Leczenie i leki na bezsenność

Najważniejsze informacje:

• Leczenie bezsenności to wieloetapowy proces, który uwzględnia terapię poznawczo-behawioralną prowadzoną niekiedy równolegle z farmakoterapią.
• Tabletki na bezsenność bez recepty mogą zawierać między innymi wyciągi z ziół lub melatoninę. Leki nasenne na receptę dzielą się przede wszystkim na barbiturany, pochodne benzodiazepiny i niebenzodiazepinowe leki nasenne.
• Problemy ze snem towarzyszące depresji czy innym zaburzeniom psychicznym leczy się odpowiednio dobranymi antydepresantami. 
• Przy długotrwałym stosowaniu leków nasennych może dojść do uzależnienia. 

Leczenie zaburzeń snu, do których zaliczana jest bezsenność, może wyglądać różnie – w zależności od przebiegu choroby, jej przyczyn, a także stopnia nasilenia objawów. Przy pojedynczych epizodach bezsenności pomaga nawet sama zmiana wieczornej rutyny, czyli przestrzeganie zasad tzw. higieny snu. Poprawę jakości snu da się uzyskać również poprzez modyfikację diety. Regularnie występujące kłopoty ze snem, które nie mijają mimo zapewnienia sobie idealnych warunków do nocnego odpoczynku, bywają trudne do wyeliminowania. W przypadku bezsenności przewlekłej często konieczna jest farmakoterapia z wykorzystaniem leków na receptę. Jak leczyć bezsenność, by skutecznie się z nią uporać? Czym się kierować, by wybrać odpowiednie tabletki na sen?

Na czym polega leczenie bezsenności?

Leczenie bezsenności u każdego pacjenta wygląda nieco inaczej. Wybór odpowiedniej metody terapii zależy przede wszystkim od czynników, które leżą u podłoża bezsenności w danym przypadku klinicznym. Kluczem do poradzenia sobie z zaburzeniami snu jest więc zidentyfikowanie i wyeliminowanie źródła problemu. 

Diagnostykę warto powierzyć specjaliście – jeśli objawy mają charakter epizodyczny lub utrzymują się krócej niż miesiąc, wystarczy odbyć wizytę u lekarza rodzinnego. Jeżeli jednak bezsenność trwa dłużej i ma związek z obniżeniem kondycji psychicznej, lepiej postawić na konsultację z psychiatrą lub neurologiem.

U osoby przebodźcowanej leczenie powinno rozpocząć się od rezygnacji z użytkowania wszelkich urządzeń cyfrowych emitujących światło niebieskie na co najmniej godzinę przed snem oraz zmiany trybu życia na taki, który pozwala chociaż w godzinach wieczornych odciąć się od szumu informacyjnego, natłoku wrażeń i hałasu. Wypracowanie rutyny umożliwiającej wyciszenie się przed snem, wspomagane np. ziołoterapią lub technikami relaksacyjnymi, u niektórych w zupełności wystarcza do wyleczenia bezsenności. 

Praca nad codziennymi nawykami jest wskazana również w przypadku bezsenności, która wiąże się z nadużywaniem kofeiny i napojów energetycznych, zbyt późnym jedzeniem kolacji, niezrównoważoną, niedoborową dietą, brakiem aktywności fizycznej czy przyzwyczajeniem do drzemek w ciągu dnia. Te wszystkie przyczyny trudności ze snem można wyeliminować poprzez zmianę stylu życia, która przełoży się nie tylko zwiększenie efektywności nocnego odpoczynku, ale również na poprawę ogólnej kondycji organizmu.

Bywa jednak i tak, że bezsenność w procesie diagnostycznym okazuje się problemem wtórnym wobec zaburzeń psychicznych (np. depresji, stanów lękowych, psychozy, zaburzeń osobowości) czy innej choroby – najczęściej neurologicznej bądź somatycznej (np. choroby refluksowej żołądka, choroby Alzheimera, choroby Parkinsona). Wówczas poprawa jakości snu może przyjść dopiero po wyleczeniu pierwotnego schorzenia (pod nadzorem odpowiedniego specjalisty).

Terapia bezsenności – przebieg leczenia

Podstawową leczenia bezsenności jest terapia poznawczo-behawioralna, która opiera się na zmianie szkodliwych nawyków i zachowań zaburzających rytm snu. Ważną rolę odgrywa w niej nie tylko zadbanie o higienę snu, ale również skorygowanie myślenia pacjenta, który często zbyt silnie skupia się na kwestiach związanych ze snem i w atmosferze napięcia projektuje nadchodzącą noc. Przez to nieświadomie tworzy mechanizm utrwalający bezsenność. Zaczyna więc działać w sposób, który zamiast doprowadzić do rozwiązania problemu, jeszcze bardziej go pogłębia, czyli np. próbuje wyrównać niedobór snu, wydłużając czas spędzany w łóżku lub dosypia w ciągu dnia.

Higiena snu

W ramach utrzymania higieny snu podczas terapii bezsenności wypracowuje się stały rytm okołodobowy, który powinien zostać utrzymany niezależnie od czynników zewnętrznych. Istotne są w nim zwłaszcza regularne pory wstawania, rozpoczynania wieczornej rutyny (o charakterze wyciszającym), a także jedzenia posiłków (zwłaszcza kolacji). Poza tym, by utrzymać właściwą higienę snu, należy wystrzegać się kilku czynników zaburzających sen, np. późnego picia kawy czy alkoholu, przegrzewania sypialni (optymalna temperatura to ok. 18 st. C, wilgotność powinna utrzymywać się w granicach 40–60%) oraz korzystania z ekranów urządzeń elektronicznych tuż przed snem.

Redukcja czasu w łóżku

Terapia zaczyna się od redukcji czasu poświęcanego na leżenie w łóżku w schemacie: średni czas snu plus 30 minut. W następnych tygodniach, jeżeli wydajność snu ulega zwiększeniu, czas w łóżku jest wydłużany o 15–20 minut, jeśli zaś sen staje się jeszcze mniej wydajny, czas ten jest ponownie skracany (o 15–20 minut). Pozostają część doby należy spędzać tak aktywnie, jak to możliwe, co pozwala zwiększyć biologiczną potrzebę snu.

Technika kontroli bodźców

Kolejnym elementem terapii jest technika kontroli bodźców, która ma na celu przypisanie łóżku tylko jednej, konkretnej funkcji, by było ono miejscem jednoznacznie kojarzącym się pacjentowi ze snem. Służy temu przestrzeganie kilku zasad:

• kładzenie się spać tylko wówczas, gdy przychodzi uczucie senności,
• używanie łóżka wyłącznie do snu i uprawiania seksu (czytanie, jedzenie, korzystanie z tabletu czy laptopa, oglądanie telewizji powinny zostać przeniesione gdzie indziej), 
• wychodzenie z łóżka przed upływem 20 minut od wystąpienia trudności z zaśnięciem czy powrotem do snu po przebudzeniu,
• wstawanie zawsze o tej samej porze (niezależnie od jakości snu w nocy), 
• unikanie drzemek w ciągu dnia.

Farmakoterapia

Do terapii bezsenności mogą zostać wprowadzone także leki wspomagające zasypianie. Czas ich przyjmowania powinien być jak najkrótszy – środki farmakologiczne należy traktować drugorzędnie wobec głównego nurtu terapii. Jeśli na taką potrzebę wskazuje kondycja psychiczna pacjenta, specjalista może zlecić przyjmowanie leków uspokajających. Leki te mają działanie objawowe i sprawdzają się do łagodzenia krótkotrwałych epizodów bezsenności oraz niezbyt nasilonych problemów z jakością snu. 

W przypadku bezsenności przewlekłej u niektórych pacjentów konieczne okazuje się zastosowanie leków nasennych lub leków przeciwdepresyjnych o działaniu poprawiającym jakość i długość snu. Środki te są przepisywane przeważnie osobom, u których bezsenność ma podłoże epizodu depresyjnego lub stanów lękowych. 

Leki nasenne na receptę i bez recepty – na czym polega różnica?

Leki na bezsenność najprościej można podzielić na dwie kategorie – bez recepty i na receptę. Poza tym w sprzedaży jest całe mnóstwo preparatów, które w ogóle nie mają statusu leku – są zaliczane do suplementów diety.

Leki bez recepty (OTC) muszą mieć udokumentowany wysoki profil bezpieczeństwa oraz charakteryzować się łatwym, zrozumiałmy dla każdego pacjenta dawkowaniem, by samoleczenie nie stwarzało bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia. Znajduje się wśród nich wiele preparatów naturalnych, np. na bazie ziół. Nawet one nie są jednak w 100% bezpieczne, o czym warto pamiętać przed podjęciem długotrwałego leczenia. Leki na receptę mają dłuższą listę skutków ubocznych i mogą zagrażać zdrowiu lub nawet życiu, jeśli są nieprawidłowo stosowane (bez nadzoru lekarza). Silne leki nasenne należą do tej drugiej grupy preparatów.

Leki na bezsenność – jak działają? Rodzaje tabletek na sen

Leki skuteczne w walce z bezsennością, potocznie zwane lekami na spanie, są obszerną grupą preparatów. Ich mechanizmy działania odbiegają od siebie, ale sprowadzają się przeważnie do regulacji funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Ze względu ogólnoustrojowe działanie tych leków – nawet przed sięgnięciem po środki bez recepty – warto skonsultować swój wybór z lekarzem.

Leki wspomagające sen bez recepty

Większość leków bez recepty, które pomagają zasnąć i utrzymać sen, sprawdza się tylko w przypadku krótkotrwałej bezsenności, wynikającej np. ze stresu czy przemęczenia. Bazują one przede wszystkim na działaniu ziół i otrzymywanej syntetycznie melatoniny, czyli hormonu odpowiedzialnego za regulację cyklu dobowego. 

Do stosowanych ziół na bezsenność należą korzeń kozłka lekarskiego (waleriana), melisa i szyszki chmielu. Ziołowe leki na sen mogą mieć postać tabletek, kapsułek, syropu bądź kropli. Preparaty te działają uspokajająco i delikatnie wyciszają aktywność ośrodkowego układu nerwowego. Pozwalają zasnąć, ale nie eliminują przyczyn bezsenności.

Leki nasenne na receptę

W leczeniu bezsenności o charakterze przewlekłym wykorzystuje się leki nasenne z trzech grup: barbiturany, pochodne benzodiazepiny i leki niebenzodiazepinowe. Preparaty te różnią się między sobą budową chemiczną oraz intensywnością działania. Jedne ułatwiają zasypianie, inne przedłużają i pogłębiają sen. Leki nasenne przyjmuje się głównie doustnie, ale część z nich jednak występuje w postaci przeznaczonej do podawania drogą dożylną lub domięśniową.

Barbiturany to leki starszej generacji, które niemal wyszły już z użycia (z powodu licznych skutków ubocznych i silnej toksyczności po przedawkowaniu). U pacjentów z bezsennością wymagających leczenia farmakologicznego zwykle wprowadza się pochodne benzodiazepiny (np. estazolam, triazolam, klonazepam). Zmniejszają one pobudliwości neuronów, hamują przewodzenie impulsów, co daje efekt w postaci działania uspokajającego, nasennego, przeciwlękowego i przeciwpadaczkowego. Jednocześnie nie powodują wzmożonej senności w ciągu następnego dnia po przyjęciu. 

Preparaty niebenzodiazepinowe (m.in. zopiklon, zolpidem, zaleplon) są lekami nasennymi nowej generacji, stosowanymi w lecznictwie od około 20 lat. Działają w sposób podobny do pochodnych benzodiazepiny, ale dają mniejsze działania niepożądane. 

Dla pacjentów, u których bezsenność wiąże się z zaburzeniami w zakresie zdrowia psychicznego, lekarz może przepisać leki przeciwdepresyjne i leki przeciwpsychotyczne. Pozwalają one uniknąć uzależnienia krzyżowego, które może wystąpić na skutek rozpoczęcia terapii lekami nasennymi. 

Czy leki nasenne uzależniają?

Leki nasenne – w przeciwieństwie do przeciwdepresyjnych, przeciwpsychotycznych i przeciwhistaminowych – działają potencjalnie uzależniająco. Ryzyko uzależnienia jest największe przy długotrwałym stosowaniu (przez co najmniej kilka tygodni) i wzrasta wraz z wielkością dawki. 

Przedłużające się leczenie prowadzi do rozwoju tzw. tolerancji na lek, czyli zmniejszenia jego skuteczności. Osoba uzależniona w pierwszej fazie nałogu zazwyczaj nie zdaje sobie sprawy z występowania problemu. W kolejnych fazach – by zauważyć poprawę, która wcześniej była odczuwalna przy mniejszych dawkach – musi zażywać coraz większe ilości substancji.

Bezsenność spowodowana lekami

Przed podjęciem jakiejkolwiek farmakoterapii warto pamiętać, że przyjmowanie niektórych leków może powodować bezsenność. Do preparatów, po których można spodziewać się problemów ze snem, należą np.:

• beta-blokery stosowane w leczeniu m.in. nadciśnienia tętniczego i zaburzeń rytmu serca,
• kortykosteroidy skuteczne w zwalczaniu stanów zapalnych mięśni, stawów, skóry,
• statyny przepisywane w celu obniżenia cholesterolu,
• antydepresanty z grupy SSRI (selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny).