Najważniejsze informacje:

• Sterydy to leki stosowane powszechnie w leczeniu chorób autoimmunologicznych, zapalnych, alergicznych, endokrynologicznych, onkologicznych i dermatologicznych.
• Do sterydów należą glikokortykosteroidy (np. prednizon, metyloprednizolon, deksametazon, betametazon, mometazon, hydrokortyzon), mineralokortykoidy (fludrokortyzon) oraz sterydy anaboliczne (np. testosteron, danazol).
• Leki steroidowe są dostępne w różnych postaciach farmaceutycznych. Mogą być podawane doustnie, wziewnie, miejscowo na skórę, dożylnie czy domięśniowo.
• Sterydy należy odstawiać stopniowo, zawsze pod nadzorem lekarza.

Leki steroidowe to szeroka grupa substancji czynnych wskazanych w leczeniu różnych schorzeń – od astmy, przez niewydolność kory nadnerczy i zapalenia stawów, aż po zaburzenia dojrzewania płciowego. Dowiedz się więcej o ich mechanizmie działania i zastosowaniach.

Sterydy (steroidy, leki sterydowe) – co to są i jak działają?

Sterydy to ogólne określenie stosowane zarówno w odniesieniu do hormonów steroidowych produkowanych naturalnie, jak i leków o podobnej budowie.

Endogenne sterydy pełnią w organizmie szereg istotnych funkcji, m.in. regulują metabolizm i procesy odpornościowe, utrzymują równowagę wodno-elektrolitową, warunkują reakcje na stres oraz regulują funkcje płciowe i rozwój organizmu. O ich ważnej roli świadczy fakt, że niedobór hormonów steroidowych może stanowić dla człowieka stan zagrożenia życia. Jednocześnie istnieje wiele chorób przebiegających z nadmierną produkcją wybranych hormonów steroidowych, które również wymagają odpowiedniego postępowania.

Z kolei leki sterydowe znajdują szerokie zastosowanie w medycynie, m.in. w leczeniu chorób autoimmunologicznych, astmy, alergii czy zakażeń.

Cząsteczki sterydów są lipofilne, dzięki czemu wnikają swobodnie do komórek docelowych i wiążą się z receptorami jądrowymi. Dzięki temu mogą modyfikować procesy zachodzące na poziomie konkretnych genów. Efektem ich działania może być np. zahamowanie produkcji cząsteczek prozapalnych lub zwiększona produkcja białek.

Rodzaje sterydów – działanie i zastosowanie. Kiedy stosuje się sterydy?

Hormony steroidowe są produkowane w korze nadnerczy oraz gonadach (jądrach i jajnikach). Kora nadnerczy to zewnętrzna część nadnerczy – parzystego narządu zlokalizowanego powyżej górnego bieguna nerki. Kora nadnerczy ma budowę warstwową – wyróżniamy w niej warstwę kłębkowatą, pasmowatą i siatkowatą. Każda z nich odpowiada za produkcję innej grupy hormonów. Syntetyczne sterydy wykorzystywane jako leki posiadają zbliżone do nich właściwości.

Kortykosteroidy

Kortykosteroidy to hormony steroidowe produkowane przez warstwę kłębkowatą i pasmowatą kory nadnerczy. Należą do nich glikokortykosteroidy oraz mineralokortykoidy.

Glikokortykosteroidy

Naturalne glikokortykosteroidy, takie jak kortyzol, są produkowane w środkowej warstwie kory nadnerczy, czyli warstwie pasmowatej, pod wpływem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Ich istotną rolą jest regulacja metabolizmu. Glikokortykosteroidy zwiększają poziom glukozy we krwi, ograniczając jej wychwyt przez komórki oraz pobudzając jej produkcję w wątrobie (glukoneogeneza). Zwiększają też rozkład białek i mobilizację kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Profil ich działania najłatwiej określić jako diabetogenny i kataboliczny. Drugim istotnym efektem glikokortykosteroidów jest immunosupresja, czyli hamowanie procesów zapalnych, co jest powszechnie wykorzystywane w farmakoterapii. Poziom glikokortykosteroidów istotnie wzrasta w sytuacjach stresowych.

Syntetyczne glikokortykosteroidy to m.in. prednizon, prednizolon, metyloprednizolon, deksametazon, betametazon, beklometazon. Różnią się one czasem działania oraz względną mocą działania:

• krótko działające: hydrokortyzon, kortyzon, prednizon, prednizolon, metyloprednizolon,
• o pośrednim czasie działania: triamcynolon,
• długo działające: deksametazon, betametazon.

Ponadto istnieje grupa glikokortykosteroidów wziewnych, do których należą m.in. beklometazon, budezonid, cyklezonid, flutykazon, mometazon.

Bardzo silne działanie przeciwzapalne mają deksametazon i betametazon, podczas gdy hydrokortyzon i kortyzon są uważane za najsłabsze.

Ze względu na działanie przeciwzapalne, immunosupresyjne i przeciwalergiczne glikokortykosteroidy znajdują zastosowanie w leczeniu następujących chorób:

• choroby autoimmunologiczne: reumatoidalne zapalenie stawów, inne zapalenia stawów, toczeń rumieniowaty układowy, stwardnienie rozsiane, miastenia gravis, zapalenie skórno-mięśniowe,
• choroby dróg oddechowych: astma oskrzelowa, przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), infekcje dróg oddechowych,
• choroby alergiczne: katar sienny, alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa, wstrząs anafilaktyczny,
• choroby skóry i zmiany skórne: pokrzywka, atopowe zapalenie skóry, łuszczyca,
• choroby zapalne przewodu pokarmowego: choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
• choroby endokrynologiczne: pierwotna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona),
• inne: niektóre nowotwory (sterydy wspomagają działanie chemiostatyków).

Sterydy anaboliczne

Sterydy anaboliczne to testosteron i jego pochodne. Testosteron powstaje wskutek przemian słabych androgenów produkowanych w warstwie siatkowatej kory nadnerczy. Są to dehydroepiandrosteron (DHEA) oraz androstendion. Syntetyczne sterydy anaboliczne to m.in. danazol, metandienon, stanazolol, nandrolon, trenbolon, oksymesteron oraz noretandrolon.

Sterydy anaboliczne wiążąc się z receptorami androgenowymi w jądrze komórkowym, zwiększają ekspresję białek mięśniowych, co prowadzi do przyspieszenia wzrostu i regeneracji mięśni. Dodatkowo sterydy anaboliczne zwiększają produkcję czerwonych krwinek, co poprawia wydolność, a także zmniejszają ilość tkanki tłuszczowej. Ze względu na taki mechanizm działania bywają stosowane wbrew przepisom przez sportowców jako środki dopingowe.

Oprócz tego sterydy anaboliczne wykazują działanie androgenne, czyli sprzyjają rozwojowi męskich cech płciowych.

Główne wskazania do stosowania sterydów anabolicznych są następujące:

• hipogonadyzm męski,
• opóźnione dojrzewanie u chłopców,
• kryptorchizm (wrodzony brak jednego jądra lub obu jąder w mosznie),
• stan po usunięciu jądra,
• niektóre typy raka piersi u kobiet,
• endometrioza,
• osteoporoza,
• niedobór gonadoliberyny,
• zaburzenia osi podwzgórze-przysadka w przebiegu guzów,
• urazy,
• stan po radioterapii.

Mineralokortykosteroidy

Mineralokortykoidy są produkowane w najbardziej zewnętrznej warstwie kory nadnerczy, czyli warstwie kłębkowatej. Większość aktywności mineralokortykoidowej kory nadnerczy przypada na aldosteron. Główną rolą aldosteronu jest utrzymywanie równowagi jonowej w płynie zewnątrzkomórkowym. Aldosteron wiąże się z receptorami w kanalikach nerkowych, prowadząc do zwiększonego wchłaniania zwrotnego sodu i wydalania potasu.

Głównym syntetycznym mineralokortykoidem jest fludrokortyzon. Stosuje się go w następujących przypadkach:

• pierwotna i wtórna niedoczynność kory nadnerczy,
• wrodzony przerost nadnerczy z utratą soli,
• hipotensja ortostatyczna.

Sterydy – dostępne formy terapii

Leki steroidowe są dostępne w różnych postaciach farmaceutycznych, co rozszerza ich zastosowanie i pozwala dostosować terapię do potrzeb i możliwości pacjenta.

Sterydy wziewne (do inhalacji, do nebulizacji)

Sterydy wziewne znajdują zastosowanie w leczeniu chorób układu oddechowego, przede wszystkim astmy oskrzelowej. Według zaleceń GINA (Global Initiative for Asthma), wziewne glikokortykosteroidy powinny być włączane już na wczesnych etapach choroby. Tego typu preparaty stosuje się również u niektórych pacjentów z POChP, przewlekłym kaszlem i kaszlem poinfekcyjnym. Zaletą sterydów wziewnych jest działanie wyłącznie miejscowe w drogach oddechowych, co ogranicza ogólnoustrojowe skutki uboczne.

Sterydy wziewne są dostępne m.in. w postaci aerozolu, proszku do inhalacji, kapsułek do inhalacji i zawiesiny do nebulizacji. Odpowiednia podaż leku ma kluczowe znaczenie dla efektów leczenia.

Sterydy w tabletkach

Sterydy doustne są wykorzystywane w stanach nagłych, w zaostrzeniach chorób przewlekłych lub w dłuższej terapii chorób przewlekłych przy braku efektów dotychczasowego leczenia. Są to silne leki, które wywierają wpływ na cały organizm, dlatego stosuje się je tak krótko, jak to możliwe i w najmniejszej skutecznej dawce. 

Sterydy w tabletkach są najczęściej używane w następujących przypadkach:

• choroby endokrynologiczne (np. suplementacja hormonów w niedoczynności kory nadnerczy),
• choroby autoimmunologiczne (np. toczeń rumieniowaty, sarkoidoza),
• układowe zapalenia naczyń,
• zespół nerczycowy,
• zapalenia stawów,
• ciężkie postaci chorób alergicznych,
• ciężkie infekcje dróg oddechowych,
• niektóre nowotwory,
• stan po przeszczepie narządu.

Kremy i maści sterydowe

Sterydy w postaci do stosowania miejscowego są głównie wykorzystywane w leczeniu chorób dermatologicznych. Należą do nich głównie:

• łuszczyca,
• atopowe zapalenie skóry,
• wyprysk kontaktowy i potnicowy,
• choroby pęcherzowe,
• liszaj płaski,
• chłoniaki skóry,
• łysienie plackowate,
• fotodermatozy,
• bielactwo,
• łojotokowe zapalenie skóry.

Substancje czynne zawarte w kremach i maściach sterydowych to najczęściej hydrokortyzon, betametazon, mometazon, triamcynolon, klobetazol. Należy zachować szczególną ostrożność podczas stosowania sterydów na twarzy, powiekach i w okolicach intymnych, ponieważ skóra w tych miejscach jest szczególnie wrażliwa.

Zastrzyki ze sterydami

Sterydy w formie zastrzyków są stosowane w sytuacjach nagłych i w lecznictwie szpitalnym. Są zarezerwowane dla najpoważniejszych przypadków, takich jak:

• wstrząs anafilaktyczny,
• ciężki napad astmy oskrzelowej,
• przełom nadnerczowy,
• obrzęk mózgu,
• zaostrzenia chorób autoimmunologicznych lub nieswoistych chorób zapalnych jelit,
• sepsa i ciężkie zapalenie płuc,
• nowotwory hematologiczne,
• zapobieganie odrzutom przeszczepu – w ramach terapii immunosupresyjnej.

W tym przypadku stosuje się najczęściej metyloprednizolon, hydrokortyzon lub deksametazon.

Czy sterydy są bezpieczne?

U wielu pacjentów, którym lekarz proponuje leczenie sterydami, pojawia się niepokój i niepewność co do bezpieczeństwa tych leków. Sterydy są bezpieczne, jeśli stosuje się je zgodnie z zaleceniami lekarza, w najniższej skutecznej dawce i przez jak najkrótszy czas. Ich niewłaściwe lub długotrwałe stosowanie może prowadzić do poważnych skutków ubocznych. Należy pamiętać również o stopniowym odstawianiu leku, jeśli był stosowany przez dłuższy czas. Długotrwała sterydoterapia wymaga ścisłej współpracy pacjenta z lekarzem.

Sterydy – skutki uboczne

Leki steroidowe wyróżniają się wysoką skutecznością i szerokim zastosowaniem, jednak ich przyjmowanie (zwłaszcza długotrwałe) wiąże się z ryzykiem wystąpienia pewnych skutków ubocznych. Są to między innymi:

• wzrost masy ciała,
• nadciśnienie tętnicze,
• cukrzyca,
• zaburzenia lipidowe,
• zespół Cushinga (m.in. otyłość brzuszna, nadmierne owłosienie, księżycowata twarz),
• osłabienie odporności,
• zanik mięśni,
• osteoporoza,
• wrzody żołądka,
• rozstępy, trądzik,
• zaćma, jaskra,
• depresja, psychoza,
• zaburzenia snu.

Odstawienie sterydów

Jeśli lekarz planuje zakończenie sterydoterapii, poinformuje pacjenta, w jaki sposób stopniowo zmniejszać dawki. Nagłe odstawienie długotrwale stosowanych sterydów może prowadzić do przełomu nadnerczowego (ostrej niewydolności kory nadnerczy), który jest stanem zagrożenia życia. Z tego powodu nie wolno samodzielnie modyfikować dawek ani przerywać stosowania leku.

FAQ