Udar mózgu – przyczyny, objawy, pierwsza pomoc

Najważniejsze informacje

• Udar mózgu to nagłe zaburzenie krążenia krwi w mózgu, wyróżnia się na udar niedokrwienny (ok. 85% przypadków) i krwotoczny (ok. 15%).
• Najważniejsze objawy udaru można rozpoznać testem F.A.S.T.: asymetria twarzy (Face), osłabienie ramienia (Arm), zaburzenia mowy (Speech). Czas (Time) to wezwanie pomocy.
• W przypadku podejrzenia udaru należy natychmiast wezwać pogotowie (999 lub 112), ponieważ czas odgrywa kluczową rolę w skuteczności leczenia.
• Główne czynniki ryzyka to wieloletnie nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, migotanie przedsionków, cukrzyca, palenie tytoniu i otyłość.
• Leczenie zależy od rodzaju udaru; w udarze niedokrwiennym kluczowe jest leczenie trombolityczne (do 4,5 godziny) lub trombektomia mechaniczna.

Udar mózgu jest trzecią najczęstszą przyczyną zgonów i główną przyczyną nabytej niepełnosprawności u dorosłych. Jest stanem zagrożenia życia, w którym każda minuta decyduje o rokowaniu. Wiedza o tym, jak rozpoznać jego pierwsze symptomy i prawidłowo zareagować, może uratować komuś życie lub uchronić przed trwałym kalectwem. Sprawdź, co warto wiedzieć o przyczynach, objawach i nowoczesnych metodach leczenia udaru mózgu.

Udar mózgu – definicja, rodzaje, kogo dotyczy

Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), udar mózgu to nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu trwających dłużej niż 24 godziny, spowodowanych przyczyną naczyniową. Dochodzi do obumarcia części mózgu wskutek zatrzymania dopływu krwi.

W Polsce co roku udar dotyka około 60-70 tys. osób. Ryzyko wzrasta z wiekiem (średnio ok. 70 lat), ale choroba może wystąpić również u osób młodych, a nawet u dzieci.

Udar niedokrwienny (zawał mózgu)

Udar niedokrwienny mózgu stanowi 80-87% wszystkich przypadków. Powstaje, gdy tętnica doprowadzająca krew do mózgu zostaje zablokowana, co uniemożliwia dostarczenie tlenu i składników odżywczych do komórek nerwowych. Już po kilku minutach niedotlenienia neurony zaczynają obumierać.

Najczęstsze przyczyny:

• miażdżyca – blaszki zwężają naczynia krwionośne,
• zatory – skrzeplina powstała w sercu (np. przy migotaniu przedsionków) przemieszcza się do mózgu.

Udar krwotoczny mózgu (wylew)

Udar krwotoczny odpowiada za 10-15% przypadków i powstaje na skutek pęknięcia naczynia krwionośnego, co prowadzi do wylania krwi do mózgu lub przestrzeni wokół niego. Skutkuje uszkodzeniem tkanek i wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Najczęstsze przyczyny:

• krwotok śródmózgowy – najczęściej w wyniku nieleczonego nadciśnienia tętniczego,
• krwotok podpajęczynówkowy – zwykle w wyniku pęknięcia tętniaka.

Udar krwotoczny zwykle przebiega ciężej i wiąże się z większym ryzykiem zgonu niż udar niedokrwienny.

Czynniki ryzyka udaru mózgu

Chociaż udar niedokrwienny i krwotoczny to dwie różne choroby, wiele czynników ryzyka jest dla nich wspólnych. Czynniki ryzyka dzielimy na niemodyfikowalne (wiek – po 55. roku życia, płeć – mężczyźni chorują nieco częściej w młodszym wieku, predyspozycje genetyczne) oraz modyfikowalne, czyli te, na które możemy wpływać.

Najważniejsze przyczyny udaru:

• nadciśnienie tętnicze – odpowiada za ok. 70% udarów krwotocznych i zwiększa ryzyko udaru niedokrwiennego,
• miażdżyca i zaburzenia lipidowe – zwężenie tętnic mózgowych i szyjnych, wysoki cholesterol,
• choroby serca – zwłaszcza migotanie przedsionków (5-krotnie zwiększa ryzyko udaru),
• cukrzyca, otyłość, brak aktywności fizycznej,
• palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu,
• zespół bezdechu sennego.

Kontrola czynników modyfikowalnych pozwala zmniejszyć ryzyko udaru nawet o 80%.

Objawy udaru mózgu – test F.A.S.T.

Szybkie rozpoznanie objawów neurologicznych udaru jest absolutnie kluczowe – w medycynie mówi się, że czas to mózg, ponieważ każda minuta opóźnienia oznacza kolejne obumarłe komórki mózgowe. 

Choć symptomy mogą różnić się w zależności od obszaru uszkodzenia, istnieje kilka najbardziej charakterystycznych sygnałów ostrzegawczych, które pozwalają wstępnie rozpoznać udar nawet osobom bez wiedzy medycznej.

Test F.A.S.T. (Face-Arm-Speech-Time) pomaga błyskawicznie ocenić trzy podstawowe funkcje: wygląd twarzy, siłę w ramieniu i mowę – jeśli którekolwiek z nich są zaburzone, czas natychmiast wzywać pomoc.

Najczęstsze objawy udaru:

• asymetria twarzy – opadanie kącika ust, wygładzenie fałdu nosowo-wargowego, trudność w uśmiechu,
• osłabienie kończyn – nagła utrata siły, drętwienie jednej połowy ciała lub niemożność uniesienia obu rąk na tę samą wysokość,
• zaburzenia mowy – niewyraźna, bełkotliwa mowa, trudność w wypowiadaniu słów, rozumieniu poleceń lub budowaniu sensownych zdań,
• zaburzenia widzenia – podwójne widzenie, nagłe zawężenie pola widzenia, widzenie jak „przez mgłę”, a w skrajnych przypadkach całkowita utrata wzroku,
• zaburzenia równowagi i koordynacji – chwiejność, zawroty głowy, potykanie się, problemy z chodzeniem,
• nagły, silny ból głowy – często określany jako „najgorszy w życiu”, bardziej charakterystyczny dla udaru krwotocznego.

U kobiet objawy mogą być mniej typowe, co czasem opóźnia rozpoznanie. Należą do nich: nudności, nagła czkawka, nietypowe osłabienie, ból w klatce piersiowej, duszność czy nagłe uczucie dezorientacji.

Pierwsza pomoc przy udarze mózgu – liczy się każda minuta

Udar mózgu to stan bezpośredniego zagrożenia życia. Komórki mózgowe są niezwykle wrażliwe na brak tlenu i zaczynają obumierać już po kilku minutach od zatrzymania prawidłowego przepływu krwi. 

Im szybciej zostanie udzielona pomoc, tym większa szansa na ograniczenie uszkodzeń mózgu i uniknięcie trwałej niepełnosprawności. Dlatego każda minuta od pojawienia się pierwszych objawów ma kluczowe znaczenie.

Podejrzenie udaru mózgu zawsze wymaga niezwłocznego wezwania pomocy medycznej. Koniecznie:

• Natychmiast wezwij pogotowie: dzwoń pod numer 999 lub 112. Nie czekaj, aż objawy same ustąpią – szybka reakcja ratuje życie.
• Podaj dokładne informacje dyspozytorowi: opisz wszystkie zauważone objawy (np. opadanie kącika ust, osłabienie ręki, zaburzenia mowy) i podaj czas ich wystąpienia lub moment, kiedy chory był ostatni raz bez objawów. To istotne dla lekarzy decydujących o leczeniu trombolitycznym czy trombektomii.
• Ułóż chorego w bezpiecznej pozycji: jeśli jest przytomny, najlepiej półsiedzącej z podpartą głową i ramionami, aby ułatwić oddychanie i zmniejszyć ryzyko zachłyśnięcia. Poluzuj ubranie wokół szyi i klatki piersiowej oraz zapewnij dostęp świeżego powietrza.
• Nie podawaj nic doustnie: ani leków, ani jedzenia, ani picia. Chory może mieć trudności z połykaniem (dysfagia), co grozi zachłyśnięciem i powikłaniami oddechowymi.

Dodatkowo jeśli osoba jest nieprzytomna, ale oddycha, należy ułożyć ją w pozycji bocznej ustalonej (bezpiecznej), obserwować oddech i przygotować się na udzielenie resuscytacji, jeśli będzie to konieczne.

Diagnostyka udaru mózgu 

Pacjent z podejrzeniem udaru trafia do oddziału udarowego, gdzie liczy się każda minuta. Szybka i dokładna diagnostyka pozwala określić rodzaj udaru oraz wdrożyć najbardziej skuteczne leczenie, minimalizując ryzyko trwałego uszkodzenia mózgu.

Aby jak najszybciej potwierdzić rozpoznanie i ustalić zakres uszkodzeń, wykonywany jest zestaw kluczowych badań diagnostycznych.

Procedury diagnostyczne obejmują:

• Ocenę neurologiczną – najczęściej ze skalą NIHSS, która pozwala określić stopień uszkodzenia mózgu i przewidzieć rokowanie.
• Tomografię komputerową (TK) – podstawowe badanie, które szybko różnicuje udar niedokrwienny od krwotocznego.
• Rezonans magnetyczny (MRI) – wykonywany w razie wątpliwości lub gdy zmiany niedokrwienne są niewidoczne w TK; bardziej czuły w wykrywaniu świeżego ogniska zawału.
• Badania dodatkowe – EKG i Holter w poszukiwaniu migotania przedsionków, echo serca, USG Doppler tętnic szyjnych i kręgowych, badania krwi (morfologia, parametry krzepnięcia, poziom glukozy).

Po ustaleniu, że doszło do udaru niedokrwiennego, wdraża się leczenie mające na celu jak najszybsze przywrócenie przepływu krwi w uszkodzonym obszarze mózgu.

Leczenie udaru mózgu w szpitalu

Pacjent z podejrzeniem udaru trafia do szpitala w trybie pilnym, najlepiej na specjalistyczny oddział udarowy. Tam przechodzi szybką ocenę neurologiczną (często z użyciem skali NIHSS) oraz zestaw badań obrazowych i laboratoryjnych, które pozwalają precyzyjnie określić rodzaj udaru i zadecydować o dalszym leczeniu.

Leczenie udaru niedokrwiennego

Po potwierdzeniu udaru niedokrwiennego lekarze dążą do jak najszybszego przywrócenia prawidłowego przepływu krwi w zajętym obszarze mózgu. Im wcześniej uda się odblokować zamknięte naczynie, tym większa szansa, że tkanka mózgowa zostanie uratowana.

• Tromboliza dożylna (alteplaza, tenekteplaza) – to rozpoczynane w pierwszej kolejności leczenie farmakologiczne, które rozpuszcza świeżą skrzeplinę. Powinna być podana maksymalnie do 4,5 godziny od pojawienia się objawów, choć im szybciej, tym lepiej.
• Trombektomia mechaniczna – to zabieg wewnątrznaczyniowy polegający na mechanicznym usunięciu skrzepliny z dużych tętnic mózgowych. Stosuje się go u wybranych pacjentów, nawet do 6-24 godzin od wystąpienia objawów, szczególnie jeśli zamknięte jest główne naczynie mózgowe.

Leczenie udaru krwotocznego

W udarze krwotocznym priorytety terapeutyczne są inne, ponieważ przyczyną jest pęknięcie naczynia i wynaczynienie krwi do mózgu. Główne działania koncentrują się na stabilizacji pacjenta, ograniczeniu krwawienia oraz ochronie mózgu przed narastającym obrzękiem.

• Ścisła kontrola ciśnienia tętniczego – utrzymywanie odpowiednich wartości ciśnienia ogranicza dalsze krwawienie i chroni delikatną tkankę mózgową.
• Leczenie przeciwobrzękowe i profilaktyka powikłań neurologicznych – stosuje się leki zmniejszające obrzęk mózgu oraz zapobiegające napadom padaczkowym czy infekcjom.
• Interwencje neurochirurgiczne – w przypadku dużego krwiaka lub pęknięcia tętniaka konieczna może być operacja. Obejmuje ona usunięcie krwiaka, klipsowanie tętniaka lub jego embolizację, aby zapobiec ponownemu krwawieniu.

Życie po udarze – powikłania i rehabilitacja

Udar mózgu często pozostawia po sobie trwałe następstwa, które znacząco wpływają na codzienne funkcjonowanie i jakość życia. Najczęstsze powikłania obejmują:

• niedowład lub porażenie połowicze, ograniczające sprawność jednej strony ciała,
• afazję – zaburzenia mowy i komunikacji, utrudniające porozumiewanie się,
• dysfagię – problemy z połykaniem pokarmów i płynów,
• zaburzenia czucia i widzenia,
• problemy z funkcjami poznawczymi, takimi jak pamięć, uwaga czy planowanie,
• spastyczność – wzmożone napięcie mięśniowe,
• przewlekły ból, padaczka poudarowa,
• zaburzenia emocjonalne, w tym depresja.

Rehabilitacja po udarze powinna rozpocząć się jak najwcześniej, najlepiej już na oddziale udarowym, i obejmuje kompleksowe działania:

• Fizjoterapia – przywracanie funkcji ruchowych, nauka chodzenia, siadania, wstawania z łóżka i wykonywania podstawowych czynności samoobsługowych.
• Terapia logopedyczna – poprawa artykulacji, mowy oraz zdolności komunikacyjnych, w tym nauka ponownego używania języka w codziennych sytuacjach.
• Terapia zajęciowa – trening codziennych czynności, takich jak ubieranie się, przygotowywanie posiłków czy korzystanie z przedmiotów codziennego użytku.
• Wsparcie neuropsychologa – pomoc w radzeniu sobie z zaburzeniami poznawczymi i emocjonalnymi, poprawa koncentracji, pamięci, radzenia sobie ze stresem i depresją poudarową.

Skuteczna rehabilitacja wymaga systematyczności i ścisłej współpracy z zespołem medycznym. Im wcześniej i intensywniej jest prowadzona, tym większa szansa na odzyskanie sprawności i poprawę jakości życia po udarze.

Profilaktyka udaru – jak zmniejszyć ryzyko?

Zapobieganie udarowi mózgu jest najskuteczniejszym sposobem ochrony zdrowia i życia. Właściwa profilaktyka pozwala nie tylko zmniejszyć ryzyko pierwszego udaru (profilaktyka pierwotna), ale także zapobiec kolejnym incydentom u osób, które już go przeszły (profilaktyka wtórna). Kluczowe jest modyfikowanie stylu życia oraz kontrola chorób przewlekłych, które zwiększają ryzyko udaru.

Najważniejsze zasady profilaktyki:

• Regularna kontrola i leczenie nadciśnienia tętniczego – utrzymanie ciśnienia poniżej 140/90 mmHg znacząco zmniejsza ryzyko udaru.
• Leczenie chorób serca i migotania przedsionków – stosowanie leków przeciwkrzepliwych, aby zapobiec powstawaniu skrzeplin.
• Kontrola cukrzycy i poziomu cholesterolu – utrzymywanie glikemii w normie oraz odpowiednie leczenie hiperlipidemii.
• Rzucenie palenia i ograniczenie spożycia alkoholu – palenie podwaja ryzyko udaru, a nadmierne spożycie alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo krwotoku.
• Zdrowa dieta – bogata w warzywa, owoce, ryby, pełnoziarniste produkty, z ograniczeniem soli i tłuszczów nasyconych (np. dieta śródziemnomorska).
• Regularna aktywność fizyczna – co najmniej 30 minut umiarkowanego ruchu dziennie przez większość dni w tygodniu.
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała – BMI w zakresie 18,5-24,9 kg/m² pomaga zmniejszyć ryzyko udaru i chorób sercowo-naczyniowych.

Wdrożenie powyższych zasad w codzienne życie może znacząco zredukować ryzyko udaru mózgu, a w niektórych przypadkach nawet o 80%.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące udaru mózgu