Mononukleoza u dzieci – objawy, leczenie, czy jest groźna

Najważniejsze informacje:

• Mononukleoza to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa EBV. Przenosi się głównie drogą kontaktów bezpośrednich. Źródłem zakażenia jest osoba choroba lub nosiciel.
• Typowe objawy choroby to: gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, zapalenie gardła, powiększenie migdałków podniebiennych. Może wystąpić także powiększenie wątroby i śledziony.
• Pierwsze objawy mononukleozy pojawiają się po ok. 30-50 dniach od kontaktu z wirusem.
• W mononukleozie stosuje się leczenie objawowe, obejmujące leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe.

Mononukleoza zakaźna to stosunkowo częsta choroba wirusowa, która ze względu na drogę przenoszenia (przez kontakt ze śliną osoby chorej) bywa nazywana chorobą pocałunków. Może wystąpić u dzieci w każdym wieku, przyjmując różny przebieg. Dowiedz się, jakie są typowe objawy kliniczne, jak wygląda diagnostyka mononukleozy i w jaki sposób leczy się tę chorobę u dzieci.

Mononukleoza zakaźna u dzieci – co to za choroba?

Mononukleoza zakaźna to choroba wywołana zakażeniem wirusem Epsteina-Barr (EBV) z rodziny Herpesviridae, do której należą również m.in. wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV) oraz wirus opryszczki (HSV). EBV wykazuje tropizm do limfocytów B, co oznacza, że zakaża je i może pozostawać w nich do końca życia. W niektórych przypadkach (np. przy osłabieniu odporności) może dojść do reaktywacji wirusa.

U dzieci przebieg kliniczny mononukleozy jest zazwyczaj łagodny i samoograniczający. Mononukleozę zakaźną u dzieci różnicuje się najczęściej z anginą, ze względu na podobny obraz kliniczny.

Przyczyny i drogi zakażenia mononukleozą u dzieci

Do zakażenia wirusem EBV dochodzi zwykle w środowisku domowym, przedszkolnym lub szkolnym. Główną drogą zakażenia jest kontakt bezpośredni ze śliną osoby zakażonej. Dochodzi do niego np. podczas picia z jednej butelki, używania tych samych sztućców, mycia zębów tą samą szczoteczką czy pocałunków. Dzieci mogą zarazić się mononukleozą również poprzez kontakt z zabawkami, na których jest ślina osoby chorej. Rzadziej wirus mononukleozy przenosi się drogą kropelkową (tj. podczas kichania) lub przetoczenia krwi. Okres wylęgania mononukleozy zakaźnej jest wynosi 30–50 dni.

Mononukleoza u dzieci – objawy

U dzieci poniżej 10. roku życia mononukleoza zakaźna często przebiega w sposób skąpoobjawowy. Pełnoobjawową chorobę obserwuje się głównie u nastolatków. Początkowe objawy to przede wszystkim osłabienie, złe samopoczucie, zmęczenie i bóle mięśniowe. Po kilku dniach pojawia się charakterystyczna triada objawów mononukleozy zakaźnej:

• gorączka – wynosi zazwyczaj powyżej 38,5 st. C i utrzymuje się przez nawet 10-14 dni,
• ból gardła z powiększeniem migdałków podniebiennych – gardło jest zaczerwienione i bolesne (podobne do objawów zapalenia gardła), a migdałki znacznie powiększone (mogą nawet stykać się ze sobą), pokryte białawym lub szarym nalotem,
• powiększenie węzłów chłonnych – symetryczne, bolesne, najczęściej wzdłuż mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (węzły chłonne szyjne tylne).

Wymienionym objawom mogą towarzyszyć:

• wybroczyny na podniebieniu,
• przykry zapach z ust,
• silny ból gardła,
• osłabienie apetytu,
• problemy z oddychaniem,
• obrzęk powiek górnych i twarzy,
• bóle mięśni i stawów,
• problemy z koncentracją.

Znaczne powiększenie węzłów chłonnych szyi może dawać obraz tzw. szyi Nerona. Obserwuje się wówczas symetryczne powiększenie węzłów chłonnych szyi, obrzęk tkanek miękkich szyi i karku oraz sztywność szyi z uczuciem dyskomfortu przy ruchach głowy.

W przebiegu mononukleozy (zazwyczaj po 3-4 dniach gorączki) może dochodzić do powiększenia wątroby i śledziony, czyli hepatosplenomegalii. Jest to rezultat nasilonej odpowiedzi immunologicznej organizmu na zakażenie EBV, obejmującej rozrost komórek odpornościowych i naciek zapalny w obrębie wątroby i śledziony. Powiększenie narządów miąższowych może powodować uczucie pełności w nadbrzuszu, osłabienie apetytu oraz biegunkę. Hepatosplenomegalia zazwyczaj przebiega łagodnie i ma charakter przejściowy, jednak wymaga zachowania ostrożności ze względu na ryzyko pęknięcia śledziony.

Inną manifestacją mononukleozy są wysypki skórne zajmujące tułów i kończyny. Mają one charakter plamisty, plamisto-grudkowy lub przyjmują postać punkcikowatych wybroczyn (petocji). Dla mononukleozy typowa jest wysypka po podaniu aminopenicyliny (np. amoksycyliny).

Zakaźna mononukleoza u dzieci – ile trwa, przebieg choroby

Mononukleoza u dzieci przebiega w kilku fazach. Choroba charakteryzuje się długim okresem wylęgania, wynoszącym średnio 4-6 tygodni. W tym czasie nie występują objawy mononukleozy. Choroba początkowo może manifestować się w niecharakterystyczny sposób, np. poprzez zmęczenie, osłabienie czy bóle mięśni, które występują przez kilka dni przed ujawnieniem właściwych objawów. 

W fazie ostrej obserwuje się gorączkę, powiększenie węzłów chłonnych i zapalenie gardła z powiększeniem migdałków, a niekiedy również inne wspomniane powyżej objawy. Ten okres trwa zazwyczaj około 2 tygodni, a po nim następuje kilkutygodniowa faza zdrowienia, w której objawy ustępują i dziecko powraca do pełni sił. Wirus mononukleozy nie zostaje usunięty w organizmie. Pozostaje w limfocytach B pamięci oraz tkance limfatycznej górnych dróg oddechowych, głównie w migdałkach. Okresowo może dochodzić do reaktywacji zakażenia. Wtedy wirus może być wydalany ze śliną, nawet jeśli nie występują żadne objawy.

Jakie badania na mononukleozę u dziecka?

Mononukleoza zakaźna to choroba, która nierzadko przysparza problemów diagnostycznych. Nie ma charakterystycznego przebiegu klinicznego, który pozwoliłby w prosty sposób odróżnić ją od innych chorób powodujących zapalenie gardła, przede wszystkim anginy paciorkowcowej. Z tego powodu przy podejrzeniu mononukleozy u dzieci konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych.

Podstawowym badaniem jest morfologia krwi obwodowej z rozmazem, w której obserwuje się zwiększoną liczbę białych krwinek, dominację limfocytów z obecnością limfocytów atypowych, które są aktywowanymi limfocytami T powstałymi w odpowiedzi na obecność zakażonych limfocytów B. Są charakterystyczne dla ostrej fazy choroby.

W przebiegu mononukleozy można zaobserwować również zwiększenie aktywności aminotransferaz (ALT, AST) oraz podwyższony poziom bilirubiny.

Duże znaczenie w potwierdzeniu zakażenia EBV mają badania serologiczne potwierdzające obecność wirusa, które można podzielić na nieswoiste i swoiste. Badaniem nieswoistym jest test Monospot wykrywający przeciwciała heterofilne. U małych dzieci test Monospot ma ograniczoną wartość diagnostyczną ze względu na duży odsetek wyników fałszywie ujemnych. Ponadto, przeciwciała heterofilne nie są swoiste dla mononukleozy, gdyż mogą być obecne również u osób z chorobą nowotworową lub autoimmunologiczną. Nie potwierdzają również fazy ostrej zakażenia, gdyż mogą przetrwać organizmie nawet rok.

Znacznie dokładniejsze są testy na obecność przeciwciał przeciwko wirusowi Epsteina-Barr. Poszczególne klasy przeciwciał wskazują na inne fazy zakażenia. Przeciwciała IgM świadczą o świeżym zakażeniu, natomiast przeciwciała IgG utrzymują się dożywotnio i świadczą o przebytej infekcji. Rzadziej wykonuje się badanie PCR wykrywające materiał genetyczny wirusa EBV.

Czasami zastosowanie znajdują również badania obrazowe. W celu oceny powiększenia śledziony lub wątroby wykonuje się badanie USG jamy brzusznej.

Mononukleoza u dzieci – leczenie

Leczenie mononukleozy zakaźnej u dzieci ma charakter objawowy. Nie istnieje swoista terapia przeciwwirusowa skuteczna przeciwko wirusowi Epsteina-Barr (EBV). Nie zaleca się stosowania acyklowiru.

Dziecko chore na mononukleozę powinno odpoczywać i leżeć w łóżku. Należy zapewnić mu odpowiednie nawodnienie, zwłaszcza przy wysokiej gorączce. Farmakoterapia powinna obejmować leki przeciwgorączkowe, tj. paracetamol lub ibuprofen. Można stosować preparaty łagodzące ból gardła, np. pastylki i aerozole dostosowane do wieku dziecka. Dieta dziecka z mononukleozą zakaźną powinna być lekkostrawna i bogata w witaminy. Przez co najmniej 3-4 tygodnie należy unikać sportu i aktywności fizycznej, aby zapobiec pęknięciu śledziony. Ważne jest przestrzeganie zasad higieny.

W większości przypadków mononukleozy nie ma wskazań do stosowania antybiotyków. Lekarz może zalecić je w przypadku bakteryjnego nadkażenia gardła. W takim przypadku nie wolno stosować amoksycyliny i ampicyliny ze względu na ryzyko wystąpienia wysypki.

Mononukleoza u dzieci – kiedy wymagane leczenie szpitalne

Mononukleoza zakaźna u dzieci zazwyczaj ma łagodny charakter. W rzadkich przypadkach ciężkiego lub powikłanego przebiegu konieczne okazuje się jednak leczenie szpitalne. Przykłady wskazań do takiego postępowania są następujące:

• Problemy z oddychaniem – mogą być wywołane przez znaczne powiększenie migdałków podniebiennych lub obrzęk gardła. Charakterystyczna jest duszność i chrapliwy oddech.
• Zaburzenia połykania i odwodnienie – wynikają z bólu gardła ograniczającego przyjmowanie płynów i pokarmów drogą doustną. U dziecka może wystąpić suchość śluzówek, apatia, zmniejszone oddawanie moczu, brak apetytu.
• Znaczne powiększenie śledziony lub wątroby – może świadczyć o zagrażającym pęknięciu śledziony lub zapaleniu wątroby.
• Poważne powikłania hematologiczne – ciężka małopłytkowość lub niedokrwistość mogą wymagać podania preparatów krwiopochodnych.
• Powikłania neurologiczne – w przebiegu mononukleozy mogą wystąpić napady drgawkowe i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Są to rzadkie przypadki, ale wymagają natychmiastowej pomocy medycznej.

Leki na mononukleozę u dziecka

W mononukleozie stosuje się wyłącznie leczenie objawowe. Zastosowanie znajdują przede wszystkim leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe:

• Paracetamol – jest lekiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, może być stosowany od pierwszych dni życia dziecka. Standardowe dawkowanie to 10-15 mg/kg masy ciała co 4-6 godzin. Jest dostępny m.in. w postaci tabletek, zawiesiny doustnej i czopków.
• Ibuprofen – jest lekiem przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym z grupy NLPZ. Może być stosowany od 3. miesiąca życia. Zazwyczaj podaje się 7-10 mg/kg masy ciała co 6-8 godzin. Dostępne preparaty to m.in. tabletki, kapsułki, zawiesina doustna, czopki.

Można stosować również preparaty miejscowe zmniejszające ból gardła, np. pastylki, aerozole, płukanki.

Mononukleoza – powikłania u dzieci

Powikłania mononukleozy u dzieci występują rzadko (u ok. 20% dzieci), ale niektóre z nich mogą mieć ciężki przebieg i wymagają hospitalizacji. Mogą obejmować układ krwiotwórczy, nerwowy, oddechowy oraz narządy miąższowe.

Powikłania hematologiczne najczęściej obejmują łagodną niedokrwistość hemolityczną, małopłytkowość lub neutropenię. Poważne powikłania, takie jak niedokrwistość aplastyczna, ciężka skaza krwotoczna czy limfohistiocytoza hemofagocytarna występują wyjątkowo rzadko.

Znaczne powiększenie migdałków i obrzęk gardła mogą prowadzić do niedrożności dróg oddechowych będącej stanem zagrożenia życia. Powikłaniem z zakresu układu oddechowego mogą być również wtórne bakteryjne zapalenia gardła lub zatok.

Obserwowane rzadkie powikłania neurologiczne to zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, porażenie nerwów czaszkowych, drgawki, zespół Guillain-Barré i nagła utrata słuchu.

Znaczne powiększenie śledziony może grozić jej pęknięciem. Jest to potencjalnie śmiertelne powikłanie, które występuje u zaledwie 0,1-0,5% chorych na mononukleozę zakaźną, ale oznacza się bardzo wysoką śmiertelnością (30-100%).

Inne rzadkie powikłania mononukleozy zakaźnej to: wysypka, żółtaczka, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie osierdzia, depresja, psychoza.

FAQ