Podwyższony i wysoki cholesterol – przyczyny, objawy, leczenie

Najważniejsze informacje

• Podwyższony cholesterol, zwłaszcza frakcja LDL, zwiększa ryzyko miażdżycy i poważnych chorób sercowo-naczyniowych, dlatego ważne jest jego wczesne wykrycie. 
• Za podwyższony uznaje się cholesterol całkowity >190 mg/dl oraz LDL >115 mg/dl, przy czym wartości docelowe są niższe u osób z wysokim lub bardzo wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym.
• Główne przyczyny podwyższonego cholesterolu to: dieta bogata w tłuszcze nasycone, brak aktywności fizycznej, nadwaga lub otyłość, predyspozycje genetyczne oraz choroby współistniejące – cukrzyca czy niedoczynność tarczycy.
• Wysoki cholesterol na początku często nie daje objawów, dlatego zaleca się regularne badania krwi obejmujące lipidogram, szczególnie po 40. roku życia lub przy obecności innych czynników ryzyka (nadciśnienie, cukrzyca, otyłość czy palenie papierosów). 
• Leczenie polega przede wszystkim na zmianie stylu życia, m.in.: zdrowej diecie, regularnej aktywności fizycznej i rzuceniu palenia. W razie potrzeby stosuje się farmakoterapię (zawsze pod kontrolą lekarza), najczęściej statyny, a u wybranych pacjentów także ezetymib lub nowoczesne leki biologiczne.

Cholesterol to substancja niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu – bierze udział w produkcji hormonów steroidowych, witaminy D oraz w budowie błon komórkowych – jednak jego nadmiar, zwłaszcza frakcji LDL, może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, w tym chorób sercowo-naczyniowych. Problem podwyższonego cholesterolu dotyka coraz większej liczby osób na całym świecie i często pozostaje niezauważony przez długi czas. Na jego poziom wpływają codzienne nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna, czynniki genetyczne oraz schorzenia współistniejące. Wczesne wykrycie nieprawidłowości pozwala skutecznie kontrolować stężenie cholesterolu we krwi poprzez zmiany w stylu życia, leczenie chorób towarzyszących oraz farmakoterapię dostosowaną do potrzeb pacjenta. 

Normy – kiedy jest podwyższony poziom cholesterolu? 

Podwyższony cholesterol oznacza poziom przekraczający górną granicę normy, ale niewymagający pilnej interwencji. Wysoki cholesterol wskazuje z kolei na istotne przekroczenie wartości referencyjnych, co znacząco zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Każde podwyższenie LDL lub cholesterolu całkowitego powinno być skonsultowane z lekarzem.

Normy według najnowszych wytycznych (ESC/EAS 2019, PTK):

• cholesterol całkowity: optymalny ≤190 mg/dl (≤5 mmol/l); graniczny 200–239 mg/dl (5,2–6,2 mmol/l); wysoki ≥240 mg/dl (≥6,2 mmol/l); bardzo wysoki >250 mg/dl (≈6,5 mmol/l);
• LDL („zły cholesterol”): optymalny <115 mg/dl (<3 mmol/l) u osób bez czynników ryzyka; u osób z chorobą sercowo-naczyniową lub wysokim ryzykiem <70 mg/dl (<1,8 mmol/l), a w bardzo wysokim ryzyku <55 mg/dl (<1,4 mmol/l);
• HDL („dobry cholesterol”): kobiety ≥45 mg/dl (≥1,2 mmol/l), mężczyźni ≥40 mg/dl (≥1 mmol/l); wyższe wartości są zazwyczaj korzystne, choć w wyjątkowych przypadkach bardzo wysoki poziom HDL może wiązać się z pewnym ryzykiem;
• trójglicerydy: prawidłowe <150 mg/dl (<1,7 mmol/l).

Podwyższenie któregokolwiek z tych parametrów – zwłaszcza LDL i trójglicerydów – może wskazywać na zaburzenia gospodarki lipidowej i zwiększone ryzyko chorób serca. Szczególnie niepokojące są jednoczesne nieprawidłowości w kilku wskaźnikach, np. wysoki LDL i niski HDL. Interpretacja wyników powinna uwzględniać również indywidualny profil ryzyka sercowo-naczyniowego.

Wysoki i podwyższony cholesterol – dlaczego jest groźny dla zdrowia?

Wysoki poziom cholesterolu, zwłaszcza frakcji LDL („zły cholesterol”), jest jednym z głównych czynników ryzyka miażdżycy, która może prowadzić do chorób serca, udarów mózgu, a w skrajnych przypadkach – nawet do zgonu. Nadmiar LDL osadza się w ścianach naczyń krwionośnych, tworząc blaszki miażdżycowe. Proces ten przebiega powoli, a blaszki mogą stopniowo zwężać naczynia, ograniczać przepływ krwi i zwiększać ryzyko zawału serca lub udaru.

Podwyższony cholesterol często nie daje żadnych objawów przez wiele lat, dlatego tak ważne są regularne badania profilaktyczne. Ryzyko sercowo-naczyniowe wzrasta znacząco, gdy oprócz wysokiego LDL występują inne czynniki, takie jak: niski HDL („dobry cholesterol”), wysokie trójglicerydy, nadciśnienie, cukrzyca, nadwaga, brak aktywności fizycznej czy palenie papierosów. Wielu pacjentów dowiaduje się o problemie dopiero po wystąpieniu poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Przyczyny podwyższonego cholesterolu

Podwyższony cholesterol może mieć różne przyczyny, które często nakładają się na siebie i nasilają problem. Można je podzielić na kilka głównych grup. 

• Czynniki genetyczne – np. hipercholesterolemia rodzinna, która powoduje bardzo wysoki poziom LDL już od młodego wieku i znacząco zwiększa ryzyko chorób serca. Warto dodać, że w cięższych przypadkach może prowadzić do wczesnych zawałów serca, nawet w młodości.
• Niewłaściwa dieta – spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych i trans (np. fast foody, tłuste mięso, słodycze) sprzyja wzrostowi „złego” cholesterolu (LDL). Dieta uboga w błonnik, warzywa, owoce i zdrowe tłuszcze roślinne dodatkowo pogarsza sytuację. Tłuszcze trans są najbardziej szkodliwe i ich spożycie powinno być minimalne.
• Brak aktywności fizycznej – siedzący tryb życia może obniżać poziom „dobrego” cholesterolu (HDL) i podnosić LDL oraz trójglicerydy. Regularny wysiłek fizyczny wpływa korzystnie na profil lipidowy.
• Otyłość, zwłaszcza otyłość brzuszna (wiscelarna, trzewna) – zwiększa ryzyko insulinooporności oraz zaburzeń metabolizmu lipidów, co sprzyja podwyższonemu LDL i trójglicerydom oraz obniżeniu HDL.
• Choroby współistniejące – m.in. cukrzyca typu 2, niedoczynność tarczycy, choroby nerek oraz zespół nerczycowy mogą prowadzić do podwyższenia cholesterolu i/lub trójglicerydów.
• Palenie tytoniu i spożywanie alkoholu – nikotyna obniża HDL oraz przyspiesza procesy miażdżycowe, a nadmiar alkoholu może zwiększać LDL i trójglicerydy. 
• Wiek i płeć – poziom cholesterolu wzrasta wraz z wiekiem. Dodatkowo spadek estrogenów po menopauzie zwiększa poziom LDL i ryzyko chorób serca u kobiet.

Wysoki cholesterol – objawy 

Wysoki poziom cholesterolu przez wiele lat może przebiegać bezobjawowo. W efekcie spora część osób dowiaduje się o problemie dopiero w zaawansowanym stadium, gdy dochodzi do uszkodzeń naczyń krwionośnych. 

Objawy pojawiają się zwykle, gdy zmiany miażdżycowe utrudniają przepływ krwi. Do najczęstszych należą:

• ból w klatce piersiowej (dusznica bolesna) – wynik niedokrwienia mięśnia sercowego z powodu zwężenia naczyń wieńcowych;
• osłabienie i szybkie męczenie się – spowodowane niedostatecznym ukrwieniem mięśni i narządów;
• duszność, szczególnie podczas wysiłku – również związana z zaburzeniami krążenia.

Rzadziej mogą pojawiać się żółtaki, czyli żółtawe grudki związane z odkładaniem się cholesterolu. Najczęściej występują na powiekach (xanthelasma), a w formie guzowatej lub ścięgnistej (xanthoma) – na łokciach, dłoniach lub ścięgnach palców.

Ze względu na brak wyraźnych objawów w początkowych stadiach regularne badania profilaktyczne (profil lipidowy) są kluczowe dla wczesnego wykrycia i skutecznego leczenia podwyższonego cholesterolu.

Jakie badania na podwyższony cholesterol?

Podstawowym badaniem jest lipidogram, czyli profil lipidowy wykonywany z krwi. Najważniejsze parametry to:

• cholesterol całkowity;
• cholesterol LDL („zły cholesterol”);
• cholesterol HDL („dobry cholesterol”);
• trójglicerydy.

Badanie zwykle wykonuje się na czczo, aby wynik był miarodajny. W niektórych przypadkach lekarz może zlecić dodatkowe oznaczenia, np. apolipoproteinę B, w celu dokładniejszej oceny ryzyka sercowo-naczyniowego.

Co oznacza podwyższony cholesterol całkowity?

Wysoki poziom cholesterolu całkowitego świadczy o zwiększonej ilości lipidów we krwi. Sam wynik nie pozwala jednak dokładnie ocenić ryzyka chorób serca. Aby lepiej określić zagrożenie, konieczne jest sprawdzenie frakcji cholesterolu – LDL („złego”), HDL („dobrego”) oraz trójglicerydów.

Za wysoki cholesterol HDL – czy jest groźny?

HDL („dobry cholesterol”) chroni zazwyczaj przed miażdżycą i chorobami serca. W rzadkich przypadkach jego bardzo wysoki (>90 mg/dl) może wiązać się z zaburzeniami metabolicznymi lub dysfunkcją samego HDL i paradoksalnie zwiększać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Takie sytuacje wymagają dalszej diagnostyki przez lekarza. W większości przypadków jednak wysoki HDL jest korzystny dla zdrowia.

Co oznacza podwyższony cholesterol LDL?

Podwyższony cholesterol LDL („zły cholesterol”) jest kluczowym czynnikiem ryzyka chorób serca i naczyń krwionośnych. Nadmiar LDL prowadzi do odkładania się złogów w ścianach naczyń, co przyczynia się do rozwoju miażdżycy. Ryzyko powikłań zwiększa się, gdy występują także inne czynniki, takie jak: nadciśnienie, cukrzyca, palenie papierosów czy niski poziom HDL. Poziom LDL można obniżyć dzięki zmianie stylu życia, a jeśli to nie wystarczy – również za pomocą leków. 

Czym grozi za wysoki cholesterol nie-LDL?

Cholesterol nie-HDL obejmuje wszystkie frakcje cholesterolu oprócz HDL, w tym m.in. VLDL i IDL, które mogą przyczyniać się do powstawania blaszek miażdżycowych. Podwyższony poziom cholesterolu nie-LDL (podobnie jak wysoki LDL) zwiększa ryzyko miażdżycy oraz chorób serca. W praktyce jego oznaczenie pomaga dokładniej ocenić ryzyko sercowo-naczyniowe, zwłaszcza u osób z podwyższonymi trójglicerydami.

Leczenie wysokiego cholesterolu

Skuteczne leczenie wymaga podejścia wieloaspektowego, dostosowanego do potrzeb pacjenta. Podstawą terapii jest zmiana stylu życia, która powinna zostać wprowadzona jak najszybciej po wykryciu podwyższonego poziomu cholesterolu. Obejmuje ona: zdrową dietę ubogą w tłuszcze nasycone i trans, bogatą w błonnik, owoce, warzywa i zdrowe tłuszcze roślinne, regularną aktywność fizyczną, redukcję masy ciała w przypadku nadwagi czy otyłości, ograniczenie alkoholu oraz zaprzestanie palenia papierosów. 

Jeśli działania niefarmakologiczne nie przynoszą oczekiwanych efektów lub ryzyko sercowo-naczyniowe jest bardzo wysokie, lekarz może wdrożyć farmakoterapię. Najczęściej stosowane leki to statyny, a w niektórych przypadkach także ezetymib lub inhibitory PCSK9.

Dieta na wysoki cholesterol

Podstawą terapii jest dieta ukierunkowana na obniżenie poziomu LDL („złego cholesterolu”) i poprawę ogólnego profilu lipidowego. 

Jakie zmiany w jadłospisie warto wprowadzić?

• Ograniczenie tłuszczów nasyconych i trans (tłuste mięsa, pełnotłuste produkty mleczne, smażone potrawy, słodycze, fast foody) – zastąpienie ich tłuszczami nienasyconymi (oliwa z oliwek, oleje roślinne, orzechy) pomaga obniżyć LDL i korzystnie wpływa na HDL. 
• Wzbogacenie diety w błonnik rozpuszczalny (owies, produkty pełnoziarniste, warzywa, owoce, nasiona roślin strączkowych) – przyczynia się do wiązania cholesterolu w jelitach i jego usuwania z organizmu.
• Spożywanie kwasów omega-3 (łosoś, makrela, sardynki, siemię lniane, orzechy włoskie) – obniża trójglicerydy, działa przeciwzapalnie i wspiera zdrowie naczyń krwionośnych.
• Uwzględnienie steroli roślinnych (oleje roślinne, orzechy) – ogranicza wchłanianie cholesterolu w jelitach (dzienne spożycie ok. 2 g).
• Unikanie przetworzonej żywności, słodyczy i fast foodów – pomaga zmniejszyć ilość niezdrowych tłuszczów w diecie oraz redukuje ryzyko otyłości oraz problemów metabolicznych. 

Dieta przeciwmiażdżycowa powinna być zrównoważona i dostosowana do indywidualnych potrzeb, dlatego warto skorzystać z pomocy dietetyka.

Leki na podwyższony cholesterol

Jeśli poziom cholesterolu pozostaje wysoki mimo diety i istnieje zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, lekarz może zalecić farmakoterapię. 

Jakie grupy leków na cholesterol może włączyć specjalista? 

• Statyny – leki pierwszego wyboru, które obniżają poziom LDL, działają przeciwzapalnie i stabilizują blaszki miażdżycowe, chroniąc układ sercowo-naczyniowy.
• Ezetymib – blokuje wchłanianie cholesterolu w jelitach. Często stosuje się go razem ze statynami, jeśli nie dają one wystarczającego efektu.
• Inhibitory PCSK9 – nowoczesne leki biologiczne podawane w formie zastrzyków. Stosowane głównie u pacjentów z ciężką hipercholesterolemią rodzinną lub u osób nietolerujących statyn.
• Fibraty – przede wszystkim obniżają trójglicerydy i podwyższają HDL. Rzadziej stosowane w leczeniu wysokiego LDL.

Dobór leków i ich dawkowanie zawsze ustala lekarz, biorąc pod uwagę indywidualny profil pacjenta, choroby współistniejące oraz ocenę ryzyka sercowo-naczyniowego.

Jak utrzymać prawidłowy poziom cholesterolu?

Utrzymanie prawidłowego poziomu cholesterolu wymaga konsekwentnego podejścia do codziennych nawyków. Jakie działania warto uwzględnić, aby utrzymać lub obniżyć cholesterol? 

• Regularna aktywność fizyczna – minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo (np. szybki spacer, jazda na rowerze, pływanie). Aktywność aerobowa obniża LDL i trójglicerydy, a trening siłowy wspiera metabolizm całego organizmu.
• Zdrowa, zbilansowana dieta – bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, orzechy i zdrowe tłuszcze roślinne. Ograniczenie tłuszczów nasyconych i trans oraz zwiększenie błonnika rozpuszczalnego pomaga obniżyć LDL i poprawić profil lipidowy.
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała – już niewielka utrata kilogramów może znacząco poprawić profil lipidowy.
• Rzucenie palenia – zwiększa poziom HDL i chroni naczynia krwionośne, a korzyści pojawiają się już po kilku tygodniach.
• Regularne badania profilaktyczne (kontrola lipidogramu, szczególnie po 40. r.ż. lub przy innych czynnikach ryzyka – cukrzyca, nadciśnienie, choroby serca) – pozwalają na wczesne wykrycie nieprawidłowości i monitorowanie efektów zmian stylu życia lub leczenia.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące podwyższonego i wysokiego cholesterolu