Cukrzyca – objawy, przyczyny, typy

Najważniejsze informacje:

• Cukrzyca to przewlekła choroba metaboliczna. W organizmie pacjenta z tym schorzeniem utrzymuje się hiperglikemia, tj. podwyższony poziom glukozy (cukru) we krwi.
• Hiperglikemia to stan wynikający z zaburzeń w produkcji lub działaniu insuliny – hormonu odpowiedzialnego za regulację poziomu glukozy we krwi.
• Najczęściej diagnozowane typy cukrzycy to: cukrzyca typu 1, cukrzyca typu 2 oraz cukrzyca ciążowa.
• Typowe objawy cukrzycy to: niewyjaśniona utrata masy ciała, częste oddawanie moczu, wzmożone pragnienie oraz apetyt, osłabienie i senność, skłonność do nawracających zakażeń układu moczowo-płciowego.

Cukrzyca (Diabetes mellitius) to grupa chorób metabolicznych, których cechą charakterystyczną jest hiperglikemia, czyli podwyższony poziom glukozy we krwi. Stan ten wynika z zaburzeń w produkcji lub działaniu insuliny – hormonu wydzielanego przez komórki beta trzustki. Ze względu na nieustannie rosnącą liczbę diabetyków określa się ją mianem choroby cywilizacyjnej XXI wieku. Jakie są przyczyny i typy cukrzycy? W jaki sposób rozpoznać jej pierwsze objawy?

Co to jest cukrzyca?

Cukrzyca to grupa różnych chorób metabolicznych, które cechują się przewlekłą hiperglikemią (podwyższonym stężeniem glukozy we krwi). Trzustka zdrowej osoby produkuje insulinę – zadaniem tego hormonu jest transport glukozy (podstawowego źródła energii) do komórek całego organizmu. U osób z cukrzycą proces ten zostaje zaburzony na etapie: produkcji insuliny, jej wydzielania lub działania.

Czy cukrzyca jest dziedziczna? 

W gabinecie lekarskim dość często pada pytanie, czy cukrzycę można odziedziczyć. Choroba ma komponent dziedziczny, ale jej rozwój zależy również od czynnika środowiskowego i stylu życia. Istnieją różne typy cukrzycy, a w przypadku każdego z nich dziedziczenie przebiega w nieco inny sposób.

Jak wynika z badań, czynniki genetyczne w około 50% przyczyniają się do rozwoju cukrzycy typu 1, a w 30–70% do wystąpienia cukrzycy typu 2. Ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 u dziecka osoby chorej wynosi około 40%, jeżeli chorują oboje rodzice – ryzyko zachorowania wzrasta do 70%.

Diabetyk – kto to?

Diabetyk lub cukrzyk (pierwszy termin jest bardziej formalny, a drugi potoczny) to osoba chora na cukrzycę, której codzienne funkcjonowanie wymaga przestrzegania licznych zasad, szczególnie w zakresie diety. 

Diabetyk musi systematycznie kontrolować prawidłowe stężenie glukozy we krwi i dbać o właściwy dobór posiłków, aby utrzymać właściwą masę ciała (cukrzyca typu 2) lub odpowiedni bilans pod względem przyjmowanych dawek insuliny (cukrzyca typu 1).

Szacuje się, że na całym świecie żyje niemal 500 milionów diabetyków. W Polsce choroba ta dotyczy około 3 milionów osób, z czego aż 90% to osoby dorosłe. Diabetycy żyją głównie w krajach uprzemysłowionych, co ma związek z rozwojem cywilizacji i niezdrowym trybem życia (tu brak aktywności fizycznej i niezdrowa dieta).

Typy cukrzycy

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wyróżnia 4 główne rodzaje cukrzycy:

• cukrzycę typu 1, w tym LADA (ang. Latent Autoimmune Diabetes of Adult);
• cukrzycę typu 2, w tym MODY (ang. Maturity Onset Diabetes of the Young);
• inne typy cukrzycy, w tym cukrzycę typu 3 i cukrzycę wtórną;
• cukrzycę ciążową.

Rodzaje cukrzycy u dzieci

Cukrzyca u dzieci stanowi dziś około 10% wszystkich przypadków. W grupie najmłodszych diagnozowana jest przeważnie:

• cukrzyca typu 1,
• przejściowa cukrzyca noworodkowa,
• cukrzyca typu MODY,
• utrwalona cukrzyca noworodkowa.

Cukrzyca typu 1

W cukrzycy typu 1 dochodzi do autoagresji układu immunologicznego w stosunku do komórek beta wysp trzustkowych odpowiedzialnych za produkcję insuliny. W wyniku wspomnianego procesu komórki ulegają zniszczeniu, co prowadzi do zaburzeń w wytwarzaniu hormonu, a w efekcie – konieczności rozpoczęcia terapii insulinowej, która ma kluczowe znaczenie dla utrzymania stabilnego poziomu glukozy we krwi. 

Cukrzyca insulinozależna może rozwinąć się u każdego, bez względu na wiek, choć najczęściej jest diagnozowana u dzieci i nastolatków. Czynniki genetyczne oraz środowiskowe są uznawane za główne przyczyny rozwoju tej choroby.

Według Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (IDF) cukrzyca typu 1 stanowi około 10% wszystkich przypadków cukrzycy na świecie. Dokładne określenie liczby osób dotkniętych chorobą jest jednak utrudnione ze względu na brak kompletnych danych z niektórych regionów świata.

Cukrzyca typu 2

Cukrzyca typu 2 jest najbardziej rozpowszechnionym rodzajem choroby – stanowi 90% przypadków. W jej przebiegu organizm nie radzi sobie prawidłowo z wykorzystaniem insuliny, którą produkuje lub nie jest w stanie wytworzyć jej wystarczającej ilości. Aby zarządzać chorobą, kluczowe jest wprowadzenie zdrowych nawyków życiowych, takich jak aktywność fizyczna i zbilansowana dieta, zwłaszcza że istnieje silny związek między cukrzycą typu 2 a nadwagą. W niektórych sytuacjach konieczne może być również stosowanie leków lub terapii insulinowej.

Cukrzyca typu 2, znana również jako cukrzyca insulinoniezależna, prowadzi do podwyższenia poziomu glukozy we krwi. Choć nie znamy dokładnych przyczyn jej rozwoju, to zidentyfikowano czynniki ryzyka, takie jak: niezdrowy styl życia, nadwaga czy wiek. 

Cukrzyca insulinoniezależna często rozwija się bez wyraźnych objawów przez długi czas, co sprawia, że diagnoza jest stawiana zwykle z opóźnieniem.

Dane IDF wskazują, że na całym świecie ze schorzeniem zmaga się około 416 milionów dorosłych, przy czym najwięcej przypadków odnotowuje się w Azji. Eksperci wyrażają zaniepokojenie, ponieważ prognozy sugerują, że liczba ta może wzrosnąć do 700 milionów osób do roku 2045.

Cukrzyca ciążowa

W czasie ciąży zmianom ulega nie tylko fizjologia ciała, ale również potrzeby metaboliczne, w tym zapotrzebowanie na insulinę. W niektórych przypadkach system endokrynny kobiety ciężarnej nie jest w stanie efektywnie zarządzać poziomem glukozy, co prowadzi do rozwoju tej specyficznej formy cukrzycy. Największe ryzyko jej wystąpienia obserwuje się w drugiej połowie ciąży.

Po urodzeniu dziecka stężenie glukozy we krwi matki zazwyczaj wraca do normy, jednak kobiety, które doświadczyły cukrzycy ciążowej, są bardziej narażone na późniejsze zachorowanie na cukrzycę typu 2. Niezależnie od tego, czy cukrzyca w trakcie ciąży przeistoczy się w cukrzycę typu 2, jej wczesne wykrycie jest kluczowe dla zdrowia matki i dziecka.

Badania przeprowadzone przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne wskazują, że w Polsce co roku odnotowuje się 40–50 tysięcy nowych przypadków cukrzycy ciążowej, co stanowi około 4–5% wszystkich ciężarnych.

LADA i MODY – specyficzne typy cukrzycy

Cukrzyca typu LADA, znana również jako cukrzyca autoimmunologiczna dorosłych, dotyka 5–10% osób, u których zdiagnozowano cukrzycę po przekroczeniu 35. roku życia. To schorzenie o podłożu autoimmunologicznym, które charakteryzuje się późnym wystąpieniem i wymaga wykrycia autoprzeciwciał charakterystycznych dla cukrzycy typu 1, w tym przeciwciał przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anti-GAD), aby potwierdzić diagnozę.

Z kolei cukrzyca monogenowa, odpowiadająca za 1–2% wszystkich przypadków choroby, jest wynikiem pojedynczej mutacji genetycznej. Diagnoza opiera się tu na badaniach genetycznych. Najczęściej występującymi rodzajami cukrzycy monogenowej są MODY, cukrzyca mitochondrialna oraz cukrzyca noworodkowa. Większość przypadków wiąże się z zaburzeniami w procesie wydzielania insuliny przez organizm.

Przyczyny cukrzycy

Cukrzyca to choroba, której etiologia zależy od jej rodzaju. 

• W kontekście cukrzycy typu 1 istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne. Z tego względu osoby z rodzinnym obciążeniem chorobą powinny poddawać się regularnym kontrolom. Ponadto istnieje związek między cukrzycą typu 1 a czynnikami autoimmunologicznymi, które mogą być powiązane z określonymi warunkami środowiskowymi, jednak ta zależność nie została jeszcze całkowicie wyjaśniona.
• Przyczyny cukrzycy typu 2 są bardziej zrozumiałe i często powiązane ze stylem życia. Otyłość jest uznawana za główny czynnik ryzyka rozwoju choroby, ponieważ nadmierna masa ciała może zaburzać działanie insuliny. Wśród innych przyczyn cukrzycy typu 2 wymienia się: brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia oraz dietę bogatą w produkty wysoko przetworzone, słodzone i zawierające nasycone tłuszcze. Warto również zwrócić uwagę na wpływ czynników genetycznych oraz na fakt, że ten rodzaj cukrzycy jest częściej diagnozowany u osób po 45. roku życia, co wskazuje na związek między wiekiem a ryzykiem zachorowania.
• Cukrzyca ciążowa z kolei jest związana głównie ze zmianami hormonalnymi charakterystycznymi dla okresu ciąży. Podobnie jak w przypadku cukrzycy typu 2 ryzyko jej wystąpienia jest wyższe u kobiet otyłych, starszych oraz obciążonych wywiadem rodzinnym. Ważny jest też fakt, że cukrzyca ciążowa ma tendencję do nawracania – kobiety, które chorowały w przeszłości, są narażone na wyższe ryzyko jej rozwoju w kolejnych ciążach.

Wśród innych przyczyn cukrzycy wymienia się: choroby trzustki (takie jak zespół Cushinga) oraz uszkodzenia lub usunięcie wspomnianego narządu, nadczynność tarczycy, insulinooporność, a także stosowanie niektórych leków. 

Jak rozpoznać cukrzycę?

Objawy cukrzycy mogą się różnić w zależności od wielu czynników, w tym od jej typu, a także obecności innych schorzeń u pacjenta. W tym przypadku symptomy są często łączone z insulinoopornością. 

Jakie objawy są charakterystyczne dla cukrzycy? Wśród kluczowych symptomów trzeba wymienić: 

• polifagię – tj. zwiększone uczucie głodu, które może utrzymywać się nawet po wartościowym posiłku;
• polidypsję – tj. wzmożone pragnienie;
• poliurię – częste oddawanie moczu, 
• ogólne uczucie zmęczenia i braku energii;
• nagły spadek masy ciała – wynikający m.in. z zaburzeń wpływających na efektywne wykorzystywanie glukozy przez komórki;
• zaburzenia widzenia – w tym zmiany ostrości wzroku;
• zmiany nastroju i problemy z koncentracją, uczucie niepokoju czy zwiększoną drażliwość;
• nawracające infekcje i wolniejsze gojenie się ran.

Warto zaznaczyć, że w przypadku cukrzycy typu 2 objawy mogą rozwijać się stopniowo przez wiele lat, a ich skutki są widoczne dopiero w zaawansowanym stadium choroby, co często opóźnia diagnozę. 

Objawy cukrzycy typu 1 natomiast pojawiają się bardzo szybko – czasem w ciągu kilku dni – zwłaszcza u dzieci, młodzieży oraz osób młodszych. 

Pierwsze objawy cukrzycy

Wczesne objawy cukrzycy to:

• nadmierne pragnienie i zwiększony apetyt,
• częste oddawanie moczu,
• nocne moczenie,
• utrata masy ciała (mimo spożywania większych niż zwykle ilości pokarmu),
• zapalenie skóry w okolicach narządów płciowych,
• ogólne osłabienie organizmu,
• uczucie zmęczenia, senność oraz rozdrażnienie.

Objawy nieleczonej cukrzycy

Późniejsze objawy cukrzycy, które mogą wystąpić, gdy choroba nie jest odpowiednio kontrolowana, obejmują:

• zaburzenia widzenia,
• nasilone odwodnienie,
• zapach acetonu z ust,
• przyspieszony oddech,
• bóle brzucha,
• nudności i wymioty,
• skurcze mięśniowe,
• utratę przytomności,
• śpiączkę cukrzycową.

Objawy cukrzycy na skórze

Do skórnych objawów cukrzycy należą nawracające owrzodzenia, które często trudno się goją. Ich obecność wynika z osłabionego krążenia i upośledzonej regeneracji tkanek u pacjenta.

Diabetycy mogą zaobserwować również zmiany w pigmentacji swojej skóry, która może przybierać ciemniejszy odcień (zwłaszcza w okolicach pach i szyi). 

U cukrzyków skóra bywa grubsza i posiada zmiany brodawkowate – jest to charakterystyczne także dla pacjentów otyłych, a także osób zmagających się z insulinoopornością.

Wśród innych objawów trzeba wymienić jeszcze ziarniniaka obrączkowatego, który manifestuje się przez specyficzne zmiany skórne lub przebarwienia na przedniej części podudzi. 

U diabetyków występuje też częściej zjawisko obumierania tłuszczowego skóry, które polega na stopniowym zaniku tkanki tłuszczowej i włókien kolagenowych w skórze, często z towarzyszącym stanem zapalnym. Zaburzenia są wynikiem przewlekłej hiperglikemii, która uszkadza drobne naczynia krwionośne, prowadząc do niedokrwienia tkanek oraz trudności w ich regeneracji.

Nie można pominąć objawów cukrzycy, które pojawiają się na skórze stóp. Do najczęstszych należą: suchość, złuszczanie, a także skłonność do zranień oraz pęknięć. U pacjenta mogą wystąpić również symptomy spowodowane neuropatią, takie jak: drętwienie, pieczenie czy ból w stopach. Regularna kontrola i pielęgnacja są kluczowe w zapobieganiu rozwojowi powikłań związanych ze stopą cukrzycową, które mogą prowadzić do powstawania owrzodzeń i zniekształceń w miarę postępowania choroby.

Specyficzne oznaki cukrzycy u mężczyzn

Jakie są najczęstsze objawy cukrzycy u mężczyzn? 

• Problemy z erekcją — zaburzenia wzwodu mogą być jednym z pierwszych objawów cukrzycy u mężczyzn, co często jest efektem niekontrolowanego poziomu cukru we krwi. Prowadzi to do uszkodzenia drobnych naczyń krwionośnych oraz nerwów odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów erekcji, co wpływa na jakość życia seksualnego.
• Infekcje intymne (zakażenia drożdżakowe) – cukrzyca znacząco zwiększa ryzyko infekcji grzybiczych okolic intymnych, ponieważ wysoki poziom glukozy w organizmie stwarza sprzyjające warunki dla rozwoju drożdżaków. Nawracające zakażenia mogą powodować dyskomfort, świąd oraz trudności w leczeniu, szczególnie u osób z nieuregulowaną cukrzycą.

Powikłania cukrzycy

Najczęstsze powikłania cukrzycy to: kwasica ketonowa, neuropatia, retinopatia i nefropatia cukrzycowa (cukrzycowa choroba nerek), choroba niedokrwienna serca, zespół stopy cukrzycowej, zmiany skórne, stawowe i kostne, a także zaburzenia psychologiczne.