Cukrzyca – badania, test, leczenie

Najważniejsze informacje:

• Cukrzyca to choroba cywilizacyjna, która dotyka coraz większej liczby osób. Diagnozowana jest również u pacjentów w coraz młodszym wieku.
• Skuteczne leczenie cukrzycy wymaga odpowiednio wczesnego rozpoznania, najlepiej jeszcze przed pojawieniem się pierwszych objawów. Jest to szczególnie istotne w przypadku kobiet w ciąży, u których może rozwijać się cukrzyca ciążowa.
• Podstawowe badania wykorzystywane w diagnozowaniu cukrzycy to: badanie poziomu cukru we krwi na czczo, oznaczanie poziomu insuliny we krwi, a także doustny test tolerancji glukozy (OGTT).
• Leczenie cukrzycy polega przede wszystkim na: redukcji masy ciała, wprowadzeniu optymalnego wysiłku fizycznego, stosowaniu diety cukrzycowej i przyjmowaniu przeciwcukrzycowych leków doustnych.

Cukrzyca to choroba metaboliczna, której głównym wyróżnikiem jest nieprawidłowa tolerancja glukozy na czczo i po spożyciu pokarmu. W diagnostyce kluczową rolę odgrywają: badanie poziomu cukru we krwi na czczo, doustny test tolerancji glukozy oraz oznaczenie poziomu insuliny we krwi. Jakie testy i badania w razie podejrzenia cukrzycy może dodatkowo zlecić lekarz? Na czym polega leczenie w razie potwierdzenia diagnozy?

Cukrzyca – badania. Jak zdiagnozować cukrzycę?

W sytuacji, gdy pojawiają się symptomy sugerujące cukrzycę, niezbędne jest przeprowadzenie odpowiednich badań diagnostycznych. Warto jednak mieć na uwadze, że osoby znajdujące się w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2, takie jak te zmagające się z nadwagą, otyłością, nadciśnieniem tętniczym czy kobiety, u których występuje cukrzyca ciążowa, powinny poddawać się badaniom przesiewowym raz na rok. Z kolei zaleca się, aby każda osoba, która ukończyła 45. rok życia, przystępowała do takich badań co 3 lata, niezależnie od obecności innych czynników ryzyka.

Cukrzyca – jakie badania można wykonać w laboratorium?

Aby lekarz mógł rozpoznać cukrzycę, konieczne jest wykonanie podstawowych badań biochemicznych, takich jak:

• pomiar poziomu glukozy we krwi – zaleca się, aby badanie to przeprowadzać na czczo, po 8–14 godzinach od ostatniego posiłku, korzystając z usług certyfikowanego laboratorium; dokładność metody pomiarowej powinna być regularnie weryfikowana;
• test tolerancji glukozy – znany również jako test obciążenia glukozą, wymaga przestrzegania określonych zasad; niezbędne jest zachowanie normalnego sposobu odżywiania przed badaniem oraz unikanie aktywności fizycznej w trakcie testu. Badanie to polega na dwu- lub trzykrotnym pomiarze poziomu glukozy we krwi – na czczo i po jednej i/lub dwóch godzinach od spożycia roztworu glukozy;
• wskaźnik HbA1c (hemoglobina glikowana) – odzwierciedla średni poziom cukru we krwi przez ostatnie trzy miesiące; jego kontrola jest zalecana raz w roku lub częściej, w zależności od potrzeb pacjenta; w Polsce wskaźnik ten służy wyłącznie do monitorowania leczenia cukrzycy;
• pomiar stężenia glukozy i acetonu w moczu – test wykonywany za pomocą testów paskowych, który pozwala na wykrycie wysokiego poziomu cukru we krwi oraz ryzyka kwasicy ketonowej; badanie to jest szczególnie ważne dla kobiet z cukrzycą ciążową;
• oznaczenie stężenia peptydu C we krwi – przydatne w ocenie zdolności produkcyjnych komórek trzustki; poziomu insuliny nie oznacza się natomiast bezpośrednio u osób stosujących insulinoterapię, ponieważ wyniki mogą być niewiarygodne; badanie peptydu C przeprowadza się na czczo lub z wykorzystaniem testu z glukagonem;
• oznaczenie specyficznych przeciwciał – wykorzystywane w diagnostyce cukrzycy typu 1 (w przypadku całkowitego braku wydzielania insuliny); pozwala na identyfikację przeciwciał, które mogą wskazywać na autoimmunologiczny charakter choroby, takich jak: przeciwciała przeciw dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anty-GAD), przeciwciała przeciw antygenom komórek ß wysp trzustki (inaczej przeciwwyspowe, ICA), przeciwciała przeciw fosfatazom tyrozyny (IA-2, IA2beta), przeciwciała przeciwcynkowe (Zn8) i przeciwciała przeciw insulinie (IAA); badanie to nie wymaga bycia na czczo;
• stężenie albumin w moczu – istotny wskaźnik w diagnostyce nefropatii cukrzycowej. Zaleca się jego regularne oznaczanie, co najmniej raz w roku, w zależności od typu cukrzycy i czasu jej trwania;
• pomiar insuliny we krwi i ocena wrażliwości na insulinę metodą HOMA-IR – badanie wykonuje się na tej samej próbce krwi, w której wykonywano oznaczenie glikemii; wskaźnik wylicza się na podstawie określonego wzoru;
• badanie fruktozaminy – oznaczenie fruktozy umożliwia ocenę poziomu glukozy we krwi w ciągu ostatnich 3 tygodni; wykorzystuje się je m.in. w monitorowaniu cukrzycy przedciążowej oraz cukrzycy ciążowej.

Domowy test na cukrzycę – jak wykryć cukrzycę samodzielnie?

Osoby z cukrzycą powinny również przeprowadzać samodzielne oznaczenie stężenia glukozy, wykorzystując do tego celu glukometr. Standardowo stężenie glukozy bada się na czczo oraz na dwie godziny po głównych posiłkach. W przypadku cukrzycy typu 1 istotne jest również pomiar glikemii przed jedzeniem, co umożliwia właściwe dostosowanie dawki insuliny. W sytuacjach niestabilnego przebiegu choroby lub nocnych hipoglikemii zaleca się dodatkowy pomiar stężenia glukozy we krwi około północy i o 3.30 nad ranem. U pacjentów z cukrzycą typu 2 częstotliwość pomiarów jest indywidualnie dostosowywana przez lekarza.

W przypadku kobiet, które mają cukrzycę ciążową, kontrola poziomu cukru powinna być przeprowadzana na czczo oraz godzinę po posiłkach. Niezbędne do samodzielnego pomiaru są testy paskowe, które są dostępne na receptę lub do kupienia za pełną odpłatnością.

Okresowe badania kontrolne u osób z cukrzycą

Osoby z cukrzycą insulinozależną powinny być pod stałą opieką lekarza od cukrzycy, czyli specjalisty w dziedzinie diabetologii. Diabetolog, w zależności od indywidualnej sytuacji zdrowotnej pacjenta, zleca odpowiednie badania laboratoryjne. 

Regularne kontrole są niezbędne dla oceny dynamiki cukrzycy typu 2 oraz efektywności przyjętego schematu leczenia, m.in. aby móc utrzymać prawidłowy poziom cukru we krwi i zminimalizować ryzyko przewlekłych powikłań cukrzycy (np. retinopatia cukrzycowa, cukrzycowa choroba nerek, neuropatia cukrzycowa, choroba niedokrwienna serca, stopa cukrzycowa). 

Jakie badania powinien regularnie wykonywać pacjent z cukrzycą? Należy tu wymienić:

• pomiar stężenia albumin w moczu, który powinien być przeprowadzany co najmniej raz w roku od momentu wykrycia choroby;
• oznaczenie poziomu kreatyniny w surowicy krwi;
• wyznaczanie odsetka hemoglobiny glikowanej (HbA1c), które zaleca się przeprowadzać 1–2 razy w roku w celu oceny kontroli poziomu cukru;
• badania lipidowe, w tym cholesterol całkowity, frakcje LDL i HDL oraz trójglicerydy, przynajmniej raz na rok;
• badanie dna oka, które powinno być wykonane niezwłocznie po zdiagnozowaniu cukrzycy;
• regularny pomiar ciśnienia tętniczego podczas każdej wizyty lekarskiej (aby jak najwcześniej zdiagnozować potencjalne nadciśnienie tętnicze);
• EKG, zarówno spoczynkowe, jak i wysiłkowe, przeprowadzane 1–2 razy w roku;
• diagnostykę tętnic kończyn dolnych;
• ogólne badanie moczu;
• badanie stóp;
• badania neurologiczne, m.in. dla osób z zaburzeniami czucia;
• konsultacje ginekologiczne, urologiczne, dentystyczne – w zależności od indywidualnych potrzeb.

Cukrzyca – leczenie

W terapii cukrzycy kluczowe jest dostosowanie metod leczenia do indywidualnych mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój tej choroby. W przypadku cukrzycy typu 1, gdzie dochodzi do ataku układu odpornościowego na komórki beta trzustki, pacjenci doświadczają całkowitego braku wydzielania insuliny. W tej sytuacji niezbędne jest natychmiastowe zastosowanie insulinoterapii, która jest nieodzowna od momentu diagnozy.

Z kolei cukrzyca typu 2 charakteryzuje się bardziej złożonymi przyczynami oraz stopniowym postępem choroby. Tutaj kluczową rolę odgrywa zjawisko insulinooporności, czyli zmniejszonej wrażliwości tkanek na działanie insuliny, a z czasem także zmniejszenie jej produkcji przez organizm. W związku z tym leczenie cukrzycy typu 2 jest bardziej zróżnicowane i może obejmować stosowanie różnorodnych leków doustnych, które obniżają poziom cukru we krwi. Do tych środków należą m.in. leki inkretynowe, które wpływają na wydzielanie insuliny oraz leki zwiększające wydalanie glukozy z moczem. W niektórych przypadkach konieczne może być również zastosowanie insulinoterapii.

Leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2

Podjęcie skutecznego leczenia cukrzycy typu 2 wymaga dostosowania terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta. Lekarz, analizując wyniki badań, ogólny stan zdrowia oraz wiek chorego, może zdecydować o zastosowaniu różnych metod leczenia. Do dyspozycji są m.in. takie opcje, jak:

• farmakoterapia,
• insulinoterapia,
• połączenie obu wymienionych metod.

W sytuacji, gdy pacjent zgłasza się z poważnymi nieprawidłowościami w wynikach badań, m.in. zwiększonym stężeniem glukozy we krwi czy obecnością chorób współistniejących, często konieczne jest szybkie zastosowanie insulinoterapii lub terapii skojarzonej. Priorytetem w takich przypadkach jest szybkie obniżenie poziomu cukru we krwi. Po stabilizacji stanu pacjenta lekarz może rozważyć możliwość odstawienia insuliny.

W leczeniu cukrzycy typu 2 stosuje się różnorodne leki farmakologiczne, takie jak:

• metformina, która zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę;
• agonisty receptora GLP-1, które poprawiają mechanizm wydzielania insuliny przez jelita;
• nowoczesne leki z grupy flozyn, które nie tylko efektywnie obniżają poziom cukru w organizmie, ale również przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych; flozyny działają poprzez wywoływanie cukromoczu oraz ograniczenie reabsorpcji glukozy z moczu, co wspomaga funkcjonowanie nerek, pomaga w kontroli ciśnienia krwi i wspiera procesy odchudzania, podobnie jak metformina.

Systemy ciągłego monitorowania glikemii (CGM) i pompy insulinowe 

Istotną rolę w leczeniu cukrzycy odgrywają również systemy ciągłego monitorowania glikemii (ang. Continous Glucose Monitor, CGM), które monitorują poziom cukru we krwi w czasie zbliżonym do rzeczywistego. Ich zadaniem jest śledzenie zmian poziomu glukozy w ciągu doby, a także wczesne wykrywanie hipoglikemii i hiperglikemii. Dzięki specjalnym alarmom ostrzegającym pacjenta o zbliżającym się niskim lub wysokim poziomie cukru pozwalają na szybkie podjęcie działań zapobiegającym ewentualnym powikłaniom. Urządzenia te są rekomendowane w leczeniu cukrzycy przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, głównie dla dzieci i chorych na cukrzycę typu 1, którzy zmagają się z częstymi objawami hipoglikemii.

Systemy ciągłego monitorowania mogą działać samodzielnie lub być zintegrowane z pompami insulinowymi, czyli niewielkimi urządzeniami elektronicznymi dostarczającymi insulinę do organizmu w sposób ciągły, co ułatwia kontrolę glikemii u pacjentów z cukrzycą typu 1. Dzięki temu diabetycy mogą prowadzić aktywny tryb życia i cieszyć się większym komfortem na co dzień, ponieważ nie muszą samodzielnie wykonywać regularnych wstrzyknięć insuliny za pomocą penów.

Terapie zaawansowane i eksperymentalne w leczeniu cukrzycy

W ostatnich latach na znaczeniu zyskują też nowoczesne metody leczenia cukrzycy, w tym m.in.:

• przeszczepy komórek beta trzustki, które pozwalają na przywrócenie zdolności organizmu do produkcji insuliny; komórki beta, odpowiedzialne za wytwarzanie insuliny, są izolowane z trzustki dawcy i wszczepiane do organizmu pacjenta; chociaż metoda ta może prowadzić do czasowej lub nawet długotrwałej remisji cukrzycy, ograniczeniem jest konieczność stosowania leków immunosupresyjnych, aby zapobiec odrzuceniu przeszczepu;
• terapia genowa – metoda pozostaje wciąż w fazie badań, jednak niesie duże nadzieje osobom chorym na cukrzycę (zarówno typu 1, jak i 2); polega na wprowadzeniu odpowiednich modyfikacji genetycznych, które mają na celu: przywrócenie funkcji komórek beta trzustki, zwiększenie produkcji insuliny lub poprawę wrażliwości organizmu na wspomniany hormon;
• sztuczna trzustka (tzw. zamknięta pętla) – kolejne rozwiązanie, które może stanowić przełom w leczeniu cukrzycy typu 1; to automatyczny system, który ma pomóc w zapobieganiu nocnej hipoglikemii; system działa podobnie jak sprzężenie pompy z sensorem, jednak może samodzielnie (bez udziału pacjenta) kierować podawaniem insuliny w zależności od wyniku pomiaru glikemii.

Leczenie niefarmakologiczne cukrzycy typu 2

W terapii cukrzycy typu 2 istotne jest też stosowanie metod nieopierających się na lekach, które wymagają znaczących zmian w codziennym funkcjonowaniu. Kluczowym aspektem jest modyfikacja diety oraz zwiększenie aktywności fizycznej, co ma na celu przywrócenie prawidłowej masy ciała. Taki proces ma również pozytywny wpływ na odtworzenie prawidłowej pracy procesów biochemicznych wewnątrz organizmu. Istotne jest, aby dieta była połączona z regularnymi ćwiczeniami, które nie tylko przyczyniają się do deficytu kalorycznego, ale także zwiększają wrażliwość tkanek na działanie insuliny. 

W kontekście żywieniowym kluczowe jest nie tylko ograniczenie kalorii, ale także wybór produktów z niską zawartością cukrów prostych i tłuszczów trans. W leczeniu cukrzycy warto wspierać się też prebiotykami i probiotykami, które wpływają korzystnie na mikroflorę jelitową, odgrywając ważną rolę w regulacji metabolizmu glukozy i zmniejszaniu stanu zapalnego w organizmie.

Utrzymanie właściwej masy ciała i zdrowy tryb życia może w niektórych przypadkach doprowadzić do wyeliminowania objawów cukrzycy typu 2. Należy mieć też na uwadze, że nieodpowiednia dieta i brak aktywności fizycznej mogą skutkować nawrotem choroby.

Jak leczyć cukrzycę domowymi sposobami? Zioła na cukrzycę

Niektóre gatunki roślin posiadają właściwości obniżające poziom glukozy we krwi. Domowym sposobem wspomagania leczenia cukrzycy może być picie ziół, takich jak: 

• mniszek lekarski – roślina o szerokim spektrum działania wspierającego metabolizm. Wykorzystuje się zarówno jego korzeń, jak i ziele; roślina przyspiesza przemianę materii, wspomaga trawienie pokarmów bogatych w węglowodany i obniża ich indeks glikemiczny; zawiera inulinę, która jest wielocukrem wspierającym regulację poziomu glukozy we krwi, a także sprzyja produkcji oraz wydzielaniu żółci; mniszek lekarski posiada także właściwości obniżające poziom cholesterolu;
• pokrzywa zwyczajna – wykorzystywana jest głównie ze względu na swoje liście; są one cenione za właściwości moczopędne i detoksykujące; jedną z kluczowych ról pokrzywy jest regulacja poziomu cukru we krwi, co może przyczyniać się do zmniejszenia stresu oksydacyjnego, istotnego w kontekście powikłań cukrzycy typu II; napary z pokrzywy są również źródłem żelaza niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania organizmu;
• morwa biała – ceniona w medycynie chińskiej za swoje liście, które stosuje się m.in. w celu obniżenia ciśnienia krwi i poziomu cholesterolu; badania potwierdziły, że morwa biała efektywnie reguluje również poziom cukru; zawiera DNJ, alkaloid hamujący przekształcanie skrobi w cukry proste, co przyczynia się do obniżenia poziomu glukozy po posiłku; innym ważnym składnikiem aktywnym jest kwercetyna; liście morwy są często składnikiem herbat dla osób z cukrzycą;
• jałowiec pospolity – znany jest nie tylko jako przyprawa, ale również jako surowiec zielarski; szyszkojagody jałowca wykorzystuje się w celu obniżenia poziomu cukru we krwi oraz poprawy pracy układu pokarmowego; głównym składnikiem jałowca jest olejek eteryczny bogaty w terpeny; należy jednak pamiętać, aby nie stosować go nadmiernie, ponieważ może to prowadzić do podrażnień przewodu pokarmowego;
• bez czarny – krzew, którego kwiaty i owoce są uznawane za naturalne środki wspomagające zdrowie; szczególnie kwiaty są cenione za swoje działanie obniżające stężenie glukozy we krwi; mogą być stosowane nawet przez kobiety w ciąży i wspierają leczenie cukrzycy, a także poprawiają funkcjonowanie układu pokarmowego;
• cynamonowiec cejloński – znany jest przede wszystkim jako przyprawa, ale również posiada właściwości zdrowotne; zawarte w nim przeciwutleniacze mogą zmniejszać ryzyko cukrzycy i chorób serca; cynamon wspiera proces trawienia i może przyczyniać się do obniżenia poziomu cukru we krwi, a także zwiększa produkcję insuliny; jest to istotny składnik medycyny ajurwedyjskiej;
• balsamka ogórkowata – roślina o owocach przypominających z wyglądu ogórki; choć w Polsce nie jest jeszcze szeroko rozpowszechniona, jest polecana osobom z cukrzycą ze względu na niską zawartość cukrów; wykazuje ona silne działanie obniżające stężenie glukozy we krwi i moczu, wspomagając leczenie cukrzycy.

Czy cukrzyca jest uleczalna?

Obecnie cukrzyca typu 1 wymaga stałego leczenia insuliną. Choć naukowcy intensywnie pracują nad nowymi rozwiązaniami, w tym terapiami genowymi i biomedycznymi, które w przyszłości mogą zmienić podejście do leczenia cukrzycy, na tę chwilę osiągnięcie całkowitego wyleczenia nie jest możliwe. 

Z kolei cukrzyca typu 2, w niektórych przypadkach, może być odwracalna lub wejść w stan remisji, szczególnie przy wczesnym wykryciu i odpowiedniej interwencji. Jednak na ten moment nie można mówić o pełnym wyleczeniu w sensie biologicznym.