Otyłość – poznaj przyczyny, objawy, stopnie i rodzaje otyłości

Najważniejsze informacje:

• Otyli ludzie stanowią 18,5% ogółu Polaków. Odsetek osób z nadwagą sięga 38,2%. Problem nadmiernej masy ciała dotyczy częściej mężczyzn niż kobiet.
• Istnieje wiele rodzajów otyłości: pierwotna, wtórna, brzuszna, pośladkowo-udowa, olbrzymia. Wyróżnia się trzy stopnie zaawansowania choroby.
• O nadwadze mówi się przy wskaźniku BMI od 25 do 29,99. Kiedy nadwaga przeradza się w otyłość, BMI przekracza wartość graniczną 30, a w przypadku otyłości klinicznej 3 stopnia wynosi powyżej 40.
• Jeśli chodzi o przyczyny otyłości, najważniejszą rolę odgrywa interakcja geny–środowisko. Czynniki środowiskowe (takie jak dieta i aktywność fizyczna) uznaje się za dominujące. Choroby powodujące otyłość mogą mieć podłoże genetyczne lub metaboliczne.

Otyłość – choroba cywilizacyjna, która dotyczy coraz większego odsetka społeczeństwa – wynika głównie z niezdrowego stylu życia. Staje się powszechnym problemem nie tylko wśród dorosłych, ale również w grupie dzieci i młodzieży. Po czym można poznać, że nadmiarowe kilogramy to już nie nadwaga, a otyłość? W jaki sposób zmienia się ciało wraz z przyrostem tkanki tłuszczowej? Jakie czynniki sprzyjają zbyt dużemu przybieraniu na wadze? Wyjaśniamy.

Czym jest nadwaga, a czym otyłość? Rodzaje i stopnie otyłości

Nadwaga i otyłość to pokrewne problemy zdrowotne – zgodnie z definicją WHO obydwa wiążą się z nadmiernym lub nieprawidłowym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej. Nieprawidłowości w tym zakresie polegają najczęściej na kumulowaniu tłuszczu w określonym obszarze ciała. Według kryterium umiejscowienia tkanki tłuszczowej wyodrębnia się otyłość brzuszną (androidalną, wisceralną) i pośladkowo-udową (gynoidalną). 

Nadwaga – rozpoznawana przy wskaźniku BMI mieszczącym się u dorosłych w przedziale 25–29,9 – uznawana jest za pierwszy etap otyłości. To stan bezpośrednio poprzedzający chorobę otyłościową, która ma różne stopnie zaawansowania:

• otyłość 1 stopnia (BMI 30–34,99),
• otyłość 2 stopnia (BMI 35–39,99),
• otyłość 3 stopnia, czyli otyłość olbrzymia lub skrajna (BMI powyżej 40).

Oprócz BMI w rozpoznawaniu stopnia otyłości bierze się pod uwagę m.in. procentowa zawartość tkanki tłuszczowej w ciele i wskaźnik WHR, czyli stosunek obwodu talii do obwodu bioder.

Otyłość w ICD-10, czyli Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, figuruje pod numerem E66. Zalicza się do zaburzeń wydzielania wewnętrznego, stanu odżywienia i przemian metabolicznych. Jest chorobą przewlekłą, która wiąże się z ryzykiem wystąpienia wielu powikłań będących bezpośrednim zagrożeniem dla życia i jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności. Otyłość skrajna zawsze wymaga interwencji chirurgicznej.

Według danych GUS i NFZ nadwaga występuje u trzech na pięciu dorosłych Polaków. Z otyłością zmaga się co czwarta osoba. W ostatnich latach epidemia otyłości nasiliła się.  Jak wynika z najnowszego raportu Narodowego Instytutu Zdrowia, w trakcie pandemii koronawirusa SARS-CoV-2 aż 28% Polek i Polaków przybrało na wadze. 

Problemy z nadmierną masą ciała są częstsze u mężczyzn (65,7%) niż u kobiet (45,9%). Od płci w dużym stopniu zależy, gdzie gromadzi się nadwyżka tkanki tłuszczowej. Otyłość brzuszna u kobiety zdarza się bardzo rzadko – jest charakterystyczna dla mężczyzn (obwód pasa u mężczyzn nie powinien przekraczać 94 cm). Z płcią żeńską wyraźne powiązanie ma natomiast otyłość pośladkowo-udowa. 

Zaburzenia masy ciała dotyczą nie tylko osób dorosłych – stwierdza się je nawet w najmłodszej grupie wiekowej (u dzieci poniżej 5. roku życia). Polska jest krajem, w którym najszybciej w Europie wzrasta częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Aż u 80% nastolatków nadwaga przechodzi w otyłość, kiedy stają się osobami dorosłymi. 

Jakie są główne przyczyny otyłości?

Za powstanie otyłości odpowiada najczęściej nie jedna przyczyna, a o zespół przyczyn. Nadmierna masa ciała może być wynikiem kombinacji czynników ryzyka z kilku grup, nakładających się na siebie w sposób długofalowy. 

Przyczyny środowiskowe

Czynniki środowiskowe mają związek z nieprawidłowościami w zakresie stylu życia i zajmują pierwsze miejsce wśród przyczyn otyłości. Najistotniejszym z nich jest źle zbilansowana dieta, dostarczająca zbyt dużo kalorii. Nierównowaga między energią przyjmowaną wraz z pożywieniem a zapotrzebowaniem energetycznym to najkrótsza droga do okładania kalorii w postaci tkanki tłuszczowej. 

Dieta sprzyjająca nadwadze i otyłości charakteryzuje się dużą zawartością węglowodanów prostych i nasyconych kwasów tłuszczowych obecnych m.in. w słodyczach oraz popularnych produktach typu instant i fast food. 

Nie bez znaczenia w kształtowaniu masy ciała pozostają też nieprawidłowe codzienne nawyki żywieniowe, np.: 

• nieregularne pory spożywania posiłków, 
• zjadanie zbyt dużych porcji, przejadanie się, 
• podjadanie kalorycznych przekąsek między posiłkami, 
• przyrządzanie potraw w sposób zwiększający ich kaloryczność (smażenie). 

Drugą środowiskową przyczyną otyłości jest brak aktywności fizycznej lub niewystarczająca ilość ruchu (minimum dla osób dorosłych to 150–300 minut umiarkowanej aktywności lub 75–150 dużej aktywności tygodniowo). 

Na wydatek energetyczny, który powinien być współmierny do ilość energii dostarczanej z pożywieniem w ciągu doby, składają się codzienne zajęcia (przemieszczanie się z pracy do domu, sprzątanie, spacery z psem), praca zawodowa i wykonywanie ćwiczeń fizycznych. Osoby siedzące podczas wykonywania pracy powinny w sposób szczególny zadbać o to, żeby wprowadzić do harmonogramu dnia jakąś formę aktywności ruchowej.  

Do pozostałych środowiskowych czynników ryzyka otyłości należą m.in. brak higieny snu, bezsenność, przepracowanie, stres. Napięcie nerwowe i przemęczenie skłaniają do sięgania po przekąski zamiast po pełnowartościowe posiłki, a co za tym idzie – zaburzają odczuwanie sytości. Poza tym sprzyjają rozwijaniu się zespołu metabolicznego.

Jak odrębną podgrupę wyodrębnia się czynniki makrośrodowiskowe, związane ze zmianami cywilizacyjnymi, tj. powszechny dostęp do urządzeń elektronicznych, środków transportu, żywności typu fast-food. 

Przyczyny genetyczne

Czynniki genetyczne mogą zwiększać ryzyko choroby otyłościowej o 40–70%, jednak nie muszą do niej prowadzić, jeśli nie pojawią się inne, dodatkowe przyczyny. Miano genu otyłości zyskał FTO (ang. Fat Mass- and Obesity- Associated Gene), ale oprócz niego istotne znaczenie w etiologii choroby ma również kilkadziesiąt innych genów, np. LEP, LEPR, NPC1, MC4R, TMEM18, TNNI3K, POMC, PPARγ, FABP2, APOE, ADRB3.

Geny te są zaangażowane w procesy metaboliczne zachodzące w organizmie, biorą udział w tworzeniu nowych komórek budujących tkankę tłuszczową, pełnią ważną rolę w transporcie lipidów, odpowiadają za kontrolę bilansu energetycznego, wpływają na przemianę materii, regulują apetyt.  

Otyłość bywa uwarunkowana wielogenowo lub jednogenowo. Istnieje co najmniej 25 zespołów genetycznych objawiających się nadmierną masa ciała, np. zespół Alströma, zespół Cohena, zespół Pradera-Williego, zespół Bardeta-Biedla.

Przyczyny chorobowe

Czynniki chorobowe związane z otyłością zwykle mają podłoże metaboliczne. Do zaburzeń metabolicznych sprzyjających nadmiernemu przybieraniu na wadze należą np. zahamowanie termogenezy, zmniejszenie wydzielania hormonów (kortyzolu, insuliny), nieprawidłowe funkcjonowanie tkanki tłuszczowej. Otyłość może współwystępować z takimi chorobami i zaburzeniami jak: 

• niedoczynności tarczycy, 
• rzekoma niedoczynność przytarczyc, 
• zespół policystycznych jajników, 
• zespół Cushinga, 
• neuroendokrynny nowotwór trzustki (insulinoma), 
• wzrost stężenia prolaktyny w surowicy krwi (hiperprolaktynemia), 
• nadmiar kortyzolu we krwi (hiperkortyzolemia),
• niedobór hormonu wzrostu,
• niedobór testosteronu.

Otyłość bywa również powiązana w uszkodzeniem podwzgórza (tzw. otyłość podwzgórzowa), np. na skutek neuroinfekcji, obecności guza, urazu czaszkowo-mózgowego

Przyczyny farmakologiczne

Do nadwagi i otyłości może przyczyniać się też przyjmowanie leków zwiększających łaknienie i wpływających na metabolizm. Przybieranie na wadze jest jednym z możliwych skutków farmakoterapii i występuje tylko u pewnego odsetka pacjentów. Do leków wykazujących niekorzystny wpływ na utrzymanie prawidłowej masy ciała należą m.in.:

• glikokortykosteroidy, 
• leki psychotropowe, 
• progestageny (HTZ), 
• niektóre leki: przeciwarytmiczne, przeciwpadaczkowe, przeciwalergiczne, przeciwcukrzycowe, neuroleptyczne.

Przyczyny psychospołeczne

W prawidłowym odżywianiu, które ma bezpośredni związek z prawdopodobieństwem wystąpienia otyłości, dużą rolę odgrywają także czynniki psychospołeczne, czyli:

• wpływ najbliższego środowiska, w otoczeniu i na wzór którego od wczesnego dzieciństwa budujemy swoje nawyki żywieniowe i zachowania wyuczone, takie jak  nagradzanie się słodyczami, jedzenie z nudów czy w sytuacji przeżywania emocji (nadawanie jedzeniu funkcji kompensacyjnej),
• uwarunkowania psychologiczne odpowiedzialne za funkcjonowanie emocjonalne, umiejętność radzenia sobie ze stresem, kształtowanie obrazu własnego ciała, preferowane zachowania żywieniowe, tendencje do zaburzeń odżywiania, takich jak kompulsywne objadanie się, bulimia, zespół nocnego jedzenia (NES).

Przyczyny otyłości – otyłość pierwotna i wtórna

Podłoże choroby otyłościowej jest podstawą podziału na otyłość pierwotną i wtórną. 

• Postać pierwotna (prosta) to aż 90% wszystkich przypadków otyłości – wynika z dodatniego bilansu energetycznego, który utrzymuje się długotrwale.
• Postać wtórna to pozostałe 10% przypadków otyłości – jest następstwem występowania innej jednostki chorobowej lub przyjmowania leków, które powodują nadmierny przyrost masy ciała.

Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu otyłości u dziecka?

Przyczyny powstawania otyłości u dzieci są na ogół takie same jak u osób dorosłych – dzielą się na genetyczne, środowiskowe, chorobowe, psychospołeczne i farmakologiczne. Choroba mająca podłoże genetyczne nie ujawnia się od razu. Obciążenie genami związanymi z otyłością przy prawidłowym BMI u ciężarnej nie wpływa na masę urodzeniową dziecka, ale zwiększa ryzyko nadmiernego przybierania na wadze od najmłodszych lat (tzw. okresem krytycznym jest przełom 1. i 2. roku życia), a szczególnie w wieku nastoletnim, kiedy rozpoczyna się dojrzewanie płciowe.  

Znaczącym czynnikiem ryzyka otyłości u dziecka jest cukrzyca u matki w trakcie ciąży. Jeśli chodzi o przyczyny środowiskowe, w mechanizmie powstawania otyłości znaczenie mają m.in. sposób karmienia dziecka w okresie niemowlęcym (zalecane jest karmienie wyłącznie piersią do 6. miesiąca życia), a także dieta i aktywność fizyczna w wieku późniejszym. 

Nadmierne przybieranie na wadze w grupie dzieci i młodzieży ma ścisłe powiązanie z:

• długotrwałym spędzaniem czasu przed ekranami komputerów i telewizorów w ciągu dnia, a także w godzinach nocnych (brak higieny snu zaburza tempo procesów metabolicznych),
• ograniczeniem spontanicznej aktywności fizycznej (np. poruszaniem się na krótkich dystansach transportem publicznym zamiast pieszo) i unikaniem zorganizowanych zajęć sportowych (np. nadużywaniem zwolnień lekarskich z lekcji wychowania fizycznego), 
• łatwym dostępem do wysoko przetworzonej, kalorycznej żywności,
• wysokim spożyciem tłuszczów i tuczących przekąsek przy jednoczesnym niskim spożyciu warzyw i owoców,
• kształtowaniem wyborów żywieniowych przez reklamy,
• pomijaniem niektórych posiłków, zwłaszcza śniadań,
• sytuacjami stresowymi oraz problemami emocjonalnymi w szkole i rodzinie,
• atmosferą towarzyszącą spożywaniu posiłków w domu (złymi nawykami są m.in. oglądanie telewizji w trakcie jedzenia, zmuszanie dziecka do zjadania całej porcji, traktowanie słodyczy jako nagrody).

Poza tym za ważny czynnik zwiększający ryzyko otyłości u dzieci uznaje się otyłość występującą u obydwojga lub jednego z rodziców. Jeśli rodzice są otyli, dziecko z 70% prawdopodobieństwem również będzie, a jeżeli należą do osób szczupłych, poziom zagrożenia otyłością wynosi tylko 10%. Ma to związek z faktem, że rodzice przekazują wzorce związane z odżywianiem i formą spędzania wolnego czasu potomstwu. 

U 63% otyłych dzieci dochodzi do szczególnie niebezpiecznego dla zdrowia nagromadzenia trzewnej tkanki tłuszczowej (wokół brzucha). Otyłość brzuszną u dziecka rozpoznaje się, kiedy obwód talii przekracza 90 centyl przypisany do określonego wieku i płci.

Czy możliwe jest wystąpienie otyłości w ciąży?

Ciąża to stan fizjologiczny, w którym przyrost masy ciała jest zjawiskiem naturalnym, ale nie powinien przekraczać przyjętych norm (10–16 kg – w zależności od BMI sprzed ciąży). Nadmierne przybieranie na wadze, które dotyczy nawet 48% ciężarnych, może doprowadzić do nadwagi lub otyłości, a tym samym zwiększyć ryzyko powikłań ciążowych i okołoporodowych, a także występowania uciążliwych dolegliwości, takich jak obrzęki i bóle kręgosłupa.

Otyłość w ciąży jest znaczącym czynnikiem ryzyka dla prawidłowego rozwoju płodu. Utrudnia wykonanie badań diagnostycznych oraz wiąże się z większym odsetkiem poronień i wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. Co więcej, nadmiar kalorii dostarczanych z pożywienia w okresie ciąży sprzyja późniejszej otyłości dziecka. 

U kobiet, które zachodzą w ciążę, będąc już w fazie otyłości, dopuszczalny przyrost masy ciała wynosi nie więcej niż 9 kg. Ko­bie­ta z oty­ło­ścią w cią­ży po­win­na pozostawać pod opie­ką die­te­ty­ka, który opracuje dla niej zbi­lan­so­wa­ną die­tę. W okresie ciąży skrajnie niebezpieczne jest odchudzanie się na własną rękę.