Otyłość i nadwaga

Najważniejsze informacje:

• Otyłość rozpoznaje się najczęściej na podstawie wskaźnika BMI. To proste narzędzie może być jednak zawodne, dlatego warto wziąć pod uwagę również inne pomiary antropometryczne, takie jak WHR. 
• Przy rozpoznanej nadwadze bądź otyłości standardowym postępowaniem jest wprowadzenie diety o obniżonej kaloryczności i zwiększenie aktywności fizycznej.
• Farmakologiczne leczenie otyłości (np. orlistatem lub liraglutydem) pozwala przyspieszyć pojawienie się efektów odchudzania i poprawić stan zdrowia. 
• Oprócz rozwiązań farmakologicznych w Polsce dostępne są inne nowoczesne metody leczenia otyłości. NFZ refunduje trzy rodzaje operacji bariatrycznych.

Leczenie otyłości to proces długotrwały, a żeby zdiagnozować tę chorobę, należy wykonać szereg badań i pomiarów. Efektem leczenia powinno być nie tylko zmniejszenie wagi, ale również jej ustabilizowanie. Jak osiągnąć ten cel? Czym grozi bagatelizowanie problemu nadmiarowych kilogramów? Dlaczego otyłość to choroba, a nie tylko defekt estetyczny? Wyjaśniamy.

Nadwaga i otyłość – diagnostyka, badania

Nadwagę i otyłość u dorosłych (niezależnie od płci) rozpoznaje się na podstawie pomiarów antropometrycznych, przede wszystkim zaś wskaźnika BMI (ang. Body Mass Index). BMI jest współczynnikiem otrzymywanym w wyniku podzielenia masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach. Przyjęto następujące normy tego wskaźnika:

• 18,5–24,99 – waga prawidłowa,
• 25–29,99 – nadwaga,
• 30–34,99 – otyłość 1 stopnia (umiarkowana),
• 35–39,99 – otyłość 2 stopnia (znacząca),
• powyżej 40 – otyłość 3 stopnia, czyli otyłość olbrzymia (skrajna, stanowiąca poważne zagrożenie).

BMI nie jest jednak narzędziem niezawodnym, ponieważ jego wysoka wartość może wynikać nie z nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej, lecz np. z mocno rozbudowanej tkanki mięśniowej. Nie sprawdza się jako narzędzie diagnostyczne w takich grupach jak: 

• sportowcy,
• kobiety w ciąży,
• dzieci w fazie wzrostu i rozwoju,
• osoby w podeszłym wieku, u których trudno dokonać dokładnego pomiaru wzrostu.

Inne wskaźniki stosowane w rozpoznawaniu nadwagi i otyłości to:

• procentowa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie – o otyłości mówi się, gdy tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 25% całkowitej masy ciała u mężczyzn i więcej niż 30% u kobiet,
• obwód talii mierzony w najwęższym miejscu tułowia – obwód pasa u mężczyzn powyżej 94 cm, a u kobiet powyżej 80 cm świadczy o otyłości brzusznej,
• WHR (ang. Waist-Hip Ratio) – stosunek obwodu talii do obwodu bioder u mężczyzn powyżej 1,0, a u kobiet powyżej 0,8 oznacza otyłość brzuszną.

Przy wykrywaniu nadwagi i otyłości u dzieci bierze się pod uwagę wiek (z dokładnością do pół roku) i płeć. Punktem odniesienia jest siatka centylowa, oddzielna dla chłopców i dziewcząt. Przyjmuje się, że dziecko będące w 90–97 centylu dla swojej płci i wieku ma nadwagę, natomiast powyżej 97 centyla – otyłość. Otyłość brzuszną u dzieci rozpoznawana jest wówczas, gdy pomiar obwodu talii odpowiada na siatce wartości przekraczającej 90 centyl.

Aby można było z całą pewnością stwierdzić występowanie otyłości klinicznej, po diagnozę należy udać się do lekarza. Problemami z nadmiernym przybieraniem na wadze zajmuje się bariatra, ale diagnostykę może przeprowadzić lekarz rodzinny, diabetolog, endokrynolog. Podczas wizyty lekarskiej wykonuje się zwykle pomiary ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca. 

W celu wskazania przyczyn i ewentualnych powikłań otyłości należy zrobić badania krwi – pierwszej kolejności morfologię. Ważne jest oznaczenie parametrów takich jak:

• glukoza, 
• cholesterol (ogólny, HDL, LDL), 
• trójglicerydy, 
• enzymy wątrobowe,
• poziomu hormonów tarczycy i insuliny.

U osób, których waga odbiega od normy, często wykonuje się analizę składu ciała metodą bioimpedancji. Dopełnieniem obrazu diagnostycznego są: badanie wydolności fizycznej z oznaczeniem V02 max, badanie wydatku energetycznego metodą kalorymetrii pośredniej, badania genetyczne. 

Leczenie nadwagi i otyłości – dieta na redukcję masy ciała

Leczenie dietetyczne, polegające na zmianie nieprawidłowych nawyków żywieniowych, jest postępowaniem nieodzownym (choć nie zawsze niewystarczającym) przy stwierdzeniu zarówno nadwagi, jak i otyłości – niezależnie od jej stopnia. Rozpoczęcie jakiejkolwiek diety powinno zostać poprzedzone wywiadem żywieniowym i konsultacją dietetyczną. 

Podstawą jest ustalenie właściwego poziomu energetycznego diety, który może być różny w zależności od takich czynników jak masa ciała, charakter wykonywanej pracy czy codzienna aktywność ruchowa. Zapotrzebowanie kaloryczne wynosi od 30 do 40 kcal na 1 kg należnej (czyli prawidłowej dla danej płci i wzrostu) masy ciała na dobę. 

Ważne, by odżywiać się racjonalnie, nie stosować głodówek ani restrykcyjnych diet (1000–1200 kcal). Zalecane jest stopniowe zmniejszanie masy ciała (o 1–2 kg miesięcznie).

Pobierz aplikację

Receptomat w telefonie!

Dbaj o zdrowie tak jak Ci wygodnie!

Aplikacja Receptomat to innowacyjne rozwiązanie telemedyczne, które pozwala dbać o ciągłość leczenia w prosty sposób. Usługi medyczne są dostępne dla Ciebie przez 7 dni w tygodniu! Umów się na teleporadę, prześlij dokumentację medyczną, ustaw powiadomienia o lekach. Wygodnie, szybko, niezawodnie.

Pobierz naszą aplikację

Aby zredukować masę ciała, należy nie tylko dbać o odpowiednią podaż kalorii, ale również wyeliminować takie nawyki jak:

• nieregularne spożywanie posiłków (zalecane jest jedzenie o stałych porach, optymalna liczba posiłków to 4–5 dziennie, co 3–4 godziny),
• przejadanie się i podjadanie między posiłkami (rekomendowane są małe porcje),
• szybkie i łapczywe jedzenie (powolne przeżuwanie kęsów pozwala na lepszą kontrolę uczucia głodu i sytości),
• wieczorne jedzenie wysokoenergetycznych dań i przekąsek (kolację najlepiej zaplanować na 2–3 godziny przed pójściem spać),
• pomijanie śniadań (pierwszy posiłek należy zjadać maksymalnie w ciągu godziny od wstania z łóżka),
• włączanie do diety tłustego mięsa, pełnotłustych produktów mlecznych, produktów wysoko przetworzonych i słodyczy, a także słodzenie napojów i dosładzanie dań,
• niewystarczające nawadnianie organizmu (należy wypijać co najmniej 1,5 l wody dziennie).

Zmiana diety i nawyków żywieniowych zawsze powinna iść w parze z regularną aktywnością fizyczną (150–300 minut tygodniowo, jeśli jest to aktywność umiarkowana, a 75–150 minut – jeśli intensywna). Redukcji masy ciała sprzyjają w szczególności ćwiczenia tlenowe (aerobowe), które zwiększają sprawność krążeniowo-oddechową i regulują metabolizm tłuszczów. Ćwiczenia powinny być dopasowane do indywidualnych potrzeb i możliwości fizycznych. Przy zaawansowanej otyłości zaleca się wybieranie form aktywności, które nie są mocno obciążające dla stawów, np. ćwiczenia na basenie.

Jak wygląda farmakologiczne leczenie otyłości u dorosłych?

Farmakologiczne leczenie otyłości należy rozważyć zwłaszcza w przypadku występowania otyłości brzusznej i co najmniej jednego powikłania o charakterze umiarkowanym lub ciężkim. Farmakoterapia nie zastąpi niskoenergetycznej diety ani aktywności – jest ich uzupełnieniem.

W krajach Unii Europejskiej do leczenia otyłości zarejestrowane są obecnie trzy preparaty, choć na świecie wciąż pojawiają się nowe opcje terapeutyczne: 

• orlistat (inhibitor lipaz z przewodu pokarmowego),
• liraglutyd (analog ludzkiego glukagonopodobnego peptydu 1 – GLP-1),
• chlorowodorek bupropionu w połączeniu z chlorowodorkiem naltreksonu.

O hormonalnym leczeniu otyłości można mówić w przypadku stosowania liraglutydu, który naśladuje hormon produkowany w jelicie cienkim.

Środki farmakologiczne – będące częścią kompleksowego leczenia – pozwalają pacjentom szybciej zobaczyć efekty pracy nad zmianą sylwetki i dzięki temu wspierają motywację do dalszego odchudzania. Można je stosować długoterminowo. Jeśli w trakcie leczenia pacjent nie wypracuje właściwych nawyków żywieniowych, wspartych odpowiednio dobraną aktywnością, po odstawieniu leków może dojść do ponownego przybrania na wadze.

Środki wspo­ma­ga­ją­ce le­cze­nie oty­ło­ści nie powinny być przyjmowane bez konsultacji z lekarzem. Niebezpieczne jest korzystanie z preparatów odchudzających, które nie zostały zarejestrowane do leczenia otyłości.

Kiedy konieczne jest chirurgiczne leczenie otyłości?

Jeśli prawidłowo prowadzone leczenie otyłości standardowymi metodami zawodzi (nie daje zakładanych efektów w czasie 3–6 miesięcy), rekomenduje się przeprowadzenie operacji bariatrycznej. Dotyczy to zwłaszcza pacjentów z otyłością 2 stopnia, którzy mają powikłania takie jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, podwyższony poziom cholesterolu, a także wszystkich pacjentów z otyłością 3 stopnia, nawet jeśli – na chwilę obecną – nie występują u nich żadne choroby współistniejące. Otyłość olbrzymia jest chorobą śmiertelną, niemożliwą do zatrzymania bez interwencji chirurgicznej.

Operacje bariatryczne pozwalają pozbyć się nawet do 60–85% nadmiaru masy ciała. Zawsze wykonywane są małoinwazyjną metodą laparoskopową. Zastosowanie mają w nich różne rodzaje zabiegów, ale najczęściej przeprowadza się:

• sleeve, czyli rękawową resekcję żołądka – zmniejszenie żołądka o ⅘ (do pojemności 150 ml),
• gastric bypass, czyli bypass żołądkowy – modyfikacja budowy przewodu pokarmowego poprzez podział żołądka na dwie części oraz wyłączenie fragmentu jelita cienkiego z normalnego trawienia i wchłaniania pokarmu,
• opaska żołądkowa – zwężenia żołądka w części wpustowej za pomocą silikonowej opaski z regulowanym mankietem.

Zabiegi te są refundowane przez NFZ. Przed każdą operacją pacjent powinien samodzielnie zredukować 5–10% masy ciała, a po chirurgicznym leczeniu otyłości stale utrzymywać zaleconą dietę i suplementację. Nieprzestrzeganie zaleceń dietetycznych grozi powrotem do wyjściowej wagi. 

Leczenie otyłości u dzieci i młodzieży

Redukcja masy ciała u dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością to proces, który bezwzględnie powinien być prowadzony przez dietetyka, ponieważ w fazie wzrostu i podczas dojrzewania szczególnie ważne jest zaspokojenie potrzeb żywieniowych organizmu. Nierzadko wymaga zaangażowania całego zespołu terapeutycznego, w którym oprócz dietetyka ważną rolę odgrywają lekarz (pediatra, endokrynolog, diabetolog), psycholog, rehabilitant. Konieczna może okazać się zmiana nawyków żywieniowych i modyfikacja form spędzania czasu nie tylko u dziecka, ale u całej rodziny.

Dziecko powinno stosować się do ogólnych zasad dietetycznych, codziennie zjadać 4–5 zróżnicowanych posiłków i mieć odpowiednio zbilansowany jadłospis (zależnie od wieku) o obniżonej zawartości kalorii. W diecie odchudzającej nie ma miejsca na słodkie ani słone przekąski, kolorowe napoje, a także inne produkty wysokokaloryczne, które są ubogie w składniki odżywcze. 

Jeśli chodzi o aktywność, zaleca się, by plan dnia dziecka uwzględniał:

• co najmniej 1 godzinę aktywnego spędzania czasu na ćwiczeniach, rozgrywkach sportowych lub zabawach na świeżym powietrzu,
• maksymalnie 2 godziny pasywnego spędzania czasu na oglądaniu telewizji czy korzystaniu z komputera.

U skrajnie otyłej młodzieży (powyżej 16. roku życia, a według najnowszych wytycznych Amerykańskiej Akademii Pediatrii nawet od 12. roku życia) możliwe jest dodatkowe wprowadzenie leczenia farmakologicznego oraz przeprowadzenie zabiegu bariatrycznego. 

Skutki otyłości – powikłania zdrowotne

Szacuje się, że konsekwencją otyłości może być przeszło 200 innych chorób i zaburzeń, co umiejscawia ją w czołówce najniebezpieczniejszych chorób przewlekłych. Występowanie powikłań otyłości jest tym częstsze, im wcześniej zaczną się problemy z nadmierną wagą (szczególnie, jeśli początek choroby otyłościowej przypada na wiek rozwojowy). 

Za najbardziej niebezpieczną uchodzi otyłość brzuszna, ponieważ tłuszcz brzuszny jest tkanką aktywną hormonalnie i wytwarza cytokiny prozapalne, które mają udział w powstawaniu m.in. cukrzycy i insulinooporności. Obecność otyłości brzusznej jest jednym z kryteriów diagnostycznych zespołu metabolicznego, czyli głównej przyczyny chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. Przy zespole tym, oprócz otyłości, często występują również:

• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia metabolizmu węglowodanów,
• podwyższone stężenie trójglicerydów oraz „złego” cholesterolu LDL we krwi.

Inne problemy zdrowotne, które mogą powstać w wyniku utrzymującej się otyłości, to m.in.:

• niealkoholowe stłuszczenie wątroby, 
• refluks żołądkowo-przełykowy,
• kamica pęcherzyka żółciowego,
• słaba wydolność organizmu, duża męczliwość, 
• problemy ze snem i bezdech senny,
• astma oskrzelowa,
• pajączki, żylaki, opuchlizna kostek i bóle nóg,
• zakrzepica żylna,
• niewydolność serca i choroba niedokrwienna,
• choroba wieńcowa,
• przewlekła choroba nerek,
• dna moczanowa,
• osłabienie libido, 
• niepłodność,
• zespół policystycznych jajników, 
• zaburzenia cyklu miesiączkowego,
• wysiłkowe nietrzymanie moczu u kobiet,
• przedwczesne dojrzewanie płciowe u dzieci,
• zaburzenia kostno-mięśniowe wywołane przeciążeniem kości i mięśni szkieletowych (np. zwyrodnienie kręgosłupa, dyskopatia, osteoporoza),
• zaburzenia emocjonalne związane z kompleksami, brakiem akceptacji siebie, zaniżonym poczuciem własnej wartości, doświadczaniem szykanowania, które mogą prowadzić do depresji i izolacji społecznej.

Otyłość kwalifikuje pacjenta do grupy podwyższonego ryzyka zachorowania na szereg nowotworów (np. raka piersi, jelita grubego, okrężnicy, gruczołu krokowego, nerki, endometrium), a także wystąpienia zawału serca i udaru mózgu. Wśród osób otyłych obserwowany jest wysoki odsetek nagłych zgonów sercowych.