PCOS (zespół policystycznych jajników) – co to, objawy, leczenie, zajście w ciążę

Najważniejsze informacje

• PCOS to jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych kobiet w wieku rozrodczym – dotyczy nawet 5-10% populacji i w wielu przypadkach pozostaje nierozpoznane.
• Policystyczne jajniki zawierają liczne, drobne pęcherzyki, które nie dojrzewają prawidłowo, co utrudnia owulację.
• Objawy są zróżnicowane – od zaburzeń miesiączkowania i problemów z płodnością, przez trądzik i nadmierne owłosienie, aż po trudności w utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
• Przyczyny są wieloczynnikowe – predyspozycje genetyczne, insulinooporność, zaburzenia hormonalne i czynniki środowiskowe.
• PCOS zwiększa ryzyko poważnych powikłań zdrowotnych, takich jak cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe czy rak endometrium.
• Leczenie jest wieloaspektowe – obejmuje zmianę stylu życia, dietę i farmakoterapię, a jego celem jest zarówno kontrola objawów, jak i poprawa jakości życia oraz płodności.

PCOS, czyli zespół policystycznych jajników, to złożone zaburzenie hormonalne, które może mieć daleko idące konsekwencje dla zdrowia i codziennego życia kobiet. Choroba nie zawsze daje jednoznaczne objawy, a jej przebieg bywa bardzo różny – od trudności z zajściem w ciążę po zmiany w wyglądzie skóry i metabolizmie. Co to są policystyczne jajniki? Jak zdiagnozować PCOS? Jak leczyć zespół policystycznych jajników? 

Zespół policystycznych jajników (PCOS) – co to za choroba?

PCOS (ang. Polycystic Ovary Syndrome), czyli zespół policystycznych jajników (zespół Steina-Leventhala), to jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych dotykających kobiety w wieku rozrodczym. Szacuje się, że problem ten może dotyczyć nawet 5-10% kobiet na świecie, choć wiele przypadków pozostaje nierozpoznanych. 

Mechanizm powstawania PCOS (ICD-10: E28.2) jest złożony i obejmuje zaburzenia hormonalne w osi podwzgórze-przysadka-jajniki. Nieprawidłowa komunikacja między tymi strukturami prowadzi do nadprodukcji hormonów męskich (androgenów), co wpływa na cykl miesiączkowy, metabolizm całego organizmu i dojrzewanie komórek jajowych. Choroba charakteryzuje się powstawaniem w jajnikach licznych, drobnych pęcherzyków, które nie dojrzewają prawidłowo.

Choć PCOS jest chorobą przewlekłą, wczesne rozpoznanie i odpowiednie wsparcie medyczne pozwalają na kontrolowanie objawów, poprawę płodności i zmniejszenie ryzyka powikłań metabolicznych w przyszłości. Kobiety z PCOS należą do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2, schorzeń sercowo-naczyniowych oraz raka błony śluzowej macicy (endometrium).

Kto jest narażony na PCOS – czynniki ryzyka

Chociaż dokładne przyczyny zespołu policystycznych jajników nie są w pełni poznane, pewne grupy kobiet są bardziej narażone na rozwój choroby:

• z rodzinną historią PCOS lub cukrzycy typu 2, co sugeruje dziedziczne predyspozycje,
• z otyłością lub nadwagą, które nasilają zaburzenia hormonalne i sprzyjają insulinooporności,
• z problemami metabolicznymi, takimi jak podwyższony poziom glukozy czy zaburzenia lipidowe,
• w wieku rozrodczym, zwłaszcza gdy towarzyszą im nieregularne cykle miesiączkowe lub objawy hiperandrogenizmu.

Przyczyny policystycznych jajników

Naukowcy wyróżniają kilka mechanizmów, które mogą prowadzić do rozwoju PCOS:

• czynniki genetyczne – skłonność do PCOS często bywa dziedziczna. Kobiety, których matka lub siostra choruje na zespół policystycznych jajników, mają większe ryzyko wystąpienia choroby. Badania sugerują, że różne geny mogą wpływać na funkcjonowanie jajników, równowagę hormonalną i wrażliwość na insulinę.
• Insulinooporność – podwyższony poziom insuliny we krwi może stymulować nadmierną produkcję androgenów (hormonów męskich) w jajnikach. To zaburzenie metaboliczne nie tylko zwiększa ryzyko PCOS, ale może też prowadzić do trudności w utrzymaniu prawidłowej masy ciała i zwiększać ryzyko cukrzycy typu 2.
• Zaburzenia hormonalne – nieprawidłowy poziom hormonów płciowych, takich jak testosteron, LH i FSH, zaburza cykl miesiączkowy oraz prawidłowy rozwój pęcherzyków jajnikowych. Nadmiar androgenów może także wywoływać objawy hiperandrogenizmu, takie jak nadmierne owłosienie czy trądzik.
• Interakcje między hormonami a metabolizmem – PCOS często powstaje w wyniku złożonej współpracy między hormonami płciowymi a hormonami metabolicznymi. Nieprawidłowa komunikacja między podwzgórzem, przysadką a jajnikami może prowadzić do zaburzeń owulacji i rozwoju licznych pęcherzyków w jajnikach.
• Czynniki środowiskowe i styl życia – choć genetyka odgrywa istotną rolę, badania wskazują również, że dieta wysokocukrowa, brak aktywności fizycznej i otyłość mogą zwiększać ryzyko ujawnienia się PCOS u kobiet predysponowanych genetycznie.

PCOS – objawy

PCOS jest schorzeniem heterogennym, co oznacza, że jego objawy, nasilenie i przebieg mogą znacznie różnić się między poszczególnymi kobietami. Najczęściej obserwowane są:

• Zaburzenia miesiączkowania – zaburzenia owulacji powodują nieregularne cykle miesiączkowe lub całkowity brak miesiączki, co może utrudniać planowanie ciąży.
• Trudności z zajściem w ciążę – problemy z owulacją i nieprawidłowym dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych sprawiają, że kobiety z chorobą PCOS częściej borykają się z niepłodnością.
• Nadmierne owłosienie (hirsutyzm) – nadmiar męskich hormonów płciowych (androgenów) może prowadzić do wzrostu włosów w miejscach typowych dla mężczyzn, takich jak twarz, brzuch, plecy czy klatka piersiowa.
• Trądzik i przetłuszczająca się skóra – hormonalne zaburzenia sprzyjają nadmiernej produkcji sebum, co często objawia się trądzikiem, łojotokiem i rozszerzonymi porami.
• Wzrost masy ciała i trudności w odchudzaniu – PCOS może prowadzić do odkładania tkanki tłuszczowej szczególnie w okolicy brzucha, a zaburzenia metaboliczne utrudniają redukcję wagi.
• Wahania nastroju, depresja i objawy psychiczne – zaburzenia hormonalne oraz przewlekły charakter choroby mogą wpływać na samopoczucie, prowadząc do obniżonej samooceny, lęków czy depresji.
• Zmiany w wyglądzie twarzy – u niektórych kobiet z PCOS na twarzy widoczna jest jej zmiana owalu (np. pogrubienie szczęki), trądzik czy nadmierne owłosienie ciała, co jest widoczne szczególnie przy zaawansowanej chorobie.
• Inne objawy towarzyszące – mogą występować bóle podbrzusza, problemy z włosami (nadmierne wypadanie lub łysienie typu męskiego), spadek libido, zaburzenia snu oraz zmęczenie wynikające z problemów metabolicznych.

PCOS a ciąża

Zespół jajników policystycznych może wpływać na płodność, ale wiele kobiet cierpiących na PCOS może zostać matkami przy odpowiednim wsparciu medycznym:

• Zaburzenia owulacji – PCOS często powoduje nieregularne cykle lub ich brak, co utrudnia naturalne poczęcie.
• Trudności z zajściem w ciążę – kobiety z PCOS częściej wymagają diagnostyki płodności oraz czasem leczenia wspomagającego owulację, np. lekami hormonalnymi.
• Stosowanie leków wspierających płodność – w niektórych przypadkach lekarz może zalecić klomifen, letrozol lub inne metody stymulacji owulacji, aby zwiększyć szanse na zajście w ciążę.
• Rola insulinooporności – kontrola poziomu insuliny poprzez dietę, aktywność fizyczną i leki (np. metforminę) może poprawić owulację i zwiększyć szanse na poczęcie.
• Monitorowanie cyklu i jajników – regularne badania USG i kontrola hormonów pozwalają ocenić dojrzewanie pęcherzyków i czas owulacji, co ułatwia planowanie ciąży.
• Ciąża po 30. roku życia – kobiety z PCOS mogą wymagać bardziej intensywnej diagnostyki i wsparcia, ale przy odpowiednim leczeniu szanse na ciążę pozostają wysokie.
• Profilaktyka powikłań ciążowych – PCOS może zwiększać ryzyko niektórych powikłań w ciąży, takich jak cukrzyca ciążowa czy nadciśnienie tętnicze, dlatego niezbędne jest regularne monitorowanie zdrowia ciężarnej.

Jak rozpoznać PCOS? Diagnostyka – jakie badania?

Rozpoznanie PCOS opiera się na analizie objawów, badaniach hormonalnych i obrazowych. W diagnostyce stosuje się tzw. kryteria rotterdamskie, które obejmują kilka elementów:

• Ocena cyklu miesiączkowego – występowanie nieregularnych cykli menstruacyjnych lub brak miesiączki mogą wskazywać na zaburzenia owulacji typowe dla PCOS.
• Hormonalne badania na PCOS – w tym oznaczenie poziomu:
  • testosteronu – nadmiar androgenów jest charakterystyczny dla PCOS,
  • LH i FSH – zaburzenie proporcji tych hormonów może wskazywać na problemy z owulacją,
  • prolaktyny i TSH – wykluczenie innych przyczyn zaburzeń miesiączkowania,
  • insuliny i glukozy – ocena ewentualnej insulinooporności.
• USG jajników – badanie uwidacznia charakterystyczny obraz jajników:
  • liczbę i wielkość pęcherzyków w jajnikach,
  • obecność charakterystycznych dla PCOS „sznureczków pereł” pęcherzyków,
  • grubość warstwy korowej jajnika.
• Ocena objawów klinicznych – lekarz może zbadać pacjentkę pod kątem:
  • nadmiernego owłosienia (twarz, brzuch, plecy),
  • trądziku i zmian skórnych,
  • przyrostu masy ciała i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej.
• Wywiad rodzinny i medyczny – istotne jest poznanie historii zdrowotnej kobiety i jej rodziny, zwłaszcza występowania PCOS, cukrzycy typu 2 lub problemów z płodnością.
• Badania dodatkowe – w niektórych przypadkach lekarz może zlecić badania poziomu lipidów, kortyzolu lub inne testy hormonalne, aby wykluczyć inne schorzenia imitujące objawy PCOS.

PCOS – leczenie

Leczenie PCOS jest indywidualnie dobierane w zależności od objawów, wieku kobiety i planów rozrodczych. Terapia zwykle obejmuje kilka wzajemnie uzupełniających się elementów:

Zmiana stylu życia

Zmiana stylu życia jest podstawą terapii PCOS i często przynosi pierwsze zauważalne efekty w łagodzeniu objawów. Zalecane są:

• Regularna aktywność fizyczna – poprawia wrażliwość organizmu na insulinę i wspomaga utrzymanie prawidłowej masy ciała.
• Normalizacja masy ciała – nawet niewielka utrata wagi (5-10% masy ciała) może przywrócić prawidłowy cykl miesiączkowy i poprawić owulację.
• Zdrowy sen i ograniczenie stresu – stres i brak snu mogą nasilać objawy PCOS oraz zaburzać równowagę hormonalną.

PCOS – dieta wspierająca leczenie

Dieta odgrywa istotną rolę we wspomaganiu leczenia PCOS, ponieważ wpływa na gospodarkę hormonalną i wrażliwość organizmu na insulinę. Wskazane są zwłaszcza:

• Produkty o niskim indeksie glikemicznym – warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe.
• Źródła białka – zarówno roślinne (rośliny strączkowe, tofu), jak i zwierzęce (jaja, ryby, chude mięso).
• Zdrowe tłuszcze – oliwa z oliwek, awokado, orzechy i nasiona.
• Ograniczenie cukrów prostych i przetworzonych produktów – zmniejsza ryzyko insulinooporności i wspomaga redukcję masy ciała.

Leki na PCOS

Farmakoterapia w PCOS ma na celu zarówno łagodzenie objawów, jak i poprawę płodności oraz regulację cyklu miesiączkowego. Wykorzystywane są:

• Antykoncepcja hormonalna – reguluje miesiączki i zmniejsza objawy hiperandrogenizmu, takie jak trądzik czy nadmierne owłosienie typu męskiego.
• Leki obniżające insulinę (np. metformina) – poprawiają wrażliwość tkanek na insulinę i wspomagają regulację cyklu.
• Leki wspomagające owulację – klomifen, letrozol i inne terapie stymulujące jajeczkowanie w przypadku problemów z płodnością.

Leczenie PCOS bez hormonów koncentruje się przede wszystkim na zmianach w stylu życia – na diecie o niskim indeksie glikemicznym, systematycznej aktywności fizycznej i dążeniu do utrzymania prawidłowej wagi. Dodatkowo można wspierać terapię poprzez suplementy (np. inozytol, magnez, zioła takie jak mięta pieprzowa) oraz różne zabiegi wspomagające, w tym terapie manualne czy w wyjątkowych sytuacjach laparoskopowe usuwanie torbieli.

Wsparcie psychologiczne

Chorobie często towarzyszą obniżona samoocena, wahania nastroju, depresja czy lęki. Rozmowa z psychologiem lub udział w terapii grupowej pomagają lepiej radzić sobie z emocjami, stresem i poczuciem izolacji. 

Ważnym elementem jest również edukacja, która ułatwia zrozumienie choroby i motywuje do wprowadzania zmian w stylu życia – utrzymania zdrowej diety, aktywności fizycznej i dbałości o równowagę psychiczną. 

Nieleczone policystyczne jajniki – konsekwencje zdrowotne

Brak leczenia PCOS może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. Wczesna diagnoza i odpowiednia terapia są niezbędne, aby zmniejszyć ryzyko długofalowych konsekwencji, takich jak:

• Niepłodność – zaburzenia owulacji mogą utrudniać zajście w ciążę.
• Cukrzyca typu 2 i insulinooporność – przewlekłe problemy metaboliczne zwiększają ryzyko chorób przewlekłych.
• Choroby sercowo-naczyniowe – długotrwałe zaburzenia metaboliczne mogą wpływać na funkcjonowanie układu krążenia i sprzyjać rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych.
• Zaburzenia hormonalne i metaboliczne – brak leczenia może pogłębiać objawy hiperandrogenizmu i zwiększać ryzyko powikłań.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące PCOS