Statyny – czym są, jak działają, skuteczność i skutki uboczne

Najważniejsze informacje

• ​​Statyny to najskuteczniejsza grupa leków obniżających poziom „złego” cholesterolu (LDL) we krwi, co pozwala zmniejszyć ryzyko poważnych chorób sercowo-naczyniowych.
• Głównym celem statyn jest profilaktyka zawału serca, udaru mózgu i innych powikłań miażdżycowych.
• Mimo dobrej tolerancji, statyny mogą powodować skutki uboczne, zwłaszcza związane z mięśniami i wątrobą.
• Terapii statynami nie wolno przerywać na własną rękę – każdą decyzję o zmianie dawki lub odstawieniu leku podejmuje lekarz.
• Istnieją naturalne substancje o działaniu podobnym do statyn, takie jak monakolina K czy boczniaki, ale nie mogą one zastąpić farmakologicznej terapii u pacjentów z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym.

Statyny to kluczowa broń w walce z podwyższonym poziomem cholesterolu i jego groźnymi powikłaniami. Choć ich skuteczność jest niepodważalna, wokół ich stosowania narosło wiele mitów, zwłaszcza dotyczących skutków ubocznych. Czy obawy są uzasadnione i kiedy terapia jest absolutnie konieczna? Sprawdź, co warto wiedzieć o tej ważnej grupie leków, aby świadomie dbać o swoje zdrowie.

Statyny – co to jest i jak powstały?

Statyny to grupa leków obniżających poziom cholesterolu LDL – frakcji, która w największym stopniu odpowiada za rozwój miażdżycy i związanych z nią powikłań sercowo-naczyniowych. 

W praktyce oznacza to, że statyny – tabletki na cholesterol na receptę – stanowią podstawę terapii stosowanej zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu chorób układu krążenia. Zaliczamy do nich zarówno statyny naturalne, jak i związki całkowicie syntetyczne, o ugruntowanej skuteczności i bezpieczeństwie.

Cholesterol sam w sobie jest niezbędny – buduje błony komórkowe, bierze udział w syntezie hormonów steroidowych oraz kwasów żółciowych. Problem pojawia się, gdy jego stężenie – zwłaszcza frakcji LDL – zaczyna rosnąć. Wówczas:

• poziom cholesterolu LDL przekracza normy,
• lipidy odkładają się w ścianach tętnic,
• tworzy się i rozwija blaszka miażdżycowa,
• rosną szanse na zawał serca, udar mózgu i inne incydenty sercowo-naczyniowe.

To właśnie ten proces mają hamować statyny, jednocześnie stabilizując istniejące blaszki i ograniczając powstawanie nowych.

Historia tych leków sięga 1973 roku, kiedy japoński biochemik Akira Endō wyizolował pierwszą substancję statynową – mewastatynę. Niedługo później na rynek trafiła lowastatyna, uznawana za jeden z kamieni milowych w leczeniu hipercholesterolemii i stosowana do dziś.

Jak działają statyny na cholesterol?

Aby zrozumieć, co to są statyny i dlaczego są tak ważne, trzeba najpierw poznać rolę samego cholesterolu. Jest on niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu – buduje błony komórkowe, uczestniczy w syntezie hormonów i kwasów żółciowych. Wyróżniamy cholesterol endogenny (produkowany przez organizm, głównie w wątrobie, stanowiący ok. 75% całości) oraz egzogenny (dostarczany z pożywieniem, ok. 25%).

Problem pojawia się, gdy stężenie cholesterolu, a zwłaszcza jego frakcji LDL (lipoprotein o niskiej gęstości), jest zbyt wysokie. Nadmiar „złego cholesterolu” odkłada się w ścianach tętnic, prowadząc do ich zwężenia i rozwoju miażdżycy. 

Mechanizm działania statyn jest bardzo precyzyjny i dobrze poznany. Leki te wpływają na cholesterol na kilku poziomach:

• Hamują enzym HMG-CoA reduktazę, czyli kluczowy enzym odpowiedzialny za produkcję cholesterolu w wątrobie.
• W konsekwencji spada synteza cholesterolu endogennego, co zmusza organizm do sięgania po cholesterol krążący we krwi.
• Komórki wątrobowe zwiększają liczbę receptorów LDL, które „wychwytują” cząsteczki LDL z krwiobiegu.
• Poziom LDL obniża się bardzo wyraźnie – nawet o 50-60%, w zależności od dawki i rodzaju statyny.

Statyny mają również tzw. działanie plejotropowe, czyli dodatkowe korzystne efekty niezwiązane bezpośrednio z redukcją LDL. Obejmują one:

• działanie przeciwzapalne,
• stabilizację blaszki miażdżycowej (zmniejszenie ryzyka jej pęknięcia),
• działanie przeciwzakrzepowe,
• spowolnienie rozwoju miażdżycy,
• delikatny wzrost poziomu „dobrego” cholesterolu HDL.

Dzięki tak szerokiemu działaniu statyny stanowią fundament terapii u osób z chorobami serca oraz u tych, którzy mają podwyższone ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych.

Wskazania – kiedy stosuje się statyny?

Głównym wskazaniem do rozpoczęcia terapii statynami jest hiperlipidemia, czyli podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL we krwi. Celem jest obniżenie ryzyka rozwoju miażdżycy i jej groźnych powikłań. 

Statyny stosuje się przede wszystkim w dwóch głównych sytuacjach: profilaktyce pierwotnej i wtórnej, w zależności od indywidualnego ryzyka sercowo-naczyniowego pacjenta.

Profilaktyka pierwotna

Polega na zapobieganiu pierwszemu incydentowi sercowo-naczyniowemu u osób, które jeszcze nie doświadczyły zawału serca, udaru mózgu ani innych powikłań miażdżycowych, ale mają czynniki ryzyka, takie jak:

• wysoki poziom cholesterolu LDL,
• nadciśnienie tętnicze,
• otyłość i zespół metaboliczny,
• cukrzyca typu 2,
• obciążający wywiad rodzinny chorób sercowo-naczyniowych.

Celem stosowania statyn w tej grupie jest utrzymanie poziomu cholesterolu w normie, stabilizacja naczyń krwionośnych i minimalizacja ryzyka powstania pierwszego zawału lub udaru.

Profilaktyka wtórna

Dotyczy pacjentów, którzy przeszli już incydent sercowo-naczyniowy lub mają potwierdzoną miażdżycę. W tej grupie statyny stosuje się w celu:

• zmniejszenia ryzyka kolejnego zawału serca,
• ograniczenia prawdopodobieństwa ponownego udaru mózgu,
• wsparcia procesu leczenia po zabiegach na tętnicach wieńcowych,
• stabilizacji blaszki miażdżycowej i spowolnienia progresji choroby.

W obu przypadkach stosowanie statyn jest często niezbędne, ponieważ znacząco redukuje ryzyko kolejnych poważnych zdarzeń sercowo-naczyniowych i wpływa na długoterminowe bezpieczeństwo pacjenta.

Należy pamiętać, że leczenie farmakologiczne zawsze musi iść w parze ze zmianą stylu życia, przede wszystkim z wprowadzeniem diety o obniżonej zawartości cholesterolu i tłuszczów nasyconych. Na rynku dostępnych jest kilka rodzajów statyn, różniących się siłą działania i profilem metabolicznym.

Rodzaje statyn – które statyny są najbezpieczniejsze?

Współczesna medycyna wykorzystuje zarówno statyny pochodzenia naturalnego, jak i syntetyczne. Do najczęściej przepisywanych substancji należą:

• lowastatyna – jedna z pierwszych statyn, stosowana w hipercholesterolemii i w celu hamowania postępu miażdżycy,
• prawastatyna – używana w hipercholesterolemii, także u dzieci z hipercholesterolemią rodzinną oraz w profilaktyce u osób z wysokim ryzykiem,
• simwastatyna – stosowana w hipercholesterolemii genetycznej oraz w profilaktyce zdarzeń sercowo-naczyniowych u pacjentów z miażdżycą lub cukrzycą,
• atorwastatyna – jedna z najsilniejszych i najczęściej stosowanych statyn, skuteczna w obniżaniu LDL i redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego,
• fluwastatyna – stosowana w hipercholesterolemii oraz w prewencji wtórnej po zabiegach na naczyniach serca,
• rosuwastatyna – obok atorwastatyny, należy do najsilniejszych statyn, stosowana w leczeniu hipercholesterolemii i w profilaktyce pierwotnej u pacjentów z grupy ryzyka.

Najbezpieczniejsze statyny u pacjentów wrażliwych na działania uboczne to zwykle:

• prawastatyna,
• fluwastatyna,
• niska dawka rozuwastatyny (u wielu osób świetnie tolerowana).

Wybór konkretnego preparatu i jego dawki zależy od indywidualnej oceny pacjenta przez lekarza, uwzględniającej wyjściowy poziom cholesterolu, ogólne ryzyko sercowo-naczyniowe oraz obecność innych schorzeń.

Statyny na cholesterol – możliwe skutki uboczne

Statyny są generalnie dobrze tolerowane, jednak jak każdy lek, mogą wywoływać działania niepożądane. Ich występowanie zależy od rodzaju statyny, dawki oraz indywidualnej wrażliwości pacjenta.

Najczęstsze skutki uboczne przyjmowania statyn:

• Bóle mięśniowe, skurcze i osłabienie mięśni (miopatia) – najczęstsza dolegliwość, zwykle łagodna, częściej u osób starszych, przy wyższych dawkach oraz przy jednoczesnym stosowaniu niektórych leków. Występuje ona u około 0,5% pacjentów.
• Podwyższenie enzymów wątrobowych (AlAT, AspAT) – zwykle przemijające i niegroźne, wymagające okresowej kontroli.
• Bóle głowy i zawroty głowy, mogące pojawiać się zwłaszcza na początku terapii.
• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe – nudności, wzdęcia, biegunki lub zaparcia.
• Reakcje skórne – wysypka, świąd, zaczerwienienie.
• Bezsenność – sporadycznie obserwowana, zwykle przemijająca.

Rzadkie, ale poważne skutki uboczne:

• Rabdomioliza – gwałtowny rozpad mięśni szkieletowych, który może prowadzić do ostrej niewydolności nerek. Występuje bardzo rzadko, ale wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej.

Bezpieczeństwo stosowania statyn

Statyny dla większości osób są bezpieczne i wręcz ratują życie, znacząco zmniejszając ryzyko zawału i udaru, nawet o 25-40%. Obawy o ich szkodliwość wynikają głównie z historii wycofania ceriwastatyny ponad 20 lat temu i nie dotyczą współcześnie stosowanych statyn. Ryzyko działań niepożądanych jest niewielkie w porównaniu do korzyści zdrowotnych.

Leki zawierające statyny a wątroba

Statyny nie powodują trwałej niewydolności wątroby, jednak ich stosowanie wymaga okresowej kontroli enzymów wątrobowych (AlAT i AspAT).

Podwyższone wartości enzymów zwykle wracają do normy po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu leku, a poważne uszkodzenia wątroby są wyjątkowo rzadkie.

Statyny a alkohol

Zalecenia dotyczące spożywania alkoholu przy statynach:

• Unikać regularnego i dużego spożycia alkoholu – nadmierne picie może zwiększać ryzyko uszkodzenia wątroby i nasilenia działań niepożądanych statyn, takich jak podwyższenie enzymów wątrobowych czy miopatia.
• Okazjonalne spożycie niewielkiej ilości alkoholu jest zwykle dopuszczalne, ale zawsze powinno być umiarkowane i sporadyczne.
• Konsultacja z lekarzem – każdorazowo decyzję o spożyciu alkoholu podczas terapii statynami należy skonsultować z prowadzącym lekarzem, który uwzględni dawkę leku, stan wątroby oraz indywidualne ryzyko pacjenta.

Stosując się do tych zasad, można bezpiecznie kontynuować terapię statynami, minimalizując ryzyko powikłań i jednocześnie dbając o zdrowie wątroby.

Naturalne statyny – czy są skuteczne?

W poszukiwaniu alternatywy dla leków na cholesterol na receptę często mówi się o tzw. naturalnych statynach. Najczęściej spotykane źródła to:

• Monakolina K – zawarta w czerwonym sfermentowanym ryżu, chemicznie identyczna z lowastatyną.
• Boczniaki – grzyby, które również zawierają naturalną formę lowastatyny.
• Berberys – roślina zawierająca alkaloidy, które mogą nieco obniżać poziom cholesterolu.
• Otręby pszenne i owies – zawierają związki roślinne (fitosterole i beta-glukan), które wspomagają obniżanie cholesterolu, choć mechanizm nieco różni się od statyn.

Naturalne statyny mogą obniżać poziom cholesterolu LDL, jednak ich stosowanie wiąże się z podobnym ryzykiem działań niepożądanych jak w przypadku statyn syntetycznych, w tym:

• bóle i osłabienie mięśni (miopatia),
• podwyższenie enzymów wątrobowych,
• reakcje żołądkowo-jelitowe i skórne.

Dodatkowo należy pamiętać, że:

• suplementy diety nie podlegają tak ścisłej kontroli jakości jak leki na receptę,
• zawartość substancji czynnej w preparatach może być nierówna, co utrudnia precyzyjne dawkowanie,
• nie są wystarczające dla osób z wysokim ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego, np. po zawale, udarze lub z zaawansowaną miażdżycą.

Naturalne statyny nie zastępują leczenia farmakologicznego i nie powinny być stosowane jako jedyna forma terapii u pacjentów wymagających kontroli cholesterolu we krwi.

Jak odstawić statyny?

Statyny nigdy nie powinny być odstawiane na własną rękę.

Nagłe przerwanie terapii może mieć poważne konsekwencje:

• gwałtowny wzrost poziomu LDL,
• zwiększenie ryzyka zawału serca i udaru mózgu,
• zagrożenie dla życia, szczególnie u osób z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym.

Co zrobić w przypadku działań niepożądanych?

Jeśli pacjent doświadcza dokuczliwych skutków ubocznych statyn, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem. Specjalista może:

• zmienić dawkę leku na mniejszą, lepiej tolerowaną,
• przejść na inny preparat statynowy o korzystniejszym profilu bezpieczeństwa,
• zdecydować o czasowej przerwie w terapii, monitorując jednocześnie poziom cholesterolu i stan zdrowia pacjenta.

Odstawianie statyn zawsze powinno odbywać się pod nadzorem lekarza, który indywidualnie oceni ryzyko i dobierze bezpieczne rozwiązanie.

Terapia statynami jest zazwyczaj długoterminowa, często przewidziana na całe życie, ponieważ jej celem jest stała kontrola poziomu cholesterolu i minimalizacja ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych.

FAQ 

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące statyn