Zapalenie zatok – poznaj objawy i przyczyny bólu zatok

Najważniejsze informacje:

• Katar, ból głowy, opuchlizna na twarzy i zatkane zatoki to objawy zapalenia zatok przynosowych pojawiające się najczęściej w wyniku infekcji wirusowej.
• Wirusowe zapalenie zatok na ogół daje mniej nasilone dolegliwości niż postać bakteryjna. W przebiegu zapalenia bakteryjnego obserwuje się m.in. wysoką gorączkę i ostry ból zatok. 
• Możliwe jest zarówno występowanie zapalenia zatok bez kataru, jak i gromadzenie się ropy w zatokach. Wszystko zależy od postaci infekcji. 
• Samo zapalenie zatok nie jest zaraźliwe, ale drobnoustroje, które wywołują tę chorobę, łatwo przenoszą się między ludźmi. 

Gdy dochodzi do zapalenia zatok, wydzielina z nosa spływa po tylnej ścianie gardła przez kilka tygodni. Jest znacznie bardziej uciążliwa niż przy zwykłym katarze. W przypadku nawracającego zapalenia zatok objawy infekcji dają o sobie znać nawet cztery razy w ciągu roku. Jakie są przyczyny tej choroby? Co oprócz kataru może świadczy o zapaleniu zatok przynosowych? Czy możliwe jest zapalenie zatok bez kataru i gorączki? Czym charakteryzuje się ból zatok? Ile trwa zapalenie zatok? Wyjaśniamy. 

Zapalenie zatok – przyczyny

Zapalenie zatok przynosowych pod względem przyczyn występowania zasadniczo nie różni się od innych rodzajów infekcji górnych dróg oddechowych. Może mieć podłoże wirusowe, bakteryjne, grzybicze lub alergiczne. Za ostry stan zapalny w większości przypadków odpowiadają wirusy (np. rinowirusy, adenowirusy, koronawirusy). Bakteryjna postać zapalenia zatok zdarza się najczęściej wskutek nadkażenia podczas infekcji wirusowej (np. zwykłego przeziębienia) lub nieżytu alergicznego. Zapalenie grzybicze występuje przeważnie w wyniku poważnego upośledzenia odporności.

Do pozostałych przyczyn zapalenia zatok należą m.in.:

• przerost migdałków podniebiennych,
• zwężenie naturalnych ujść zatok,
• skrzywiona przegroda nosowa i inne nieprawidłowości w budowie nosa,
• polipy, torbiele i guzy wewnątrz nosa i zatok przynosowych,
• nieleczone choroby zębów, np. próchnica,
• niezdiagnozowana lub źle leczona alergia,
• zaburzenia ruchomości rzęsek nabłonka oddechowego,
• mocne podrażnienie śluzówki nosa, np. przez dym papierosowy lub zanieczyszczone powietrze,
• urazy mechaniczne nosa, np. złamania,
• inne choroby układu oddechowego i schorzenia otolaryngologiczne, np. gruźlica, ziarniak Wegenera.

Chore zatoki – co to oznacza? Jak odróżnić objawy różnych typów zapalenia zatok?

Zapalenie zatok to infekcja obejmująca jamy powietrzne zlokalizowane wewnątrz kości czaszki, czyli zatoki przynosowe. Każda z nich ma połączenie z jamą nosową i jest pokryta błoną produkującą śluz, który oczyszcza wdychane powietrze. 

Gdy na skutek różnych czynników (np. długotrwałego wdychania dymu papierosowego) dochodzi do podrażnienia i obrzęku błony śluzowej, może pojawić się niedrożność. Wówczas w zatokach zalega źle oczyszczone powietrze, co sprzyja namnażaniu się drobnoustrojów.

Zatoki występują w czterech parach, które różnią się od siebie kształtem i lokalizacją. W zależności od tego, gdzie umiejscowiony jest stan zapalny, mówi się o zapaleniu zatok sitowych, szczękowych, czołowych lub klinowych. Jak je od siebie odróżnić? Każdy rodzaj zapalenia wywołuje dolegliwości bólowe w nieco innym obszarze twarzy:

• zapalenie zatok sitowych – objawy: między oczami a nasadą nosa,
• zapalenie zatok szczękowych – objawy: poniżej oczu, w okolicach policzków,
• zapalenie zatok klinowych – objawy: w oczodołach i z tyłu głowy,
• zapalenie zatok czołowych – objawy: nad oczami – na całej powierzchni czoła.

Jak wygląda ból zatok?

Ból zatokowy odczuwalny jest szczególnie podczas przebywania w pozycji leżącej, przy pochylaniu ciała, unoszeniu głowy lub też w sytuacji, gdy dochodzi do szybkiej zmiany temperatury otoczenia. Promieniuje do górnej części głowy i skroni. Towarzyszy mu uczucie rozpierania. Nasila się w reakcji na ucisk okolicy zatok przynosowych, a także przy kaszlu, wydmuchiwaniu nosa i większym wysiłku fizycznym. W przypadku jednostronnego zapalenia zatok ból występuje po tej samej stronie, co źródło stanu zapalnego.

Ostre i przewlekłe zapalenie zatok – objawy

Ze względu na czas trwania i nasilenie objawów zapalenie zatok przynosowych określane jest mianem ostrego bądź przewlekłego. Ostre zapalenie zatok zaczyna się gwałtownie i incydentalnie. Trwa około 4 tygodni. Po prawidłowym wyleczeniu nie powoduje powstawania powikłań. W przebiegu zapalenia ostrego występują:

• typowe objawy infekcyjne: kaszel, ból gardła, kichanie, gorączka, dreszcze, bóle mięśniowe,
• obrzęk błony śluzowej nosa, a także opuchlizna powiek i tkanek otaczających oczy,
• wodnista, lejąca lub gęsta, ropna wydzielina z nosa (wydzielina może spływać po tylnej ścianie gardła),
• uczucie zatkanego nosa, osłabiony węch lub utrata węchu i mowa nosowa,
• podrażnienie naskórka w okolicach nosa,
• ból głowy nasilający się przy schylaniu oraz w godzinach porannych,
• zawroty głowy,
• ból zatok (jednostronny lub obustronny) odczuwany na twarzy, a także w okolicach szczęk i uszu, 
• uczucie zatkanego ucha,
• sztywność karku,
• nieprzyjemny zapach z ust,
• złe samopoczucie ogólne i osłabienie organizmu.

Przewlekłe zapalenie zatok ma charakter nawracający i potrafi utrzymywać się ponad 12 tygodni. Nie zawsze reaguje na leczenie farmakologiczne zatok. Objawia się podobnie jak zapalenie ostre (z tą różnicą, że przebiega zazwyczaj bez gorączki), ale związane z nim dolegliwości są mniej nasilone.

Przedłużający się stan zapalny może spowodować przerost błony śluzowej nosa i wystąpienie polipów. Niekiedy przeradza się w zakażenie grzybicze. Jego skutki bywają bardzo poważne. Zaliczają się do nich powikłania oczne i oczodołowe, wewnątrzczaszkowe i kostne.

Bakteryjne a wirusowe zapalenie zatok – czym różnią się objawy?

Między wirusowym a bakteryjnym zapaleniem zatok zachodzą pewne różnice w zakresie objawów klinicznych, ale samoobserwacja nigdy nie jest metodą wystarczającą do tego, by rozpoznać rodzaj zakażenia. Wydzielina przy obydwu typach infekcji może być zarówno wodnista i bezbarwna, jak i gęsta, lepka, zabarwiona na żółto lub zielono (jej właściwości są zwykle związane z etapem choroby). Jednak gdy dochodzi do zapalenia bakteryjnego, katar najczęściej przybiera postać wydzieliny ropnej, z której bardzo trudno jest oczyścić zatoki. Ropa w zatokach nie ma ujścia, a zalegając, staje się pożywką dla  bakterii. Dlatego bakteryjne zapalenie zatok może objawiać się nasiloną halitozą, czyli nieprzyjemnym zapachem z ust.

W wirusowym zapaleniu zatok gorączka albo w ogóle nie występuje, albo jest niska i utrzymuje się krótko, natomiast w zakażeniu bakteryjnym zdarzają się wysokie wskazania termometru (powyżej 38 st. C). Poza tym infekcji spowodowanej przez bakterie towarzyszą silne dolegliwości bólowe oraz obrzęk twarzy i czoła. Ból często jest jednostronny. Objawy utrzymują się przez dłuższy czas – powyżej 10 dni. Gdy zamiast do poprawy stanu zdrowia dochodzi do pogorszenia przebiegu choroby, można więc podejrzewać, że zapalenie zatok ma podłoże bakteryjne. Należy wtedy wykonać badania krwi, w którym przy infekcji bakteryjnej podwyższeniu ulegają markery stanu zapalnego — CRP i OB. 

Zapalenie zatok bez kataru. Czy inne choroby mogą powodować ból zatok?

Możliwe jest wystąpienie zapalenia zatok bez kataru. Przeważnie taka infekcja okazuje się stanem zapalnym o charakterze przewlekłym, w którym zalegająca wydzielina – zamiast wydostawać się z nosa – spływa po tylnej ścianie gardła. Należy pamiętać, że katar nie jest objawem, który musi towarzyszyć jakiejkolwiek postaci zapalenia zatok przynosowych, choć w większości przypadków pojawia się już na początku infekcji. Jeśli pacjent nie obserwuje u siebie wydzieliny z nosa, powinien wziąć pod uwagę inne przyczyny bólu w okolicach zatok, jak np. nadciśnienie tętnicze czy napięciowy ból głowy.

Zapalenie zatok – objawy neurologiczne

Zapalenie zatok w rzadkich przypadkach może dawać objawy neurologiczne (np. zaburzenia czucia i widzenia, drętwienie). Dochodzi do tego wówczas, gdy przebieg choroby jest powikłany. Ryzyko wynika z faktu, iż w sąsiedztwie samej tylko zatoki klinowej znajduje się aż 13 kluczowych struktur neurologicznych, które mogą zostać objęte przez infekcję. Powikłania wewnątrzczaszkowe (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) prowadzą do trwałych zaburzeń neurologicznych.

Zapalenie zatok – diagnoza. Jak rozpoznać?

Diagnostyka zapalenia zatok to zadanie dla lekarza, który przy ustalaniu rozpoznania wspiera się wywiadem, wynikami badań laboratoryjnych (morfologią, OB, CRP) i badaniem fizykalnym. W badaniu lekarskim ważną rolę pełni wziernikowanie nosa przy użyciu rynoskopu (lub – jeśli jest taka możliwość – endoskopu) pozwalające obejrzeć błonę śluzową i wydzielinę, która zalega w jamie nosowej. 

W cięższych stanach zapalnych wskazana jest też tomografia komputerowa zatok. Badanie to najwierniej przedstawia obraz zatok i zmian występujących w ich obrębie (obrazuje wszystkie struktury anatomiczne, umożliwia ocenę ich umiejscowienia i rozmiaru). Poza tomografią można wykonać też rentgen. W przypadku zapalenia zatok RTG nie jest powszechnie stosowaną metodą diagnostyczną, chociaż pozwala stwierdzić obecność w zatokach płynu, co jest objawem świadczącym o przewlekłym stanie zapalnym.