Nudności i wymioty – objawy, przyczyny

Najważniejsze informacje:

• Nudności i wymioty nie są samodzielnymi jednostkami chorobowymi, lecz objawami, które mogą towarzyszyć różnym schorzeniom, zwłaszcza problemom z przewodem pokarmowym.
• Nudności to subiektywne i nieprzyjemne uczucie dyskomfortu w żołądku zazwyczaj poprzedzające wymioty, które są reakcją obronną prowadzącą do usunięcia z organizmu szkodliwych substancji (np. toksyn, bakterii, zanieczyszczeń). 
• Wymioty dzielą się m.in. na ostre (1–2 dni) oraz przewlekłe (dłużej niż 7 dni). Czas występowania torsji może pomóc w określeniu przyczyny dolegliwości oraz wyborze odpowiedniego leczenia.

Nudności (mdłości) to uczucie dyskomfortu w żołądku, które może prowadzić do wymiotów. Wspomniane dolegliwości są związane z wieloma jednostkami chorobowymi, np.: infekcjami, zatruciami pokarmowymi, zaburzeniami neurologicznymi i hormonalnymi lub stresem. Jakie są inne przyczyny występowania mdłości oraz torsji? Które choroby są związane z występowaniem wspomnianych objawów? 

Nudności (mdłości) i wymioty – co to?

Nudności i wymioty to objawy związane z układem pokarmowym, które mogą występować razem lub osobno (pacjenci zgłaszają niekiedy mdłości bez wymiotów).

Nudności to subiektywne uczucie dyskomfortu w obrębie żołądka, które zazwyczaj poprzedza wymioty. Często są wynikiem podrażnienia układu pokarmowego, wpływu substancji chemicznych na organizm lub zaburzeń neurologicznych.

Wymioty (torsje) to naturalna reakcja obronna organizmu, która polega na gwałtownym przemieszczeniu się treści żołądkowej do wyższych partii przewodu pokarmowego i gwałtownym wyrzuceniu jej przez usta w wyniku skurczów mięśni brzucha oraz przepony. Torsje eliminują z układu pokarmowego szkodliwe substancje, toksyny lub drobnoustroje. W przypadku wymiotów trzeba pamiętać o regularnym uzupełnianiu płynów i elektrolitów, aby nie dopuścić do odwodnienia. Gdy dolegliwości nie ustępują i/lub są intensywne, należy skonsultować się z lekarzem.

Nudności a mdłości – różnica

Nudności i mdłości to terminy stosowane zamiennie w języku potocznym. Trzeba jednak podkreślić, że między dwoma wspomnianymi stanami istnieją niewielkie różnice. 

Nudności oznaczają nieprzyjemne uczucie dyskomfortu w górnej części brzucha lub gardła często poprzedzające odruch wymiotny. To subiektywny stan, który nie zawsze prowadzi do torsji, ale daje poczucie, że mogą wystąpić. Termin nudności jest częściej stosowany w kontekście opisu objawów związanych z chorobami układu pokarmowego, migrenami czy ciążą.

Mdłości natomiast to pojęcie, które opisuje ogólne złe samopoczucie obejmujące nie tylko dolegliwości żołądkowe, ale także osłabienie, zawroty głowy czy uczucie bliskie omdleniu. Mdłości mogą być związane z emocjami (np. stres, strach), wyczerpaniem organizmu czy nagłym spadkiem ciśnienia.

Odruch wymiotny – jak powstaje? 

Odruch wymiotny (odruch gardłowy) to mechanizm obronny organizmu, który zapobiega połykaniu substancji szkodliwych lub niebezpiecznych dla zdrowia czy życia. Powstaje w wyniku drażnienia pewnych obszarów gardła, jamy ustnej lub języka.

Za nudności i odruch gardłowy odpowiada tzw. ośrodek wymiotny znajdujący się w rdzeniu przedłużonym – dociera do niego szereg bodźców prowokujących wymioty, które mogą pochodzić z: 

• receptorów w błonie śluzowej gardła – samoistne wymioty wywołane podrażnieniem tylnej ściany gardła;
• receptorów w narządach jamy brzusznej i otrzewnej – torsje w przebiegu zatrucia pokarmowego, zapalenia otrzewnej i choroby układu moczowego;
• receptorów serca – wymioty bywają wczesnym objawem zawału serca;
• ucha wewnętrznego (tzw. błędnika), które odpowiada za kontrolę równowagi – wymioty związane z chorobą morską oraz lokomocyjną;
• węchomózgowia – konkretne bodźce zapachowe u niektórych osób wyzwalają nudności i wymioty;
• ośrodków asocjacyjnych kory mózgowej – wymioty pojawiają się w wyniku nieprzyjemnych doświadczeń i obserwacji;
• strefy chemoreceptorowej – wymioty w ciąży, w przebiegu ciężkiego zatrucia pokarmowego oraz chorób wątroby lub nerek.

Ośrodek wymiotny reaguje na te sygnały poprzez inicjowanie skurczów żołądka, jelit i przełyku, które przebiegają w kierunku przeciwnym do normalnego ruchu perystaltycznego. Proces wspomagany jest przez rozluźnienie zwieracza przełyku. W rezultacie, pod wpływem silnych skurczów mięśni brzucha i przepony, a następnie klatki piersiowej, ciśnienie w żołądku znacząco wzrasta, co prowadzi do wyrzucenia zawartości żołądka. 

W przypadku osób przytomnych mechanizmy obronne organizmu – zatrzymanie oddechu i zamknięcie głośni – zapobiegają przedostaniu się wymiocin do dróg oddechowych. Co więcej, odruchowe uniesienie podniebienia miękkiego uniemożliwia trafienie treści żołądkowej do nosa. 

W trakcie wymiotów mogą występować także inne reakcje organizmu – spadek ciśnienia krwi, zmniejszenie częstotliwości rytmu serca, wzmożone wydzielanie śliny czy zblednięcie. Wszystkie te objawy są wynikiem stymulacji nerwu błędnego, który odgrywa istotną rolę w regulacji funkcji autonomicznych organizmu. 

Rodzaje wymiotów

 W zależności od przyczyny torsji i zawartości treści żołądkowej można wyróżnić:

• wymioty pokarmowe – wydalanie przez usta niestrawionej lub częściowo strawionej treści pokarmowej z żołądka; występują zwykle zaraz po posiłku; mogą być wynikiem niestrawności, refluksu żołądkowo-przełykowego lub zapalenia błony śluzowej żołądka; 
• wymioty żółciowe – wydalanie przez usta treści żółciowej (zwykle o zielonkawo-żółtym kolorze) w wyniku cofania się żółci z dwunastnicy do żołądka; wymioty żółciowe występują najczęściej w przypadku: niedrożności jelit, zapalenia pęcherzyka żółciowego lub innych chorób związanych z układem żółciowym (kamica żółciowa); 
• wymioty krwiste – zawierają krew i mogą być objawem poważnych problemów zdrowotnych, np. krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego spowodowanego m.in.: wrzodami, pęknięciem naczyń, nowotworem lub urazem; krew w wymiocinach może mieć postać świeżą (kolor jasnoczerwony) lub ciemniejszą (przypominającą fusy, tzw. wymioty fusowate) w zależności od czasu, przez jaki pozostawała w kontakcie z sokiem żołądkowym; 
• wymioty z treścią śluzową – wymiociny mogą być gęste, lepkie i przejrzyste; towarzyszą infekcjom wirusowym;
• wymioty kałowe – to poważny objaw wymagający pilnej interwencji medycznej; treść wymiotna zawiera kał lub substancje o podobnej konsystencji, co jest wynikiem zaawansowanej niedrożności jelit – zwykle w przypadku blokady jelitowej lub uwięźnięcia jelita; wymioty kałowe są objawem ciężkich stanów, takich jak: perforacja jelita, zapalenie otrzewnej lub zaawansowana choroba nowotworowa przewodu pokarmowego.

Ze względu na czas występowania torsji wyróżnia się z kolei: 

• wymioty ostre – pojawiają się nagle i trwają krótko, zwykle przez kilka godzin do (maksymalnie) 1–2 dni; często są wynikiem infekcji wirusowych lub bakteryjnych (tzw. grypa żołądkowa, zatrucia pokarmowe, zapalenie żołądka czy choroba lokomocyjna); mogą występować w odpowiedzi na jednorazowe spożycie toksycznej substancji, np. alkoholu, leków lub narkotyków; ustępują zwykle, gdy organizm pozbędzie się toksyn lub patogenu; ostre wymioty mogą towarzyszyć również reakcjom alergicznym lub zaburzeniom metabolicznym, np. hipoglikemii (niskiemu poziomowi glukozy we krwi); w leczeniu kluczowe jest zidentyfikowanie i usunięcie przyczyny oraz nawadnianie doustne lub dożylne;
• wymioty przewlekłe – torsje powtarzają się regularnie przez okres dłuższy niż kilka tygodni; mogą być wynikiem schorzeń przewlekłych (refluks żołądkowo-przełykowy, gastropareza, zapalenie błony śluzowej żołądka, choroba wrzodowa, marskość lub zapalenie wątroby, choroby metaboliczne), zaburzeń neurologicznych (migreny czy wzrost ciśnienia śródczaszkowego), a także występować w wyniku długotrwałego stresu lub zaburzeń psychicznych (bulimia, anoreksja); przewlekłym wymiotom towarzyszą zazwyczaj inne objawy, np.: utrata masy ciała, osłabienie czy niedobory pokarmowe; długotrwałe torsje mogą prowadzić do odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych.

Mdłości – przyczyny 

Nudności mogą być wywołane czynnikami fizjologicznymi lub psychologicznymi, takimi jak:

• problemy żołądkowo-jelitowe – niestrawność (dyspepsja), refluks żołądkowo-przełykowy (GERD), zapalenie żołądka lub wrzody żołądka, zespół jelita drażliwego (IBS);
• infekcje i zatrucia – zatrucie pokarmowe, infekcje wirusowe lub bakteryjne przewodu pokarmowego;
• czynniki hormonalne – ciąża (szczególnie w pierwszym trymestrze – tzw. poranne nudności), zaburzenia hormonalne (np. niedoczynność tarczycy);
• problemy neurologiczne – migrena z aurą, uraz lub wstrząśnienie mózgu, schorzenia neurologiczne (np. choroba Parkinsona);
• choroby układowe i inne – niewydolność wątroby lub nerek, zaburzenia metaboliczne, np. hipoglikemia (niskie stężenie cukru we krwi), niektóre nowotwory (szczególnie te związane z układem pokarmowym);
• czynniki psychologiczne – stres, lęk, ataki paniki, zaburzenia odżywiania (np. anoreksja, bulimia);
• leki i toksyny – skutki uboczne związane z chemioterapią, stosowaniem opioidów lub antybiotyków, spożycie alkoholu lub zażycie narkotyków. 

Przyczyny wymiotów

Wymioty stanowią reakcję obronną organizmu w odpowiedzi na szkodliwe substancje. Wśród przyczyn wywołujących torsje należy wymienić:

• choroby układu pokarmowego – infekcje o podłożu wirusowym, bakteryjnym, pierwotniakowym, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, problemy z przepuszczalnością jelit, zapalenie otrzewnej, wyrostka robaczkowego oraz pęcherzyka żółciowego, choroba Leśniowskiego-Crohna;
• zatrucia i toksyny – spożycie skażonego jedzenia lub substancji chemicznych, nadmierne spożycie alkoholu;
• infekcje – wirusowe i bakteryjne (np. rotawirusy, Salmonella), sepsa lub inne infekcje ogólnoustrojowe;
• choroby ośrodkowego układu nerwowego – podwyższone ciśnienie wewnątrzczaszkowe (np. wskutek guza, krwiaka), migrena, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu, nowotwory;
• choroby układowe – niewydolność nerek (mocznikowa choroba wymiotna), odmiedniczkowe zapalenie nerek;
• zaburzenia w funkcjonowaniu narządu przedsionkowego ucha wewnętrznego – w tym nowotwory i stany zapalne;
• zaburzenia hormonalne oraz metaboliczne – nadczynność tarczycy, zespół nadnerczowo-płciowy; kwasica ketonowa;
• problemy z układem krążenia – niewydolność lub zawał serca;
• stany fizjologiczne i sytuacyjne – choroba lokomocyjna, ciąża (szczególnie wymioty niepowściągliwe, hyperemesis gravidarum);
• leki i terapie – chemioterapia i radioterapia, przyjmowanie leków uszkadzających błonę śluzową żołądka (np. NLPZ); 
• czynniki psychogenne – wymioty wywołane stresem lub lękiem, zaburzenia psychiczne, np. bulimia;
• nagłe stany medyczne – zawał serca (w szczególności u kobiet, gdzie wymioty mogą być jednym z pierwszych objawów), skręt jajnika czy żołądka lub inne ostre schorzenia wymagające interwencji chirurgicznej.

Objawy towarzyszące nudnościom i wymiotom

Objawy współwystępujące z nudnościami oraz wymiotami są bardzo zróżnicowane – zależą od przyczyny i nasilenia problemu. Część z nich jest wynikiem reakcji organizmu na bodźce wywołujące mdłości oraz torsje, niektóre z kolei mogą wskazywać na poważniejsze schorzenia.

Z nudnościami oraz wymiotami mogą współwystępować objawy, takie jak:

• ból brzucha – związany z problemami w obrębie przewodu pokarmowego (zapalenie żołądka, wrzody, zapalenie trzustki, choroba uchyłkowa czy infekcje); ból może mieć charakter ostry, skurczowy lub tępy, a także pojawiać się w różnych miejscach jamy brzusznej;
• zawroty głowy i osłabienie – pojawiają się na skutek odwodnienia lub niedożywienia;
• wzmożone wydzielanie śliny – naturalna reakcja organizmu na mdłości, zwiększona produkcja śliny pomaga łagodzić podrażnienia błony śluzowej wywołane wymiotami; ślinotok jest też charakterystycznym objawem zatrucia lub chorób przewodu pokarmowego o ciężkim przebiegu;
• zimne poty – występują głównie w wyniku silnego stresu, bólu lub infekcji; mogą być też oznaką zaburzeń autonomicznego układu nerwowego;
• przyspieszone tętno i zaburzenia ciśnienia – w odpowiedzi na torsje może wzrastać tętno (tachykardia), zwłaszcza w przypadku odwodnienia lub spadku ciśnienia krwi, np. w wyniku częstych wymiotów; 
• zaburzenia równowagi elektrolitowej – długotrwałe wymioty mogą prowadzić do utraty sodu, potasu i magnezu; objawy zaburzeń równowagi elektrolitowej to: osłabienie, drżenie mięśni, skurcze, a także nieregularne bicie serca;
• podwyższona temperatura ciała – wymioty połączone z gorączką mogą wskazywać na infekcję bakteryjną lub wirusową – nieżyt żołądkowo-jelitowy (tzw. grypa żołądkowa), zapalenie wyrostka robaczkowego lub żołądka czy infekcje układu moczowego;
• zaburzenia oddychania – w przypadku intensywnych wymiotów u dzieci mogą wystąpić problemy z oddychaniem (przyspieszony oddech i duszność); 
• zaburzenia neurologiczne – m.in. wymioty towarzyszące migrenie mogą być związane z bólem głowy, światłowstrętem (nadwrażliwość na światło), dźwiękowstrętem (nadwrażliwość na dźwięki) i zaburzeniami równowagi;
• krwawienie z przewodu pokarmowego – wymiotom z krwią mogą towarzyszyć ciemne (smoliste) stolce, które wskazują na krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego.