtowny spadek ciśnienia krwi, uczucie osłabienia, niepokój, swędząca wysypka alergiczna przypominająca pokrzywkę, obrzęki, katar, łzawienie oczu, bóle brzucha, wymioty oraz trudności w oddychaniu. W skrajnych przypadkach może dojść do zaburzeń pracy serca, niedoboru tlenu w organizmie oraz utraty świadomości.

W przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego konieczne jest niezwłoczne wezwanie pomocy medycznej. Pierwszą i kluczową czynnością ratunkową jest podanie adrenaliny domięśniowo. Leczenie alergii, która wiąże się z ryzykiem anafilaksji, obejmuje również leki wykazujące działanie przeciwzapalne, jak glikokortykosteroidy oraz leki przeciwhistaminowe, które łagodzą objawy alergii. W zależności od potrzeb pacjent może wymagać również podania tlenu oraz dożylnej infuzji płynów.

Alergia pokarmowa

Na alergię pokarmową szczególnie narażone są dzieci, wśród których około 2% wykazuje uczulenie na takie produkty jak mleko krowie, białka jaj kurzych, gluten czy ryby. Po spożyciu pokarmu zawierającego alergen u osób z alergią typu IgE-zależnego często pojawiają się zmiany skórne, takie jak pokrzywka, świąd, obrzęk czy zaczerwienienie. Dodatkowo jej objawy to również katar, łzawienie oczu, a nawet duszności. Istotne są też problemy ze strony układu pokarmowego, które obejmują ból brzucha, zgagę, wymioty, biegunkę, zaparcia, wzdęcia oraz odbijanie.

W przypadku reakcji alergicznych o charakterze opóźnionym, które nie są związane z przeciwciałami IgE, diagnoza staje się bardziej skomplikowana. Alergia pokarmowa może wówczas pojawić się nawet po 2 dniach od spożycia alergenu, co utrudnia ich powiązanie z konkretnym pokarmem i często prowadzi do pomyłek z innymi dolegliwościami przewodu pokarmowego. Chociaż wiele dzieci z czasem przestaje reagować na alergeny pokarmowe, proces zapalny może przenieść się na inne organy, zwiększając ryzyko rozwoju przewlekłych chorób alergicznych, takich jak nieżyt nosa czy astma.

Pokrzywka

W przypadku alergii skórnej charakterystycznym objawem jest alergiczny wyprysk kontaktowy, czyli tzw. pokrzywka, którą obserwuje się jako bąble na skórze, którym może towarzyszyć obrzęk naczynioruchowy. Obrzęk ten może dotyczyć zarówno błon śluzowych, jak i głębszych warstw skóry. Zmiany te mogą występować bez wyraźnej przyczyny lub być wywołane przez określone czynniki zewnętrzne, takie jak zmiany temperatury, kontakt z wodą, tarcie, ucisk czy ekspozycja na słońce, co określa się mianem pokrzywki fizykalnej.

Wśród dzieci wysypka alergiczna może sygnalizować reakcję wywołaną przez różnorodne alergeny, w tym alergeny pokarmowe, sierść zwierząt, pyłki roślin, kontaktowe, a także przez jad owadów czy reakcje na niektóre leki.

Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych

Jest to nadmierna, gwałtownie przebiegająca (miejscowa lub ogólna) reakcja po użądleniu owada. W przypadku ukąszenia przez owada obserwuje się uogólniony stan zapalny organizmu, który może utrzymywać się przez okres przekraczający 24 godziny. Ponadto istnieje ryzyko wystąpienia reakcji systemowej, której nasilenie może być różne, a w najcięższych przypadkach może prowadzić do anafilaksji, stanu zagrażającego życiu. Z tego względu, alergia na jad owadów jest uznawana za stan potencjalnie bardzo niebezpieczny. W związku z tym, osoby uczulone na jad owadów powinny zachować szczególną ostrożność i być świadome ryzyka, jakie niesie ze sobą ukąszenie.

Alergia zawodowa

Narażenie na szkodliwe substancje w miejscu pracy również może prowadzić do rozwoju alergii. Jedne z najczęściej diagnozowanych chorób zawodowych to alergiczne kontaktowe zapalenie skóry oraz astma. Grupy zawodowe szczególnie podatne na alergie to m.in. pracownicy przemysłu młynarskiego i piekarniczego, gdzie ekspozycja na mąkę jest znacząca, a także osoby zatrudnione w ochronie zdrowia, w tym laboranci narażeni na kontakt z lateksem. Ryzyko występowania alergii obserwuje się również wśród pracowników produkujących leki, pielęgniarek mających styczność z antybiotykami, weterynarzy, rolników mających kontakt ze sierścią zwierząt, a także wśród osób pracujących w fabrykach, gdzie występują barwniki, bezwodniki kwasów, sole metali, poliuretany czy środki odkażające. Fryzjerzy i kosmetyczki również są narażeni na alergeny, takie jak henna czy nadsiarczany.