Zapalenie spojówek – przyczyny, objawy i rodzaje

Najważniejsze informacje:

• Zapalenie spojówek ma różne przyczyny. Najczęstsze z nich to alergie i infekcje (bakteryjne, wirusowe). Niektóre postaci tej choroby są zakaźne.
• Za wirusowe zapalenie spojówek mogą odpowiadać np. adenowirusy i wirusy opryszczki, a za bakteryjne – m.in. gronkowiec złocisty, paciorkowiec ropotwórczy, dwoinka zapalenia płuc.
• Do głównych objawów zapalenia spojówek należą: zaczerwienione oczy, sklejenie powiek, świąd i pieczenie oczu, łzawienie.

Zapalenie spojówek daje szereg charakterystycznych objawów o różnym nasileniu. Jest na tyle powszechną dolegliwością, że dotyka niemal każdej dorosłej osoby co najmniej raz w życiu. Jak rozpoznać ten rodzaj zapalenia oka? Czym różni się wirusowe zapalenie spojówek od bakteryjnego? Wyjaśniamy.

Co to jest zapalenie spojówek?

Zapalenie spojówek to stan zapalny błony śluzowej pokrywającej gałkę oczną oraz wewnętrzną powierzchnię powiek. Nierzadko towarzyszy innym chorobom, przeważnie infekcyjnym, np. przeziębieniu, grypie, grypie, śwince, odrze, różyczce. Jest jednym z głównych problemów, które skłaniają pacjentów do wizyty u lekarza okulisty i jednym z najczęstszych rozpoznań stawianych na ostrym dyżurze okulistycznym. Choć zapalenie spojówek czasem wygląda na groźną chorobę oczu, jego powszechnie występujące odmiany mogą być z powodzeniem leczone nie tylko przez okulistę, ale również przez lekarza rodzinnego. 

Zdarza się, że stan zapalny obejmuje jedno oko, ale zwykle ujawnia się najpierw w jednym, potem w drugim oku. Zależnie od czasu trwania zapalenie spojówek miewa różny przebieg: ostry, podostry lub przewlekły (jeśli trwa dłużej niż 4 tygodnie). W większości przypadków jest to choroba o charakterze samoograniczającym się, co oznacza, że ustępuje samoistnie. Przeważnie nie powoduje komplikacji. Czasem jednak nakłada się na inną chorobę okulistyczną, maskuje jej objawy i opóźnia rozpoznanie.

Najczęstsze rodzaje zapalenia spojówek

Istnieje wiele typów zapalenia spojówek różniących się od siebie przede wszystkim przyczyną powstania, jak również przebiegiem i stopniem ciężkości. Stan zapalny może mieć podłoże infekcyjne lub nieinfekcyjne. 

W wyniku infekcji dochodzi do zapalenia wirusowego, bakteryjnego lub grzybiczego. W przypadku etiologii nieinfekcyjnej można mówić o zapaleniu alergicznym (np. atopowym), prostym (spowodowanym przez jakiś rodzaj czynnika drażniącego) lub suchym (tzw. zespole suchego oka). Funkcjonuje też podział na zapalenie brodawkowate, olbrzymiobrodawkowe i grudkowe – ze względu na reakcję spojówek objętych stanem zapalnym.

Bakteryjne zapalenie spojówek

Bakterie (np. paciorkowce, gronkowce, chlamydie, pałeczki grypy, streptokoki) są głównymi czynnikami chorobotwórczymi powodującymi zapalenie spojówek. Leżą u podłoża stanu zapalnego oka znacznie częściej niż wirusy (aż w 65–78% infekcji). Za 52,5% zapaleń bakteryjnych odpowiadają bakterie Gram-dodatnie, z czego 72,1% to infekcje spowodowane Staphylococcus aureus (gronkowcem złocistym). Okres inkubacji bakterii wynosi 1–7 dni, a osoba zakażona może transmitować patogeny chorobotwórcze przez kolejne 2–7 dni. Bakteryjne zapalenie spojówek zazwyczaj nie utrzymuje się dłużej niż 5–7 dni. 

Bakteryjne tło zapalenia spojówek często dotyczy dzieci, w tym niemowląt i noworodków, u których może dojść do zakażenia już w trakcie porodu. Zdarza się to zwłaszcza w przypadku występowania chlamydiozy lub rzeżączki u matki. Rzeżączkowym zapaleniem spojówek wywoływanym przez Neisseria gonorrhoeae bądź chlamydiowym zapaleniem spojówek, za które odpowiada Chlamydia trachomatis, dziecko może zakazić się podczas przechodzenia przez drogi rodne, ale ryzyko zachorowania dotyczy też niemowląt urodzonych przez cesarskie cięcie. Rzeżączkowe i chlamydiowe (czyli wtrętowe) zapalenie spojówek u dorosłych występuje rzadziej i prawie zawsze ma charakter weneryczny. 

Szczególnie zaraźliwą postacią choroby jest ostre ropne zapalenie spojówek związane z obecnością bakterii Streptococcus pneumoniae (dwoinki zapalenia płuc). Ten rodzaj infekcji najbardziej nasilone objawy daje w 2–3 dobie od zakażenia. Do poważniejszych w skutkach stanów zapalnych należą zakażenia bakteriami Haemophilus influenzae (podostre krwotoczne zapalenie spojówek) oraz Corynebacterium diphtheriae, czyli maczugowcem błonicy (błonicze zapalenie spojówek). U osób starszych często występuje kątowe zapalenie spojówek, za które odpowiada dwuprątek Moraxa-Axenfelda. Jest to choroba o charakterze przewlekłym, nasilająca się latem.

Wirusowe zapalenie spojówek

Jeśli chodzi o infekcje wirusowe, większość przypadków to adenowirusowe zapalenie spojówek lub – dużo rzadziej – opryszczkowe zapalenie spojówek (zakażenie wirusem Herpes simplex – HSV-1). Wirusowe zapalenie spojówek trwa dłużej niż bakteryjne – nawet 2–3 tygodnie. Każda taka infekcji może pociągać za sobą wtórne bakteryjne zapalenie spojówek, które dodatkowo wydłuża czas trwania choroby.

Za ostre stany zapalne spojówki odpowiada 28 serotypów adenowirusów z podrodzaju D typu AdV8. Wysoka zakaźność dotyczy w szczególności gorączki gardłowo-spojówkowej (serotypy 3 i 7) oraz nagminnego zapalenia spojówek i rogówki (serotypy 8, 9 i 37). Adenowirusy szerzą się bardzo szybko, dlatego wywoływane przez nie choroby mają charakter endemiczny – tworzą lokalne ogniska, np. w przedszkolach, żłobkach, szkołach i na oddziałach szpitalnych. Okres ich inkubacji trwa 2–12 dni, a osoby zainfekowane mogą być źródłem zakażenia dla innych nawet przed wystąpieniem pierwszych objawów, aż do całkowitego wyleczenia choroby.

Opryszczkowe zapalenie spojówek – w przeciwieństwie do adenowirusowego – nie występuje epidemicznie. Rozwija się na skutek reaktywacji latentnej (utajonej) postaci wirusa HSV-1 obecnego w zwojach nerwowych większości ludzi. Ma tendencję do nawracania. 

Grzybicze zapalenie spojówek

Grzybicze zapalenie spojówek to najrzadziej występujący rodzaj stanu zapalnego o podłożu infekcyjnym, wywoływany w głównej mierze przez grzyby z rodzaju Candida lub grzyby nitkowate (np. Fusarium). Zdarza się sporadycznie, m.in. po długotrwałej antybiotykoterapii lub w wyniku naruszenia powierzchni gałki ocznej (zakłucia oka drzazgą, uszkodzenia soczewkami kontaktowymi). Grzybicze zapalenie spojówek jest bardzo trudne do rozpoznania i leczenia. Proces chorobowy toczy się powoli i może powodować trwałe powikłania wzrokowe.

Atopowe zapalenie spojówek

Do nieinfekcyjnego zapalenia spojówek dochodzi najczęściej na skutek alergii. Kontakt z alergenami w wysokim stężeniu prowokuje powstanie ostrego stanu zapalnego, który utrzymuje się dopóki, dopóty trwa ekspozycja na czynnik alergizujący. Przy alergii sezonowej u osób z katarem siennym i uczuleniem na pyłki traw może rozwinąć się przewlekłe nawracające zapalenie spojówek wymagające leczenia alergologicznego.

Na tle alergicznym rozwija się także atopowe zapalenie spojówek, które jest ciężką chorobą narządu wzroku. Schorzenie to dotyka zazwyczaj młodych mężczyzn (ok. 30. roku życia) z atopowym zapaleniem skóry (AZS). Według szacunków występuje u 25–42% chorych na AZS. Ma charakter całoroczny i tendencję do zaostrzania się zimą. Postępuje stopniowo, nawet przez wiele lat, i bardzo często poprzedzone jest innymi objawami atopii. Może prowadzić do bliznowacenia i zrostu spojówek, uszkodzenia rogówki, odwarstwienia siatkówki, wczesnej zaćmy. W zaawansowanym stadium często współwystępuje z gronkowcowym zapaleniem brzegów powiek. 

Pryszczykowe zapalenie spojówek

Pryszczykowe zapalenie spojówek ma związek z chorobami zakaźnymi wieku dziecięcego, a ryzyko jego wystąpienia zwiększa przebywanie w złych warunkach higienicznych. Etiologia jest nie jest do końca poznana, prawdopodobnie jednak ten rodzaj stanu zapalnego oka ma podłoże alergiczne. Wskazuje się na zależność między pryszczykowym zapaleniem spojówek a nadwrażliwością na tuberkuloproteinę (specyficzne białko gruźlicze), a także toksynę gronkowcową. Obecnie zachorowania na pryszczykową postać choroby zdarzają się bardzo rzadko.

Brodawkowe, olbrzymiobrodawkowe i grudkowe zapalenie spojówek

Brodawkowe i olbrzymiobrodawkowe zapalenie spojówek powstają najczęściej w przebiegu zakażenia bakteryjnego i alergii wiosennej lub w reakcji na ciało obce w oku. Zapalenie grudkowe jest natomiast na ogół skutkiem infekcji wirusowej, ale może rozwinąć się też przy chlamydiozie czy miejscowej reakcji nadwrażliwości na leki. 

Wszystkie te postacie choroby wiążą się z występowaniem charakterystycznych zmian w obrębie tkanki spojówkowej – brodawek lub grudek. Brodawki to wypukłości, w których centralnie położone jest naczynie krwionośne, a brzegi mają blady obwód. Pojawiają się przeważnie pod górną powieką, w okolicy tarczki. Grudki są nieco mniejszymi zmianami. Wyglądem przypominają ziarenka ryżu i rozsiewają się na powierzchni spojówki powieki dolnej. 

Zapalenie spojówek – przyczyny. Od czego może zacząć się stan zapalny oka?

Najczęstszą przyczyną ostrych stanów zapalnych w obrębie spojówek jest nadmierna reakcja układu immunologicznego, czyli alergia (od 15 do 40% przypadków). Zapalenie alergiczne wywołują przeważnie naturalne alergeny, np. pyłki roślin lub zarodniki grzybów. Jest to niezakaźna postać choroby, w przeciwieństwie do bakteryjnego, grzybiczego czy wirusowego zapalenia spojówek. 

Wirusy, bakterie i grzyby odpowiedzialne za powstawanie infekcyjnego zapalenia spojówek sprawiają, że chorobą łatwo zarazić się drogą kontaktową i przenieść do oczu drobnoustroje, które bytują w innej okolicy ciała, np. na narządach płciowych. Początkiem stanu zapalnego na tle infekcyjnym mogą być kontakt z osobą chorą lub jej wydzielinami oraz samozakażenie. Aby ograniczyć rozprzestrzenianie się infekcji, należy pamiętać o zakrywaniu ust podczas kaszlu, a także częstym i dokładnym myciu rąk ciepłą wodą z mydłem.

Istnieje również ryzyko wystąpienia tzw. kąpielowego zapalenia spojówek, które zdarza się u osób korzystających z publicznych basenów. Poza tym do zakażenia często dochodzi na skutek nieprawidłowej higieny przy stosowaniu soczewek kontaktowych (zbyt długiego noszenia, nieodpowiedniego doboru szkieł, obecności drażniących składników w płynie do przechowywania szkieł).

Inne przyczyny zapalenia spojówek to:

• dostanie się ciała obcego do worka spojówkowego,
• nieregularna powierzchnia gałki ocznej,
• naruszenie struktury oka, np. w wyniku zabiegu okulistycznego,
• zaburzenia nawilżania powierzchni oka przez film łzowy,
• dysfunkcja gruczołów łojowych Meiboma,
• narażenie oczu na działanie czynników chemicznych, odczynowych i mechanicznych takich jak: chemikalia, dym papierosowy, kurz, silny wiatr, promieniowanie UV, wysoka temperatura.

Jak rozpoznać zapalenie spojówek? Objawy

Zapalenie spojówek daje objawy, które pojawiają się nagle i bywają bardzo uciążliwe. Mogą różnić się w zależności od rodzaju i przyczyn stanu zapalnego. Najczęstszymi dolegliwościami i zmianami towarzyszącymi tej chorobie są m.in.:

• narastający świąd oczu,
• obrzęk powiek i spojówek,
• piekące, przekrwione i zaczerwienione oczy,
• obecność wydzieliny śluzowo-ropnej sklejajacej powieki, 
• złogi w kanalikach łzowych,
• łzawienie oczu, 
• uczucie ciała obcego w oku (tzw. piasek pod powiekami),
• pogorszenie widzenia,
• światłowstręt,
• wybroczyny na gałce ocznej,
• ograniczenie ruchomości gałki ocznej,
• zmiany grudkowe lub brodawkowate pod powiekami,
• strupki na powierzchni powiek,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• objawy ogólne, np. wysoka temperatura.

Proces zapalny toczący się w obrębie spojówki może zająć rogówkę, a także doprowadzić do owrzodzeń, zrostów i perforacji, co przy powszechnych infekcjach wirusowych i bakteryjnych zdarza się rzadko. Najczęściej choroba ustępuje bez żadnych powikłań.