Powikłania cukrzycy – objawy, leczenie, zapobieganie

Najważniejsze informacje

• Powikłania cukrzycowe dzielą się na ostre (np. hipoglikemia czy kwasica ketonowa) oraz przewlekłe. Do powikłań przewlekłych należą mikroangiopatie (uszkodzenia małych naczyń krwionośnych, np. siatkówki, nerek, nerwów) i makroangiopatie (choroby dużych naczyń – miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu).
• Główną przyczyną rozwoju powikłań u pacjentów z cukrzycą jest długotrwała hiperglikemia (podwyższony poziom glukozy we krwi), która prowadzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych i nerwów.
• Terapia powikłań cukrzycy polega na intensywnej oraz systematycznej kontroli glikemii, ciśnienia i cholesterolu, leczeniu objawowym poszczególnych uszkodzeń narządów oraz współpracy z odpowiednimi specjalistami, np. okulistą, kardiologiem czy nefrologiem.
• Skuteczne zapobieganie powikłaniom cukrzycy polega na utrzymywaniu prawidłowego poziomu glukozy we krwi, stosowaniu zrównoważonej diety, regularnej aktywności fizycznej, unikaniu używek oraz systematycznych badaniach kontrolnych. Ważne jest także ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza. 

Cukrzyca może prowadzić do szeregu komplikacji zdrowotnych, które dzieli się na dwie główne grupy – powikłania ostre oraz przewlekłe. Powikłania ostre występują nagle i wymagają natychmiastowej interwencji medycznej, np. podania insuliny (w przypadku kwasicy ketonowej) lub glukozy (w przypadku hipoglikemii). Powikłania przewlekłe z kolei rozwijają się stopniowo, na przestrzeni lat, w wyniku długotrwałej hiperglikemii, a także obecności schorzeń współistniejących, takich jak dyslipidemia (zaburzenia gospodarki lipidowej) i nadciśnienie tętnicze. Przewlekła hiperglikemia skutkuje uszkodzeniem naczyń krwionośnych, zarówno dużych (makroangiopatia), jak i małych (mikroangiopatia), co może doprowadzić do rozwoju choroby wieńcowej, retinopatii lub nefropatii cukrzycowej oraz neuropatii obwodowej. Jednym z rodzajów uszkodzenia nerwów jest również neuropatia autonomiczna, która powoduje zaburzenia pracy układu sercowo-naczyniowego (np. hipotonia ortostatyczna, zaburzenia rytmu serca) oraz pokarmowego (np. gastropareza, biegunki, zaparcia).

Najczęstsze powikłania cukrzycy typu 1 i typu 2 – przyczyny

Cukrzyca (zarówno typu 1, jak i typu 2) to przewlekła choroba metaboliczna, które wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. Nieleczona lub niewłaściwie kontrolowana może prowadzić do licznych – często poważnych – powikłań dotyczących układu krążenia, nerek, oczu, nerwów czy skóry. 

Jakie są główne przyczyny powikłań cukrzycy obu typów?

• Przewlekła hiperglikemia (podwyższony poziom glukozy we krwi) – podstawowy czynnik uszkadzający naczynia krwionośne oraz nerwy. Choć cukrzyca typu 1 i typu 2 różnią się przyczynami oraz mechanizmem rozwoju, długotrwała hiperglikemia stanowi główną przyczynę powikłań narządowych w przypadku obu postaci choroby. 
• Niewyrównana cukrzyca – wynik nieregularnego leczenia, błędów dietetycznych oraz braku aktywności fizycznej.
• Nadciśnienie tętnicze – częste u pacjentów z cukrzycą typu 2, pogłębia uszkodzenia naczyń.
• Zaburzenia lipidowe (dyslipidemia) – wysoki cholesterol i trójglicerydy nasilają miażdżycę.
• Palenie tytoniu – zwiększa ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych.
• Czas choroby – im dłużej pacjent zmaga się z cukrzycą, tym większe ryzyko powikłań, zwłaszcza jeśli glikemia (poziom glukozy we krwi) nie jest odpowiednio kontrolowana.

Wczesne (ostre) powikłania cukrzycy – objawy 

Ostre powikłania cukrzycy to nagłe, często nieprzewidywalne, stany zagrażające życiu, które występują zarówno u osób z cukrzycą typu 1, jak i typu 2. Rozwijają się w krótkim czasie oraz wymagają szybkiej interwencji medycznej, ponieważ mogą prowadzić do utraty przytomności, uszkodzenia narządów, a nawet śmierci. 

Najczęściej są wynikiem zbyt dużych wahań poziomu glukozy we krwi – zarówno jej niedoboru (hipoglikemia), jak i nadmiaru (hiperglikemia) – często w połączeniu z odwodnieniem, infekcjami lub nieprawidłowym stosowaniem insuliny czy leków doustnych.

Hipoglikemia (niski poziom glukozy we krwi) 

Hipoglikemia to stan, w którym poziom glukozy we krwi spada poniżej normy, co stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia. Najczęstszą przyczyną jest tu zbyt duża dawka insuliny podana przez osobę chorującą na cukrzycę, szczególnie gdy pominięto posiłek lub był on niewystarczający. 

Do typowych objawów hipoglikemii należą: bladość skóry, nadmierne pocenie, trudności z utrzymaniem równowagi, przyspieszone bicie serca, drżenie rąk, uczucie mrowienia wokół ust, nagły i silny głód, zmiany nastroju (np. drażliwość), a także zaburzenia świadomości. W skrajnych przypadkach może dojść do utraty przytomności, drgawek, a nawet śpiączki.

W przypadku wystąpienia objawów hipoglikemii należy niezwłocznie podać choremu łatwo przyswajalne cukry, np. glukozę lub słodki napój (np. sok owocowy). Jeśli pacjent stracił przytomność, konieczne jest podanie glukagonu (w formie zastrzyku) oraz natychmiastowe wezwanie pomocy medycznej.

Hiperglikemia (wysoki poziom glukozy we krwi)

Hiperglikemia może być spowodowana spożyciem posiłku o wysokiej kaloryczności, dodatkowymi przekąskami, nieprawidłowym doborem dawki insuliny, a także stresem lub infekcją. To stan, w którym poziom glukozy we krwi przekracza wartości uznane za prawidłowe. 

Typowe objawy hiperglikemii to: intensywne pragnienie, częste oddawanie moczu, uczucie senności, bóle głowy, zaburzenia widzenia, osłabienie oraz trudności z koncentracją. Utrzymujący się wysoki poziom glukozy we krwi skutkuje odwodnieniem organizmu, a w skrajnych przypadkach prowadzi do śpiączki cukrzycowej – stanu wymagającego natychmiastowej pomocy medycznej.

Przewlekła hiperglikemia jest związana z ryzykiem wystąpienia poważnych powikłań cukrzycy – neuropatii, retinopatii i nefropatii, zespołu stopy cukrzycowej, a także chorób sercowo-naczyniowych (np. zawału serca czy udaru mózgu). 

Osoby często doświadczające epizodów hiperglikemii powinny skonsultować się z lekarzem, ponieważ może istnieć potrzeba modyfikacji planu leczenia – zmiany dawki insuliny lub wprowadzenia nowych leków.

Zespół hiperosmolarno-hiperglikemiczny (HHS, hyperosmolar hyperglycemic syndrome)

Zespół hiperosmolarno-hiperglikemiczny (HHS) to powikłanie cukrzycy typu 2 charakteryzujące się bardzo wysokim poziomem glukozy we krwi (powyżej 600 mg/dl), znacznym odwodnieniem i zaburzeniami elektrolitowymi. W przeciwieństwie do kwasicy ketonowej w HHS nie dochodzi do nadmiernej produkcji ciał ketonowych.

Do najczęstszych przyczyn HHS należą infekcje, nieprawidłowe leczenie cukrzycy, odwodnienie, stres oraz stosowanie niektórych leków. 

Objawy kliniczne obejmują ciężkie odwodnienie, zaburzenia neurologiczne (np. splątanie czy senność), przyspieszony oddech oraz zmiany w gospodarce elektrolitowej.

Rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu znacznej hiperglikemii, osmolalności osocza powyżej 320 mOsm/kg oraz braku kwasicy ketonowej.

Leczenie wymaga hospitalizacji i intensywnej terapii obejmującej dożylne nawodnienie, insulinoterapię oraz wyrównanie zaburzeń elektrolitowych. Wczesna interwencja ma fundamentalne znaczenie – zapobiega powikłaniom, takim jak niewydolność nerek czy uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego.

Profilaktyka HHS polega na regularnym monitorowaniu poziomu glukozy we krwi, zapobieganiu odwodnieniu oraz edukacji pacjenta w zakresie objawów hiperglikemii i zasad prawidłowego leczenia cukrzycy.

Kwasica ketonowa (DKA, diabetic ketoacidosis)

Kwasica ketonowa jest następstwem głębokiego niedoboru insuliny, który może wystąpić w dowolnym momencie przebiegu choroby. Występuje często u osób z cukrzycą typu 1 i nierzadko ujawnia się już w trakcie diagnozowania schorzenia. 

DKA może być wywołana przez przerwanie lub nieprawidłowe podanie insuliny, infekcje, choroby sercowo-naczyniowe (np. udar mózgu, zawał serca, nadciśnienie tętnicze), zapalenie trzustki, a także przez nadużywanie alkoholu i ciążę. W wyniku tych czynników dochodzi do nadmiernego rozpadu tłuszczów, co skutkuje powstawaniem ciał ketonowych.

Do objawów kwasicy ketonowej zalicza się różnorodne dolegliwości – ból brzucha, uczucie zmęczenia, nudności, wymioty, przyspieszony oddech (oddech Kussmaula) oraz charakterystyczny zapach acetonu z ust. U pacjentów może występować także zwiększone pragnienie, częstsze oddawanie moczu, ból głowy oraz ogólne osłabienie.

Jeśli DKA nie zostanie odpowiednio leczona, może prowadzić do bardzo poważnych konsekwencji, w tym do śpiączki ketonowej (cukrzycowej), która wiąże się z ryzykiem niewydolności wielonarządowej (najczęściej dotyczącej nerek, serca, wątroby i układu oddechowego) oraz śmierci. 

Kwasica mleczanowa

Kwasica mleczanowa to rzadkie zaburzenie metaboliczne, które polega na nagromadzeniu mleczanów w organizmie. Najczęściej występuje jako efekt uboczny stosowania metforminy oraz innych leków przeciwcukrzycowych, w tym pochodnych sulfonylomocznika. 

Osoby z cukrzycą typu 2, które dodatkowo cierpią na inne schorzenia – niewydolność nerek lub wątroby, miażdżycę, hipoksję (niedotlenienie) czy alkoholizm – są szczególnie narażone na rozwój opisywanego powikłania. Kwasica mleczanowa może wystąpić także w wyniku ciężkich infekcji, nadmiernego spożycia alkoholu lub innych stanów, które zaburzają metabolizm mleczanów.

Do najczęstszych objawów kwasicy mleczanowej należą: przyspieszony oddech, osłabienie, ból brzucha, nudności i wymioty. W cięższych przypadkach może dochodzić do zaburzeń świadomości oraz niewydolności wielonarządowej.

Leczenie kwasicy mleczanowej polega na natychmiastowym zaprzestaniu stosowania metforminy oraz innych preparatów, które mogą przyczynić się do jej rozwoju. Istotne jest również leczenie wspomnianych chorób współistniejących oraz innych schorzeń zwiększających ryzyko rozwoju kwasicy mleczanowej.

Późne (przewlekłe) powikłania cukrzycy – objawy

Przewlekłe powikłania cukrzycy to konsekwencje niekontrolowanej glikemii, które rozwijają się stopniowo, często przez wiele lat. Długotrwała hiperglikemia może wywoływać uszkodzenia różnych układów narządów.

• Powikłania mikroangiopatyczne – obejmują uszkodzenie małych naczyń krwionośnych. Przewlekła hiperglikemia skutkuje pogrubieniem błony podstawnej naczyń włosowatych, glikozylacją białek oraz zwiększeniem ich przepuszczalności i upośledzeniem funkcji śródbłonka. Takie zmiany wywołują niedokrwienie oraz uszkodzenie tkanek, co sprzyja rozwojowi retinopatii (uszkodzenie siatkówki), nefropatii (uszkodzenie nerek) oraz neuropatii (uszkodzenie nerwów prowadzące do zaburzeń czucia).
• Powikłania makroangiopatyczne – są następstwem przewlekłej hiperglikemii, która przyczynia się do zmian w dużych i średnich naczyniach tętniczych, głównie na skutek przyspieszonej miażdżycy. Do głównych powikłań makroangiopatycznych zalicza się: chorobę niedokrwienną serca (w tym dławicę piersiową i zawał mięśnia sercowego), udar mózgu (zarówno niedokrwienny, jak i krwotoczny, choć ten pierwszy występuje częściej u osób z cukrzycą), chorobę tętnic obwodowych (np. miażdżycę tętnic kończyn dolnych, która może skutkować chromaniem przestankowym i owrzodzeniami niedokrwiennymi). 
• Inne późne powikłania cukrzycy
  • Stopa cukrzycowa – zespół patologicznych zmian w stopach, który obejmuje neuropatię (utratę czucia) oraz zaburzenia krążenia. Wspomniane nieprawidłowości sprzyjają powstawaniu owrzodzeń i infekcji, a w zaawansowanych przypadkach nierzadko skutkują amputacją.
  • Obniżona odporność – wynika z upośledzonej odpowiedzi immunologicznej oraz zmniejszonej perfuzji tkanek, co sprzyja rozwojowi infekcji. 
  • Zaburzenia seksualne – są następstwem uszkodzenia nerwów i naczyń krwionośnych. U mężczyzn objawiają się najczęściej problemami z erekcją, natomiast u kobiet mogą prowadzić m.in. do obniżenia libido. 

Retinopatia cukrzycowa (mikroangiopatia siatkówki)

Retinopatia cukrzycowa to efekt uszkodzenia małych naczyń krwionośnych siatkówki, które jest wynikiem przewlekłej hiperglikemii (wysokiego poziomu glukozy we krwi).

Retinopatia cukrzycowa dzieli się na dwa główne typy. 

• Retinopatia nieproliferacyjna (NPDR) – wczesny etap choroby, który charakteryzuje się uszkodzeniem małych naczyń krwionośnych siatkówki. Zmiany obejmują mikroaneurysma (poszerzenia naczyń), obrzęk siatkówki oraz zmiany w obrębie plamki. W tym stadium choroba może być kontrolowana przy odpowiednim wyrównaniu poziomu glukozy we krwi, a zmiany mogą się cofnąć lub pozostać stabilne.
• Retinopatia proliferacyjna (PDR) – zaawansowane stadium retinopatii, w którym dochodzi do tworzenia nowych naczyń krwionośnych (neowaskularyzacja) w siatkówce. Nowo powstałe naczynia są bardzo kruche, co prowadzi do krwawienia, blizn i ryzyka odwarstwienia siatkówki, w tym utraty wzroku. Retinopatia proliferacyjna wymaga intensywnego leczenia, w tym zabiegów chirurgicznych, takich jak fotokoagulacja laserowa lub witrektomia.

W przypadku pogorszenia jakości wzroku, pojawienia się nieprzejrzystych plam w polu widzenia lub trudności w utrzymaniu stabilnego poziomu glukozy we krwi, należy jak najszybciej skonsultować się z diabetologiem oraz okulistą i wykonać dokładne badania.

Pacjenci z cukrzycą, u których nie stwierdzono retinopatii, powinni regularnie przechodzić kontrole okulistyczne (co 1–2 lata). W przypadku osób z cukrzycą typu 1 pierwsze badanie wykonuje się po upływie 5 lat od momentu rozpoznania choroby.

Nefropatia cukrzycowa (cukrzycowa choroba nerek)

Nieprawidłowy poziom glukozy we krwi może uszkodzić wewnętrzną strukturę nerek, w tym kłębuszki nerkowe. Takie zmiany wywołują stany zapalne oraz stopniowe twardnienie kłębuszków, co w efekcie może skutkować niewydolnością nerek.

W początkowej fazie nefropatia cukrzycowa często przebiega bez wyraźnych objawów. Można ją jednak wykryć na wczesnym etapie dzięki analizie moczu, w którym może występować mikroalbuminuria. W miarę postępu choroby pojawiają się obrzęki, bladość skóry, podwyższone ciśnienie krwi, zmęczenie oraz osłabienie. W niektórych przypadkach konieczne może być rozpoczęcie leczenia dializami.

Osoby z cukrzycą, które nie mają zdiagnozowanej nefropatii, powinny wykonywać coroczne badania kontrolne obejmujące pomiar poziomu kreatyniny we krwi oraz ilości albuminy wydalanej z moczem. Jest to szczególnie ważne w przypadku pacjentów z cukrzycą typu 1, którzy chorują od co najmniej 5 lat. 

Neuropatia cukrzycowa

Neuropatia cukrzycowa rozwija się na skutek uszkodzenia naczyń krwionośnych w układzie nerwowym oraz niewłaściwego wyrównania metabolicznego cukrzycy. U osób z cukrzycą typu 1 proces uszkodzenia nerwów postępuje szybciej, podczas gdy u pacjentów z cukrzycą typu 2 zmiany te rozwijają się stopniowo. Neuropatia może dotyczyć zarówno nerwów obwodowych, jak i autonomicznych. Objawy zależą tutaj od rodzaju i zakresu uszkodzenia.

We wczesnych stadiach pacjenci mogą doświadczać mrowienia w dłoniach i stopach oraz zmniejszonej wrażliwości na temperaturę oraz dotyk. W miarę postępu choroby występuje drętwienie kończyn, a także zaburzenia odczuwania temperatury, które manifestują się pieczeniem lub swędzeniem skóry. Z czasem może dojść do ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego.

Neuropatia cukrzycowa to uszkodzenie nerwów obwodowych, które dotyczy najczęściej nóg i stóp. Jednym z najgroźniejszych następstw neuropatii jest tzw. stopa cukrzycowa. Jej najcięższym przejawem są neuropatyczne owrzodzenia stóp, które mogą skutkować zakażeniami i poważnymi powikłaniami. W skrajnych przypadkach, jeśli owrzodzenie nie jest odpowiednio leczone, konieczna jest amputacja.

Inne powikłania związane z cukrzycą obejmują uszkodzenia autonomicznego układu nerwowego (neuropatię autonomiczną), które prowadzą do zaburzeń rytmu serca, impotencji, problemów z kontrolą oddawania moczu oraz dysfunkcji przewodu pokarmowego. Ponadto neuropatia autonomiczna może powodować gastroparezę, czyli opóźnione opróżnianie żołądka, co utrudnia kontrolę glikemii i może zwiększać ryzyko hipo- lub hiperglikemii.

U pacjentów, którzy nie mają jeszcze zdiagnozowanej neuropatii, zaleca się coroczne badania neurologiczne – dotyczy to zwłaszcza osób z cukrzycą typu 1, które żyją z chorobą dłużej niż 5 lat.

Zespół stopy cukrzycowej (stopa cukrzycowa)

Zespół stopy cukrzycowej to poważne powikłanie cukrzycy, które prowadzi do uszkodzenia nerwów oraz zaburzeń krążenia, co może skutkować infekcjami, owrzodzeniami, a w skrajnych przypadkach nawet amputacją. 

Neuropatia cukrzycowa powoduje utratę czucia, przez co pacjenci często nie zdają sobie sprawy z uszkodzeń powstających na stopach, co skutkuje zaniedbaniem ran. Zaburzenia krążenia z kolei zmniejszają przepływ krwi, co utrudnia leczenie uszkodzeń skóry i sprzyja rozwojowi infekcji bakteryjnych oraz grzybiczych. 

Do objawów tzw. stopy cukrzycowej należą m.in.: uczucie drętwienia, pieczenia i mrowienia, zanik czucia, ból przy chodzeniu, niegojące się rany oraz deformacje stopy.

Pacjentom zaleca się odpowiednią pielęgnację, w tym systematyczne oczyszczanie i nawilżanie skóry stóp, oraz kontrolowanie poziomu glukozy we krwi. Wskazane są również regularne badania neurologiczne i naczyniowe oraz kontrole u podologa, noszenie odpowiednio dopasowanego obuwia i skarpetek bezszwowych, a także unikanie palenia tytoniu. 

Inne przewlekłe powikłania cukrzycy

Oprócz typowych powikłań, takich jak problemy z sercem czy nerkami, cukrzyca może skutkować mniej oczywistymi, ale równie uciążliwymi dolegliwościami – osłabieniem odporności, problemami skórnymi czy zaburzeniami seksualnymi. Ich wczesne rozpoznanie i leczenie mają istotne znaczenie dla jakości życia osoby chorej.

• Osłabienie odporności i większa podatność na infekcje – nieleczona lub źle kontrolowana cukrzyca wpływa negatywnie na układ odpornościowy. Wysoki poziom glukozy we krwi zaburza funkcjonowanie białych krwinek, które są odpowiedzialne za zwalczanie drobnoustrojów, przez co osoby z cukrzycą są bardziej narażone na infekcje bakteryjne, wirusowe i grzybicze – m.in. infekcje dróg moczowych, zapalenie płuc czy powstawanie trudno gojących się ran. 
• Problemy skórne – skóra osób z cukrzycą bywa sucha, swędząca oraz podatna na pękanie, co zwiększa ryzyko infekcji. Częstym problemem są także zakażenia grzybicze wywołane przez drożdżaki (Candida albicans), które rozwijają się w ciepłych i wilgotnych miejscach – np. w pachwinach, pod piersiami czy między palcami. Wysoki poziom glukozy we krwi sprzyja namnażaniu drobnoustrojów oraz utrudnia gojenie się skóry.
• Zaburzenia seksualne – u mężczyzn z cukrzycą częstym problemem są zaburzenia erekcji wynikające z uszkodzenia nerwów (neuropatia cukrzycowa) oraz problemów z krążeniem. U kobiet może występować z kolei zmniejszone libido, suchość pochwy i ból podczas stosunku. Problemy te mają nie tylko podłoże fizjologiczne, ale też psychiczne – przewlekła choroba i stres z nią związany wpływają negatywnie na jakość życia seksualnego.

Cukrzyca – powikłania – leczenie 

Leczenie powikłań cukrzycy wymaga zintegrowanego podejścia, które obejmuje zarówno ścisłą kontrolę glikemii, jak i terapię ukierunkowaną na konkretne powikłania narządowe. 

Podstawą jest utrzymanie poziomu glukozy we krwi w granicach indywidualnie ustalonych celów terapeutycznych, co osiąga się dzięki odpowiednio zbilansowanej diecie, regularnej aktywności fizycznej, farmakoterapii (doustne leki przeciwcukrzycowe, insulina) oraz edukacji diabetologicznej. Równolegle konieczne jest monitorowanie i leczenie powikłań – retinopatii, nefropatii, neuropatii czy chorób układu sercowo-naczyniowego – zgodnie z aktualnymi zaleceniami klinicznymi.

Leczenie ostrych powikłań cukrzycy 

Jak wspomniano wcześniej, ostre powikłania cukrzycy rozwijają się nagle i stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia pacjenta. Wymagają szybkiego rozpoznania oraz intensywnego leczenia w warunkach szpitalnych. 

• Hipoglikemia (niski poziom glukozy we krwi, niedocukrzenie)
  • W przypadku łagodnej hipoglikemii pacjent powinien przyjąć szybko węglowodany proste, np. słodzony napój, sok owocowy lub tabletki glukozy. W przypadku ciężkiej hipoglikemii, gdy dochodzi do utraty przytomności, choremu należy podać glukagon domięśniowo lub glukozę dożylnie (w stężeniu 20–40%). Po ustabilizowaniu pacjenta konieczne jest monitorowanie glikemii oraz analiza przyczyn hipoglikemii, aby zapobiec jej nawrotom.
• Hiperglikemia (wysoki poziom glukozy we krwi) 
  • Leczenie podwyższonego poziomu glukozy we krwi zależy od nasilenia objawów, stanu ogólnego pacjenta oraz obecności powikłań. Postępowanie rozpoczyna się od oceny przyczyny i stopnia zaburzenia metabolicznego. W łagodnych przypadkach możliwe jest leczenie ambulatoryjne poprzez modyfikację diety, zwiększenie aktywności fizycznej oraz dostosowanie dawek leków przeciwcukrzycowych lub insuliny. W stanach ostrych, takich jak kwasica ketonowa (DKA) czy zespół hiperglikemiczno-hiperosmolalny (HHS), konieczna jest hospitalizacja. 
• Hiperglikemiczny stan hiperosmolarny (HHS)
  • Leczenie zespołu hiperglikemiczno-hiperosmolalnego rozpoczyna się od intensywnej terapii płynowej, która jest zazwyczaj bardziej agresywna niż w przypadku kwasicy ketonowej (DKA). Po ustabilizowaniu stanu krążeniowo-naczyniowego wprowadza się dożylną insulinoterapię, jednak w mniejszych dawkach niż w leczeniu DKA, aby uniknąć zbyt szybkiego spadku glikemii i ryzyka obrzęku mózgu. Równolegle monitoruje się i wyrównuje zaburzenia elektrolitowe, ze szczególnym uwzględnieniem poziomów potasu i sodu. Istotna jest również identyfikacja i leczenie czynnika wywołującego – infekcji, udaru mózgu, zawału mięśnia sercowego czy niekontrolowanej cukrzycy.
• Kwasica ketonowa (DKA)
  • Leczenie kwasicy ketonowej polega przede wszystkim na intensywnym nawodnieniu pacjenta przy użyciu roztworu soli fizjologicznej (0,9% NaCl). Równocześnie stosuje się dożylną insulinoterapię, której celem jest obniżenie stężenia glukozy we krwi oraz zahamowanie produkcji ciał ketonowych. Ważny element terapii stanowi także uzupełnianie elektrolitów, szczególnie potasu, ponieważ jego poziom może gwałtownie spadać podczas leczenia insuliną. Należy również zidentyfikować i leczyć przyczynę wywołującą DKA, np. infekcję. 
• Kwasica mleczanowa 
  • Leczenie polega na usunięciu przyczyny i poprawie utlenowania tkanek. Niezbędne jest natychmiastowe odstawienie metforminy, jeśli była stosowana. Ponadto wdraża się intensywną tlenoterapię, nawadnianie dożylne (krystaloidy), a w razie potrzeby leki wspomagające krążenie (np. noradrenalina). W przypadku infekcji włączona zostaje antybiotykoterapia. Dodatkowo monitoruje się gazometrię, elektrolity i glikemię. Przy ciężkiej kwasicy, niewydolności nerek lub zatruciu metforminą rozważana jest hemodializa.

Leczenie przewlekłych powikłań cukrzycy 

Przewlekłe powikłania cukrzycy rozwijają się stopniowo w wyniku długotrwałej hiperglikemii i wpływają na funkcjonowanie wielu narządów. Ich leczenie polega na stałej kontroli cukrzycy oraz czynników ryzyka, a także na zapobieganiu dalszym uszkodzeniom.

• Retinopatia cukrzycowa
  • Leczenie retinopatii cukrzycowej polega na ścisłej kontroli glikemii (HbA1c <7%) oraz ciśnienia tętniczego (<140/90 mmHg), co pomaga spowolnić postęp choroby. W zaawansowanych stadiach stosuje się fotokoagulację laserową (szczególnie w przypadku proliferacyjnej retinopatii cukrzycowej oraz obrzęku plamki cukrzycowej), co pomaga zmniejszyć obrzęk siatkówki i zapobiec dalszym uszkodzeniom. Kolejną metodą leczenia są iniekcje leków anty-VEGF, które poprawiają widzenie poprzez redukcję obrzęku plamki. W bardziej zaawansowanych przypadkach, takich jak krwotoki wewnątrzgałkowe czy odwarstwienie siatkówki, konieczna może być witrektomia – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu ciała szklistego, który pozwala na poprawę stanu siatkówki. Dodatkowo, w określonych sytuacjach, stosuje się terapię fotodynamiczną lub kortykosteroidy, które pomagają w redukcji zapalenia i obrzęku. 
• Nefropatia cukrzycowa
  • W przypadku nefropatii cukrzycowej bardzo ważne jest utrzymywanie prawidłowego poziomu glukozy we krwi oraz leczenie nadciśnienia tętniczego, najlepiej za pomocą inhibitorów ACE lub antagonistów receptora angiotensyny (ARB). Zaleca się także ograniczenie podaży białka w diecie (indywidualnie, zależnie od stadium choroby) oraz regularne monitorowanie poziomu kreatyniny, wskaźnika filtracji kłębuszkowej (GFR, Glomerular Filtration Rate) i obecności białkomoczu.
• Neuropatia cukrzycowa
  • Leczenie neuropatii cukrzycowej polega głównie na kontrolowaniu poziomu glukozy oraz łagodzeniu dolegliwości bólowych. W tym celu stosuje się leki przeciwbólowe (pregabalina, duloksetyna lub amitryptylina). Niezwykle ważna jest także codzienna pielęgnacja stóp, a także zapobieganie powstawaniu ran i owrzodzeń.
• Zespół stopy cukrzycowej
  • Leczenie zespołu stopy cukrzycowej wymaga kompleksowego podejścia. Podstawą jest profilaktyka, czyli codzienna higiena stóp oraz noszenie odpowiedniego obuwia. W przypadku zakażeń stosuje się antybiotykoterapię. W zaawansowanych przypadkach konieczne może być leczenie chirurgiczne, a nawet amputacja. Bardzo ważna jest również współpraca z zespołem specjalistów: diabetologiem, podologiem, chirurgiem oraz pielęgniarką.
• Powikłania makronaczyniowe 
  • Leczenie powikłań makronaczyniowych (np. choroba niedokrwienna serca, udar mózgu, choroba naczyń obwodowych) obejmuje stosowanie statyn w celu obniżenia poziomu cholesterolu, a także leków przeciwpłytkowych, takich jak aspiryna, jeśli istnieją do tego wskazania. Bardzo ważna jest także kontrola ciśnienia tętniczego (zalecany poziom <130/80 mmHg) oraz stosowanie leków przeciwhiperglikemicznych korzystnych dla układu sercowo-naczyniowego (inhibitory SGLT2 lub agoniści GLP-1).

W jaki sposób można zapobiegać powikłaniom cukrzycowym? 

Skuteczna profilaktyka ostrych oraz przewlekłych powikłań cukrzycowych wymaga wieloaspektowego podejścia, które łączy regularne monitorowanie stanu zdrowia, odpowiednią farmakoterapię, edukację pacjenta oraz zdrowy styl życia. 

Monitorowanie poziomu glukozy i samokontrola

W zależności od zaleceń lekarza oraz typu cukrzycy pacjenci powinni regularnie kontrolować poziom glukozy we krwi, zazwyczaj kilka razy dziennie. Dla osób z cukrzycą typu 1 lub 2, które wymagają intensywnej terapii, może to obejmować 4–6 pomiarów dziennie (np. przed posiłkami, po posiłkach, przed snem). U pacjentów z cukrzycą typu 2, stosujących leki doustne, pomiary mogą być rzadsze. Dodatkowo zaleca się, aby poziom hemoglobiny glikowanej (HbA1c) utrzymywać poniżej 7% – jest to cel terapeutyczny, który pomaga zapobiegać powikłaniom cukrzycy (uszkodzeniom nerwów, naczyń krwionośnych i nerek).

Leczenie farmakologiczne

W zależności od rodzaju cukrzycy oraz stanu zdrowia pacjenta, konieczne może być stosowanie insuliny lub leków doustnych (np. metforminy, glinidów, inhibitorów SGLT2). Ważne jest, aby pacjent był dobrze poinformowany o właściwościach stosowanych leków, potrafił rozpoznać objawy hipoglikemii (spadek poziomu glukozy) i hiperglikemii (wzrost poziomu glukozy), a także wiedział, jak odpowiednio reagować.

Dieta

Aby zapobiec powikłaniom cukrzycy, należy stosować dietę cukrzycową, która wspomaga utrzymanie stabilnego poziomu glukozy we krwi i zdrowie serca. Należy: 

• zachować zrównoważoną kaloryczność – unikać nadmiaru kalorii, który może prowadzić do przyrostu masy ciała i pogorszenia kontroli glukozy; 
• spożywać błonnik – w postaci pełnoziarnistych produktów, warzyw, owoców (preferowane owoce o niskim IG, jak jagody, maliny), które pomagają stabilizować poziom glukozy;
• wybierać zdrowe tłuszcze – oliwa z oliwek, awokado, tłuszcze omega-3 (łosoś, makrela); unikać tłuszczów trans i nasyconych;
• ograniczyć cukry proste i wysoko przetworzoną żywność – wykluczyć słodycze, napoje gazowane, fast foody, które mogą gwałtownie podnosić poziom glukozy;
• zadbać o regularność posiłków – jeść regularnie, aby unikać wahań poziomu glukozy;
• włączyć do jadłospisu odpowiednią ilość białka – źródła białka (ryby, drób, rośliny strączkowe) wspomagają utrzymanie masy mięśniowej i stabilizują poziomu glukozy we krwi.

Aktywność fizyczna

Regularny wysiłek fizyczny, co najmniej 150 minut tygodniowo (np. 30 minut 5 razy w tygodniu), poprawia wrażliwość tkanek na insulinę, co skutkuje lepszym wykorzystaniem glukozy przez organizm. Szczególnie polecane są ćwiczenia aerobowe (szybki marsz, jogging, pływanie, jazda na rowerze). Aktywność fizyczna pomaga również w utrzymaniu prawidłowej masy ciała i zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, które są częstym powikłaniem cukrzycy.

Utrzymanie prawidłowej masy ciała

Osoby z nadwagą lub otyłością są bardziej narażone na wystąpienie insulinooporności, co utrudnia kontrolowanie poziomu glukozy we krwi. Regularne monitorowanie masy ciała oraz dążenie do utrzymania BMI w granicach 18,5–24,9 jest istotnym elementem leczenia.

Regularne badania kontrolne

Pacjenci z cukrzycą powinni regularnie wykonywać badania kontrolne w celu monitorowania ewentualnych powikłań.

• Badania okulistyczne – wykrywają retinopatię cukrzycową, która może prowadzić do utraty wzroku. Regularne badania – oftalmoskopia, angiografia fluoresceinowa, tomografia optyczna (OCT), tonometria oraz ocena ostrości wzroku – pozwalają monitorować stan siatkówki, ciśnienia wewnątrzgałkowego oraz ogólną kondycję narządu wzroku, umożliwiając szybką interwencję w przypadku wystąpienia zmian.
• Badania nerkowe (w tym testy na obecność albumin w moczu) – wczesne wykrycie białkomoczu pozwala na podjęcie odpowiednich działań, które opóźniają uszkodzenia nerek i zapobiegają rozwojowi poważnych powikłań.
• Badania stóp – należy regularnie sprawdzać ich stan, zwracając przy tym szczególną uwagę na wszelkie zmiany – uszkodzenia skóry, owrzodzenia, infekcje oraz problemy z krążeniem. 
• Monitorowanie ciśnienia tętniczego – regularne pomiary pozwalają na wczesne wykrycie nadciśnienia, które jest częstym powikłaniem cukrzycy i może przyczynić się do uszkodzenia naczyń krwionośnych. Dodatkowo warto kontrolować poziom lipidów we krwi (cholesterol całkowity, HDL, LDL oraz triglicerydy), aby zapobiec miażdżycy i chorobom serca.

Leczenie zaburzeń lipidowych i rzucenie palenia

Cukrzyca zwiększa ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, dlatego ważne jest monitorowanie poziomu cholesterolu i lipidów we krwi. W razie potrzeby pacjent może wymagać leczenia statynami lub innymi lekami obniżającymi poziom cholesterolu. Warto również pamiętać, że palenie zwiększa ryzyko powikłań cukrzycy – miażdżycy, zawału serca czy udaru mózgu.

Edukacja pacjenta

Pacjent musi posiadać umiejętności, które umożliwią mu efektywne zarządzanie cukrzycą. Ważne, aby potrafił rozpoznać objawy hipoglikemii i hiperglikemii, znał zasady liczenia węglowodanów, wiedział, jak reagować w przypadku złamania diety lub pominięcia dawki leku. Szkolenia powinny być dostosowane do wieku, stanu zdrowia oraz poziomu wiedzy pacjenta. 

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące powikłań cukrzycy