Miażdżyca

Najważniejsze informacje

• Miażdżyca to przewlekła, postępująca choroba dużych i średnich tętnic, charakteryzująca się odkładaniem blaszek miażdżycowych w wewnętrznej warstwie ściany naczyń. 
• Blaszki miażdżycowe – zbudowane m.in. z lipidów (głównie cholesterolu), komórek zapalnych i włóknika – powodują stopniowe zwężanie światła tętnic, utratę ich elastyczności oraz zaburzenia przepływu krwi, co może prowadzić do niedokrwienia tkanek i narządów.
• Miażdżyca może rozwijać się w tętnicach wieńcowych (prowadząc do choroby niedokrwiennej serca, np. zawału mięśnia sercowego), mózgowych (ryzyko udaru niedokrwiennego), tętnicach kończyn dolnych (niedokrwienie kończyn, chromanie przestankowe), nerkowych (nadciśnienie naczyniowo-nerkowe), a także w aorcie (np. tętniaki aorty, rozwarstwienie).
• Do najważniejszych czynników sprzyjających rozwojowi choroby należą: wiek i predyspozycje genetyczne, nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, cukrzyca, otyłość, niezdrowa dieta, brak aktywności fizycznej oraz przewlekły stres.
• U wielu pacjentów miażdżyca przez długi czas przebiega bezobjawowo, a pierwszymi zauważalnymi sygnałami choroby bywają dopiero poważne incydenty kliniczne – zawał mięśnia sercowego, udar niedokrwienny mózgu czy chromanie przestankowe.

Miażdżyca stanowi jedną z głównych przyczyn chorób sercowo-naczyniowych na świecie i odpowiada za znaczną część przypadków zawału mięśnia sercowego, udaru niedokrwiennego mózgu, przewlekłej choroby nerek oraz niedokrwienia kończyn dolnych. Do jej rozwoju przyczyniają się m.in. przewlekły stres, nieleczone stany zapalne oraz inne czynniki uszkadzające śródbłonek naczyń krwionośnych, co inicjuje proces miażdżycowy. Miażdżyca tętnic może rozwijać się latami – często nie daje żadnych wyraźnych objawów aż do momentu wystąpienia powikłań związanych z istotnym zwężeniem światła tętnic i ograniczeniem przepływu krwi do tkanek oraz narządów.

Miażdżyca – co to za choroba?

Miażdżyca (ICD-10: I70, łac. atherosclerosis) to przewlekła, postępująca choroba tętnic, charakteryzująca się odkładaniem blaszek miażdżycowych w ścianach naczyń krwionośnych. Zmiany te prowadzą do zwężenia światła tętnic oraz utraty ich elastyczności, co skutkuje stopniowym upośledzeniem przepływu krwi i niedokrwieniem narządów oraz tkanek.

Blaszki miażdżycowe zbudowane są głównie z cholesterolu (szczególnie frakcji LDL), lipidów, komórek zapalnych (makrofagi), pozostałości martwiczych komórek oraz tkanki włóknistej. Gromadząc się w ścianach tętnic, powodują ich pogrubienie, usztywnienie i miejscowe zwężenie. W zaawansowanym stadium mogą pękać, prowadząc do zakrzepów i nagłego zamknięcia naczynia, co wiąże się z wysokim ryzykiem ostrych incydentów sercowo-naczyniowych.

Miażdżyca jest uznawana za podstawowy mechanizm rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego – głównej przyczyny zgonów w krajach rozwiniętych. Opisywane schorzenie odpowiada za większość przypadków:

• choroby niedokrwiennej serca (w tym zawału mięśnia sercowego);
• udaru niedokrwiennego mózgu;
• przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych;
• przewlekłej choroby nerek o podłożu naczyniowym.

Jak rozwija się choroba? Od czego jest miażdżyca?

Proces miażdżycowy rozwija się wieloetapowo, a jego początkiem jest uszkodzenie śródbłonka naczyń – cienkiej, wewnętrznej warstwy wyściełającej tętnice. Prawidłowo funkcjonujący śródbłonek pełni szereg istotnych funkcji ochronnych: reguluje przepływ krwi, wspiera produkcję tlenku azotu o działaniu naczyniorozszerzającym, hamuje procesy zapalne oraz zapobiega przyleganiu komórek krwi i odkładaniu się lipidów. Kiedy jego integralność zostaje naruszona, dochodzi do zaburzenia tych mechanizmów, co uruchamia kaskadę zmian prowadzących do rozwoju miażdżycy.

Uszkodzenie śródbłonka może być wywołane przez czynniki ryzyka, takie jak:

• nadciśnienie tętnicze – prowadzące do mechanicznego uszkodzenia ścian naczyń;
• przewlekła hiperglikemia (wysoki poziom glukozy we krwi) – sprzyja glikacji białek oraz nasileniu stresu oksydacyjnego;
• toksyny zawarte w dymie tytoniowym – uszkadzają komórki śródbłonka;
• stres oksydacyjny – nadmiar wolnych rodników uszkadza komórki naczyń;
• małe, gęste cząsteczki LDL (sdLDL) – szczególnie aterogenne i łatwo penetrujące ścianę naczyń;
• zaburzenia gospodarki lipidowej – obejmujące podwyższone stężenie LDL, niskie stężenie HDL oraz hipertriglicerydemię;
• przewlekłe zakażenia (np. Chlamydia pneumoniae, wirus cytomegalii) – nasilają odpowiedź zapalną w ścianie naczyń;
• przewlekły, uogólniony stan zapalny o niskim nasileniu – występujący m.in. w zespole metabolicznym, otyłości trzewnej oraz chorobach autoimmunologicznych.

Uszkodzony śródbłonek staje się bardziej przepuszczalny dla lipidów, zwłaszcza cholesterolu LDL, który przenika do ściany naczynia. W tym miejscu dochodzi do aktywacji komórek układu odpornościowego – przede wszystkim monocytów – które przekształcają się w makrofagi, pochłaniają lipidy i tworzą tzw. komórki piankowate. Ich nagromadzenie tworzy pasma tłuszczowe – pierwszy widoczny mikroskopowo etap miażdżycy.

W kolejnych etapach występuje:

• przewlekły stan zapalny i wydzielanie cytokin prozapalnych;
• proliferacja komórek mięśni gładkich z warstwy środkowej naczynia i ich migracja w miejsce zmiany;
• odkładanie się kolagenu i włóknika, co prowadzi do powstania tzw. czapeczki włóknistej pokrywającej rdzeń lipidowy blaszki miażdżycowej;
• zwapnienia i włóknienia, które powodują sztywność naczynia i jego postępujące zwężenie.

W zaawansowanym stadium blaszka miażdżycowa może ulec pęknięciu, co aktywuje układ krzepnięcia i prowadzi do powstania zakrzepu. Jeśli zakrzep zamknie światło tętnicy, może to doprowadzić do zawału mięśnia sercowego, udaru niedokrwiennego mózgu lub ostrego niedokrwienia kończyn dolnych – stanów bezpośrednio zagrażających życiu.

Miażdżyca – przyczyny 

Rozwój miażdżycy zależy od wielu czynników, które dzieli się na czynniki niemodyfikowalne, czyli niezależne od pacjenta, oraz czynniki modyfikowalne, które można kontrolować lub eliminować poprzez zmianę stylu życia, leczenie i profilaktykę.

•  Czynniki niemodyfikowalne (niezależne od pacjenta):
  • wiek – ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych wzrasta po 45. r.ż. u mężczyzn i po menopauzie u kobiet;
  • płeć – mężczyźni są bardziej narażeni na miażdżycę w młodszym wieku; u kobiet ryzyko wzrasta po menopauzie, kiedy spada poziom estrogenów;
  • uwarunkowania genetyczne – dodatni wywiad rodzinny (zawał serca, udar mózgu, choroba niedokrwienna serca) zwiększa ryzyko miażdżycy;
  • czynniki etniczne – niektóre populacje (np. Hindusi, Pakistańczycy, Afroamerykanie, Indianie, Inuici) mają zwiększoną predyspozycję do chorób sercowo-naczyniowych. 
• Czynniki modyfikowalne (możliwe do kontrolowania lub eliminowania):
  • nadciśnienie tętnicze – utrzymujące się podwyższone ciśnienie uszkadza śródbłonek i przyspiesza rozwój zmian miażdżycowych;
  • hipercholesterolemia – wysokie stężenie cholesterolu całkowitego, zwłaszcza LDL („zły” cholesterol), oraz niski poziom HDL („dobry” cholesterol);
  • hipertriglicerydemia – podwyższone triglicerydy również sprzyjają odkładaniu lipidów w ścianach naczyń;
  • cukrzyca i insulinooporność – nasilają stres oksydacyjny, stany zapalne oraz zaburzenia lipidowe;
  • otyłość (szczególnie trzewna, brzuszna) – związana z zespołem metabolicznym, nadciśnieniem, dyslipidemią i cukrzycą;
  • brak aktywności fizycznej – pogarsza profil lipidowy, sprzyja otyłości, nadciśnieniu i insulinooporności;
  • palenie tytoniu – działa toksycznie na śródbłonek, nasila procesy zapalne i zwiększa krzepliwość krwi;
  • nieprawidłowa dieta – bogata w nasycone kwasy tłuszczowe, tłuszcze trans, cukry proste i sól, a uboga w błonnik, antyoksydanty i kwasy omega-3;
  • przewlekły stres – zaburza gospodarkę hormonalną, sprzyja insulinooporności i podnosi ciśnienie tętnicze;
  • zespół metaboliczny – połączenie otyłości brzusznej, nadciśnienia, hiperglikemii i zaburzeń lipidowych znacząco zwiększa ryzyko miażdżycy;
  • nadużywanie alkoholu – może prowadzić do nadciśnienia, zaburzeń rytmu serca, uszkodzenia wątroby i lipidemii;
  • zaburzenia snu – przewlekła bezsenność oraz obturacyjny bezdech senny zwiększają ryzyko nadciśnienia, insulinooporności i stanu zapalnego;
  • zanieczyszczenie środowiska – ekspozycja na pyły zawieszone (PM2.5, PM10) wywołuje stres oksydacyjny i uszkodzenia śródbłonka.

Warto podkreślić, że wiele z wymienionych czynników często występuje jednocześnie i nasila się wzajemnie. Przykładowo – otyłość trzewna sprzyja insulinooporności oraz przewlekłemu stanowi zapalnemu, co z kolei pogarsza profil lipidowy i prowadzi do rozwoju cukrzycy typu 2. 

Miażdżyca – objawy

Choroba przez długi czas może przebiegać bezobjawowo, a pierwsze symptomy pojawiają się dopiero wtedy, gdy zwężenie tętnic znacząco ogranicza przepływ krwi do narządów. Na wczesnym etapie objawy miażdżycy są często niespecyficzne, subtelne i łatwe do zbagatelizowania, dlatego choroba ta bywa określana mianem „cichego zabójcy”. W wielu przypadkach pierwszym widocznym sygnałem jej obecności jest dopiero poważne, nagłe zdarzenie – zawał serca, udar mózgu czy ostre niedokrwienie kończyny.

Charakter dolegliwości zależy od lokalizacji zmian miażdżycowych – inne objawy pojawiają się w przypadku zajęcia tętnic wieńcowych, a inne przy miażdżycy naczyń mózgowych lub tętnic kończyn dolnych.

Pobierz aplikację

Receptomat w telefonie!

Dbaj o zdrowie tak jak Ci wygodnie!

Aplikacja Receptomat to innowacyjne rozwiązanie telemedyczne, które pozwala dbać o ciągłość leczenia w prosty sposób. Usługi medyczne są dostępne dla Ciebie przez 7 dni w tygodniu! Umów się na teleporadę, prześlij dokumentację medyczną, ustaw powiadomienia o lekach. Wygodnie, szybko, niezawodnie.

Pobierz naszą aplikację

Pierwsze objawy miażdżycy 

Jakie mogą być wczesne objawy miażdżycy? 

• Bóle w klatce piersiowej (dławica piersiowa) – pojawiają się zwykle podczas wysiłku fizycznego, w sytuacjach stresowych lub przy ekspozycji na zimno, a ustępują w spoczynku. Ból może promieniować do ramienia, żuchwy lub pleców i jest charakterystyczny dla miażdżycy tętnic wieńcowych.
• Zimne stopy lub dłonie, uczucie drętwienia – zwłaszcza podczas chodzenia lub wysiłku (miażdżyca tętnic obwodowych).
• Chromanie przestankowe – ból i uczucie skurczu mięśni łydek pojawiające się podczas chodzenia, ustępują po krótkim odpoczynku. Objaw ten jest typowy dla miażdżycy tętnic kończyn dolnych.
• Zawroty głowy, zaburzenia widzenia, chwilowe trudności z mową lub osłabienie kończyn – objawy przemijającego niedokrwienia mózgu (TIA), które mogą stanowić wczesne ostrzeżenie przed udarem. Ich przyczyną bywa miażdżyca tętnic szyjnych lub kręgowych.
• Zaburzenia erekcji – mogą być jednym z pierwszych objawów miażdżycy tętnic miednicy i układu naczyniowego u mężczyzn.
• Zimna, blada lub sina skóra kończyn – świadczy o ograniczonym przepływie krwi przez naczynia obwodowe.
• Zmęczenie i osłabienie pojawiające się podczas wysiłku – wynik niedokrwienia mięśni lub narządów spowodowanego ograniczonym przepływem krwi.

Miażdżyca tętnic wieńcowych (choroba wieńcowa, miażdżyca serca)

Miażdżyca naczyń wieńcowych prowadzi do niedokrwienia mięśnia sercowego, a w zaawansowanym stadium – do zawału serca. Objawy mogą być zróżnicowane i zależą od stopnia zwężenia tętnic, tempa rozwoju choroby oraz chorób współistniejących (np. cukrzycy, nadciśnienia).

Jakie są typowe objawy miażdżycy tętnic wieńcowych? 

• Ból w klatce piersiowej (dławica piersiowa) – najczęstszy objaw, pojawia się zwykle podczas wysiłku fizycznego, stresu emocjonalnego lub po obfitym posiłku. Ma charakter ucisku, pieczenia lub gniecenia. Może promieniować do lewej ręki, barku, szyi, żuchwy, rzadziej do pleców lub nadbrzusza. Ustępuje w spoczynku lub po podaniu nitrogliceryny.
• Duszność (zwłaszcza wysiłkowa) – może być jedynym objawem choroby wieńcowej, szczególnie u osób starszych lub cierpiących na cukrzycę.
• Zmniejszona tolerancja wysiłku – objawia się szybkim męczeniem, osłabieniem oraz koniecznością częstych przerw podczas chodzenia, pracy fizycznej czy wykonywania codziennych czynności.
• Zawroty głowy, kołatanie serca, uczucie lęku – mogą towarzyszyć niedotlenieniu mięśnia sercowego, szczególnie u osób z chorobami współistniejącymi.
• Zawał mięśnia sercowego – występuje w wyniku pęknięcia blaszki miażdżycowej i powstania zakrzepu w tętnicy wieńcowej. Objawia się silnym, długotrwałym bólem w klatce piersiowej, nudnościami, zimnym potem, spadkiem ciśnienia tętniczego oraz ogólnym złym samopoczuciem.
• Nagłe zatrzymanie krążenia – może być następstwem zawału serca lub ciężkich zaburzeń rytmu (np. migotania komór). To stan bezpośredniego zagrożenia życia, wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

Miażdżyca kończyn dolnych (choroba tętnic obwodowych)

Miażdżyca tętnic kończyn dolnych prowadzi do ograniczenia przepływu krwi, co skutkuje stopniowym osłabieniem sprawności ruchowej oraz może powodować poważne powikłania niedokrwienne.

• Chromanie przestankowe – ból łydek lub ud podczas chodzenia, który zmusza do zatrzymania się i ustępuje po krótkim odpoczynku.
• Uczucie zimna, drętwienie, zaburzenia czucia, mrowienie stóp lub nóg – nasilające się szczególnie przy uniesieniu kończyn lub w nocy.
• Bladość lub sinica skóry kończyn, osłabienie tętna na stopach – objawy świadczące o zaawansowanym niedokrwieniu.
• Zanik owłosienia, ścieńczenie i błyszczenie skóry – wynik przewlekłego niedożywienia tkanek.
• Owrzodzenia, niegojące się rany, martwica palców – szczególnie niebezpieczne u osób z cukrzycą (tzw. stopa cukrzycowa), mogące prowadzić nawet do amputacji.
• Zespół Leriche’a – rozwija się przy zaawansowanej miażdżycy aorty brzusznej i tętnic biodrowych. Objawia się bólami pośladków i ud, impotencją oraz osłabieniem pulsu w pachwinach.

Miażdżyca mózgu i tętnic szyjnych (choroba naczyń mózgowych) 

Miażdżyca tętnic szyjnych i mózgowych zwiększa ryzyko przemijających epizodów niedokrwiennych oraz udarów mózgu.

• Przemijające epizody niedokrwienne mózgu (TIA) – krótkotrwałe zaburzenia widzenia, mowy, czucia, równowagi lub osłabienie kończyn. Wymienione objawy ustępują w ciągu 24 godzin bez trwałych następstw.
• Udar niedokrwienny mózgu – nagłe i trwałe zaburzenia neurologiczne, takie jak: niedowład połowiczy, afazja (zaburzenia mowy) czy ślepota połowicza. Są wynikiem długotrwałego niedokrwienia określonych obszarów mózgu.
• Zaburzenia widzenia – nagłe, jednostronne pogorszenie lub utrata widzenia, zależne od miejsca niedokrwienia.
• Zaburzenia mowy (afazja), równowagi i koordynacji – objawy zależne od lokalizacji uszkodzenia mózgu.
• Niedowład mięśni twarzy, rąk lub nóg – najczęściej po jednej stronie ciała (niedowład połowiczy).
• Problemy z pamięcią, koncentracją oraz spowolnienie funkcji poznawczych – mogą być skutkiem przewlekłego niedotlenienia mózgu i prowadzić do rozwoju otępienia naczyniopochodnego.

Miażdżyca tętnic nerkowych 

Zmniejszony przepływ krwi przez tętnice nerkowe może prowadzić do przewlekłego uszkodzenia nerek oraz wpływać na ogólnoustrojową regulację ciśnienia krwi.

Nasilenie objawów zależy od stopnia i lokalizacji zwężenia – przy jednostronnym zwężeniu mogą być one mniej wyraźne, natomiast w przypadku zwężenia obustronnego lub zajęcia jedynej czynnej nerki może dojść do rozwoju przewlekłej niewydolności nerek.

• Nadciśnienie tętnicze oporne na leczenie – bywa pierwszym i najbardziej charakterystycznym objawem zwężenia tętnic nerkowych.
• Wzrost poziomu kreatyniny i spadek filtracji kłębuszkowej (eGFR) – wskazują na pogorszenie funkcji nerek w przebiegu przewlekłego niedokrwienia.
• Obrzęki (szczególnie kończyn dolnych i twarzy) – wynikają z zatrzymania sodu oraz wody w organizmie.
• Zaburzenia elektrolitowe, np. hiperkaliemia (podwyższony poziom potasu) czy retencja sodu i wody – pogarszają stan kliniczny pacjenta.
• Zmniejszenie ilości wydalanego moczu oraz jego pienienie się – może świadczyć o uszkodzeniu struktur filtracyjnych nerek.

Miażdżyca aorty 

Aorta – największe naczynie krwionośne w organizmie – również może ulegać zmianom miażdżycowym, zwłaszcza w odcinku brzusznym (aorta brzuszna) i piersiowym (aorta piersiowa). Miażdżyca aorty przez długi czas przebiega bezobjawowo, jednak w miarę postępu choroby prowadzi do poważnych powikłań. W zależności od lokalizacji i stopnia zaawansowania zmian pojawiają się różnorodne objawy.

• Tętniak aorty brzusznej – może objawiać się uczuciem pulsowania w jamie brzusznej oraz bólem brzucha lub pleców, szczególnie w okolicy lędźwiowej.
• Tętniak aorty piersiowej – powoduje objawy wynikające z ucisku na sąsiednie struktury, pojawia się uczucie gniecenia lub ucisku za mostkiem, duszność, przewlekły kaszel, chrypka oraz problemy z przełykaniem.
• Przewlekłe niedokrwienie narządów jamy brzusznej – gdy blaszki miażdżycowe obejmują odgałęzienia aorty, może dojść do niedokrwienia nerek, jelit czy wątroby. Objawy to bóle brzucha pojawiające się po posiłkach, postępująca utrata masy ciała oraz nadciśnienie naczyniowo-nerkowe.

Miażdżyca – objawy psychiczne

Miażdżyca powoduje zwężenie i stwardnienie naczyń krwionośnych, co ogranicza przepływ krwi do różnych narządów, w tym do mózgu. Przewlekłe niedokrwienie mózgu prowadzi do niedotlenienia neuronów oraz upośledzenia ich funkcji. W efekcie zaburzona zostaje komunikacja między różnymi obszarami odpowiedzialnymi za pamięć, koncentrację, emocje i funkcje wykonawcze. 

Ponadto miażdżyca sprzyja powstawaniu drobnych, mikrozakrzepowych uszkodzeń naczyń mózgowych (tzw. mikroangiopatia), które powodują stopniową utratę funkcji kognitywnych. To zjawisko leży u podstaw otępienia naczyniopochodnego.

Jakie są typowe objawy psychiczne związane z miażdżycą mózgu?

• Zaburzenia koncentracji i uwagi – trudności w skupieniu się na zadaniach i szybkim reagowaniu.
• Problemy z pamięcią – zapominanie bieżących wydarzeń, trudności z przypominaniem sobie informacji.
• Zmęczenie psychiczne – uczucie szybkiego wyczerpania przy wysiłku umysłowym.
• Obniżony nastrój i stany depresyjne – wynikają zarówno z bezpośrednich uszkodzeń mózgu, jak i przewlekłego stresu związanego z chorobą.
• Otępienie naczyniopochodne – stopniowe pogarszanie się funkcji poznawczych prowadzące do znacznego upośledzenia codziennego funkcjonowania. Objawy mogą przypominać chorobę Alzheimera, jednak ich przyczyną są przede wszystkim zaburzenia krążenia mózgowego spowodowane uszkodzeniem naczyń.