Bezsenność

Najważniejsze informacje:

• Bezsenność to jeden z rodzajów zaburzeń snu. Do jej objawów klinicznych należą: problemy z zasypianiem, częste wybudzenia w nocy i pogorszone samopoczucie w ciągu dnia.
• Przewlekła bezsenność trwa powyżej miesiąca, a jej epizody zdarzają się co najmniej trzy razy w tygodniu. Najczęściej jest związana z różnego rodzaju chorobami, np. neurologicznymi, psychicznymi, somatycznymi.
• Przy utrzymującej się bezsenności konieczne jest podjęcie specjalistycznego leczenia, które pozwoli uniknąć długofalowych skutków niedoboru snu.

Nie mogę spać, mam problem z zasypianiem, zbyt wcześnie się wybudzam – czy cierpię na bezsenność? To pytanie coraz częściej pada podczas wizyt lekarskich. Diagnostyki w kierunku zaburzeń snu potrzebuje ponad połowa osób dorosłych. Odsetek ten regularnie wzrasta, co wynika m.in. z szybkiego tempa życia, przewlekłego stresu, depresji i innych problemów, u podłoża których leży zdrowie psychiczne. Co powoduje bezsenność krótkotrwałą, a co prowadzi do bezsenności przewlekłej? Jak rozpoznać insomnię, by w porę podjąć leczenie i uniknąć jej długofalowych skutków? Odpowiadamy.

Bezsenność (insomnia) – co to jest?

Bezsenność, zwana inaczej insomnią, to jedna z najszybciej rozpowszechniających się chorób cywilizacyjnych. Problem ten – choć może dotknąć każdego – dotyczy częściej kobiet niż mężczyzn i nasila się u osób w podeszłym wieku.W największym przeprowadzonym dotychczas badaniu obejmującym polską populację (NATPOL) trudności w zasypianiu zgłosiło ponad 60% uczestników. Jeszcze w 1992 roku, według badania CBOS, odsetek Polaków mających takie problemy wynosił zaledwie 24%. 

Niekorzystne zmiany w tym obszarze są tendencją ogólnoświatową, która utrzymuje się od lat. Regularnie gromadzone dane dowodzą, że całkowity czas trwania nocnego odpoczynku uległ skróceniu, pogorszyła się też jakość snu. W cywilizacji zachodniej od pierwszych dekad XXI wieku obserwuje się wzrost odsetka osób przyjmujących leki nasenne. 

Bezsenność jest tylko jednym z rodzajów zaburzeń snu (pozostałe to m.in. nadmierna senność, narkolepsja, sennowłóctwo, parasomie i lęki nocne). Diagnozuje się ją w przypadkach, gdy trudności w zasypianiu czy utrzymaniu snu powtarzają się często (co najmniej trzy razy w tygodniu) oraz wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie pacjenta w ciągu dnia. 

Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 bezsenność można zakwalifikować do dwóch odrębnych kategorii: organicznych zaburzeń snu i nieorganicznych zaburzeń snu. Te pierwsze wynikają z równoległego występowania chorób somatycznych lub układu nerwowego, drugie zaś nie są związane z żadnymi innymi chorobami. 

Przejściowe problemy ze snem przytrafiają się niemal każdemu. Dlatego w praktyce klinicznej pomocne jest również rozróżnienie rodzajów bezsenności na podstawie czasu trwania objawów. Bezsenność przygodna (kilkudniowa) lub krótkotrwała (utrzymująca się do kilku tygodni) to inny rodzaj zaburzenia niż bezsenność przewlekła (trwająca przez wiele miesięcy), której rozpowszechnienie jest mniejsze (sięga 10–19%).

Według innych klasyfikacji wyróżnia się także bezsenność pierwotną, wtórną, psychofizjologiczną, reaktywną i paradoksalną. W ramach tych zaburzeń mogą funkcjonować jeszcze dokładniejsze podziały (np. bezsenność pierwotna dzieli się na idiopatyczną, psychofizjologiczną i subiektywną).

Gdy sen nie nadchodzi – jakie są przyczyny bezsenności?

Bezsenność przygodna lub też krótkotrwała to najczęściej efekt reakcji organizmu na stres, zmianę miejsca nocnego odpoczynku, infekcję (kaszel, katar, zatkany nos) czy chwilowe zakłócenie rytmu dobowego, związane np. z podróżami między strefami czasowymi. Jej objawy utrzymują się zwykle do ustąpienia czynnika prowokującego. Istnieje jednak ryzyko przekształcenia się krótkotrwałych problemów ze snem w bezsenność przewlekłą, która może wynikać z bardzo wielu przyczyn, np.:

• zaburzeń psychicznych, np. depresji, nerwicy, zaburzeń lękowych,
• chorób somatycznych, np. przewlekłych zespołów bólowych, choroby refluksowej żołądka, choroby niedokrwiennej serca,
• schorzeń neurologicznych, np. choroby Alzheimera,
• pracy zmianowej chronicznie zaburzającej rytm okołodobowy,
• uzależnień, np. od alkoholu, narkotyków lub leków,
• nadużywania kofeiny,
• zaburzenia wydzielania melatoniny,
• niedobór witamin (E, D i z grupy B) bądź składników mineralnych (np. żelaza, wapnia, magnezu) wpływających na jakość snu,
• zespołu niespokojnych nóg, 
• zespół obturacyjnego bezdechu sennego,
• wpływu zażywanych środków leczniczych, np. glikokortykosteroidów,
• niewłaściwej higieny snu, np. zbyt długiego spędzania czasu przed ekranem, brak warunków zewnętrznych sprzyjających zaśnięciu (ciszy, ciemności, komfortu).

W przypadku problemów ze snem przyczyny zjawiska nie zawsze są łatwe do ustalenia. Jeśli chodzi o bezsenność pierwotną (samoistną), podłoże często pozostaje nieznane. 

Bezsenność – objawy insomnii

Kryteriami diagnostycznymi, które pozwalają na rozpoznanie bezsenności, są: 

• trudności z zaśnięciem pomimo odczuwanego zmęczenia,
• problemy z utrzymaniem ciągłości snu (sen płytki i przerywany), 
• zbyt wczesne budzenie się, 
• niechęć względem położenia się do łóżka o typowej porze spoczynku,
• sen niewystarczający w stosunku do potrzeb, niezapewniający wypoczynku
• odczuwanie konsekwencji kłopotów ze snem następnego dnia.

Utrzymywanie się powyższych objawów (lub choć części z nich) przez co najmniej miesiąc świadczy o bezsenności przewlekłej. 

Ile powinien trwać głęboki sen?

Sen jest podstawową potrzebą biologiczną człowieka. Najefektywniejsza regeneracja organizmu zachodzi podczas głębokiego snu, czyli przedostatniego i ostatniego stadium fazy NREM. Jest to tzw. sen wolnofalowy, pozwalający na maksymalne spowolnienie metabolizmu, akcji serca, pracy nerek i jelit oraz innych narządów. W czasie głębokiego snu w mózgu pojawiają się fale delta o niskiej częstotliwości, a przysadka mózgowa wydziela największe ilości somatotropiny (hormonu wzrostu), która odpowiada nie tylko za pobudzanie podłużnego wzrostu kości u dzieci, ale również za procesy regeneracyjne oraz regulację funkcjonowania układów odpornościowego i limbicznego (sterującego zachowaniami emocjonalnymi).

Pojedyncza faza NREM trwa średnio 90 minut i w trakcie ośmiogodzinnego snu przeplata się z krótką, piętnastominutową fazą REM kilkukrotnie (jedna następuje po drugiej aż do przebudzenia). Im dłużej trwa sen, tym krótsza i płytsza staje się faza NREM. Zwiększa się zaś udział fazy REM, która przypomina stan czuwania. W prawidłowo przebiegającym cyklu faza NREM zajmuje 70–80% całkowitego czasu snu. W przypadku bezsenności obserwuje się często zaburzenia fazy NREM (np. zespół opóźnionej fazy snu) lub jej brak. 

Leczenie zaburzeń snu – naturalne sposoby na bezsenność

Naturalne sposoby na bezsenność wykazują się dużą skutecznością, a dodatkowo nie wywołują skutków ubocznych. Ważne jest, aby znaleźć właściwy sposób na bezsenność, warto więc dać sobie czas, próbując kilku metod. 

Domowymi sposobami na bezsenność są między innymi:

• ciepłe kąpiele lub prysznic przed snem – wpływa na odprężenie i ukojenie, poprawia krążenie,
• stosowanie gorących naparów z ziół – melisy, lawendy, herbata z dziurawca bądź rumianku,
• kuracja aromaterapeutyczna z dodatkiem olejku o właściwościach relaksujących (majerankowego, lawendowego, mandarynkowego, jaśminowego, Ylang-Ylang – należy używać tylko olejków naturalnych, kupionych w aptece),
• poduszeczka rumiankowa – pozwoli pozbyć się nie tylko bezsenności, ale i pojawiającego się często po przebudzeniu bólu głowy – sianko łąkowe wystarczy zmieszać z zasuszonym kwiatem rumianku i wsypać w lnianą poszewkę.

Leczenie bezsenności to często proces długotrwały, wymagający zaangażowania oraz zmiany nawyków przez pacjenta. Nie można bagatelizować objawów schorzenia, gdyż dolegliwość z czasem będzie się pogłębiała, utrudniając codzienne funkcjonowanie. Dlatego, gdy obserwujemy u siebie symptomy przewlekłej bezsenności, a wszystkie naturalne sposoby zawodzą, należy skierować do lekarza pierwszego kontaktu lub do poradni zajmującej się schorzeniami snu.

Jak problemy ze snem wpływają na zdrowie?

Bezsenność, niezależnie od tego, z jakich wynika przyczyn, prowadzi do pogorszenia jakości życia na niemal wszystkich płaszczyznach, dlatego wymaga specjalistycznego leczenia. Odpowiada za kiepskie funkcjonowanie w ciągu całego dnia, złe samopoczucie ogólne, przemęczenie, brak energii, motywacji i koncentracji, pogorszenie nastroju, słabą produktywność zawodową, problemy behawioralne (agresję, impulsywność, nadaktywność), sprzyja także zaburzeniom poznawczym, w tym zaburzeniom pamięci. 

Ponadto zwiększa ryzyko wypadków i zachorowań (np. na choroby układu krążenia i schorzenia neurodegeneracyjne), a także wywiera negatywny wpływ na przebieg wielu procesów chorobowych toczących się już w organizmie pacjenta. Utrzymująca się bezsenność powoduje też zaburzenia funkcjonowania społecznego i rujnuje życie seksualne (znacznie obniża libido).

Bezsenność – diagnostyka

Prawidłowe rozpoznanie bezsenności może zostać ustalone nawet w gabinecie lekarza rodzinnego. Kluczem do postawienia diagnozy jest właściwie przeprowadzony wywiad, uwzględniający objawy zgłaszane przez pacjenta. Wywiad powinien pozwolić na ustalenie:

• Czy trudności ze snem są objawem innej choroby (zdiagnozowanej lub nie)?
• Czy obraz kliniczny sugeruje bezsenność wynikającą z uzależnień?
• Czy pacjent przyjmuje leki o działaniu psychostymulującym?
• Czy pacjent ma złe niewłaściwe warunki do snu lub nieprawidłowe nawyki w zakresie higieny snu?

Wywiad może być uzupełniony o badanie fizykalne (w tym pomiar ciśnienia i EKG). Pomocne bywa też regularne prowadzenie przez pacjenta tzw. dziennika snu. W niektórych przypadkach konieczne okazuje się wykonanie badań dodatkowych, np. laboratoryjnego czy elektrofizjologicznego (EPS). 

W przypadku braku rozpoznania przyczyny bezsenności, po wykluczeniu występowania chorób somatycznych, zaburzeń psychicznych i uzależnień, chory powinien zostać skierowany do specjalistycznego ośrodka zajmującego się zaburzeniami snu. Adresy takich ośrodków można znaleźć na stronie Polskiego Towarzystwa Badania nad Snem.

W medycynie snu (somnologii) do diagnostyki wykorzystuje się metodę polisomnografii. Badanie polisomnograficzne nie jest zalecane w podstawowym procesie diagnostycznym – wykonuje się je najczęściej przy podejrzeniu złożonych zaburzeń snu, zwłaszcza związanych z obturacyjnym bezdechem sennym. 

Polisomnografia pozwala na rejestrację parametrów fizjologicznych takich jak czynność bioelektryczna mózgu, napięcie mięśni i ruchy gałek ocznych w czasie snu. Dzięki niej lekarz jest w stanie określić długość i jakość poszczególnych faz snu. W ramach polisomnografii wykonuje się cztery pomniejsze badania:

• elektroencefalografię (EEG),
• elektrokardiografię (EKG),
• elektromiografię (EMG),
• elektrookulogram (EOG).

Wykorzystuje się też urządzenia monitorujące przebieg snu: czujnik pulsoksymetryczny i miernik ruchu (aktygraf).

Zaburzenia snu – kiedy udać się do lekarza?

Wizyta u lekarza jest wskazana, jeśli bezsenność i inne zaburzenia snu utrzymują się długo – ponad miesiąc – lub trwają krócej, ale dezorganizują codzienne funkcjonowanie pacjenta. Przewlekłe zaburzenia snu można w pierwszej kolejności zgłosić lekarzowi rodzinnemu lub od razu udać się na konsultację specjalistyczną do psychiatry. Lekarz zaordynuje odpowiednie leczenie bezsenności jednym z wielu dostępnych preparatów farmakologicznych.