Nadczynność tarczycy

Najważniejsze informacje

• Nadczynność tarczycy to stan, w którym wspomniany gruczoł produkuje zbyt dużo hormonów T3 i T4, co prowadzi do przyspieszenia metabolizmu oraz zaburzeń w pracy wielu układów organizmu. 
• Najczęstszą przyczyną nadczynności jest choroba Gravesa-Basedowa – schorzenie autoimmunologiczne, w którym przeciwciała (przeciw receptorom TSH) stymulują tarczycę do nadprodukcji hormonów, często z towarzyszącymi objawami ocznymi, określanymi jako orbitopatia tarczycowa.
• Inne przyczyny nadczynności tarczycy to m.in. autonomiczne wole guzkowe, choroba de Quervaina, nadmiar jodu w diecie lub lekach (efekt Jod-Basedowa) oraz przyjmowanie zbyt wysokich dawek hormonów tarczycy, co prowadzi do ich nadmiernej produkcji niezależnej od regulacji przez TSH.
• Objawy nadczynności tarczycy obejmują m.in.: przyspieszone bicie serca (tachykardia), utratę masy ciała pomimo zwiększonego apetytu, drżenie rąk, nadmierną potliwość, nietolerancję ciepła oraz zaburzenia snu i nastroju.

Nadczynność tarczycy wpływa na funkcjonowanie wielu układów organizmu. Objawy mogą dotyczyć układu sercowo-naczyniowego (np. przyspieszone tętno), nerwowego (niepokój, problemy ze snem), pokarmowego (zmiany apetytu i masy ciała), hormonalnego (zaburzenia płodności oraz funkcji seksualnych), a także skóry i układu ruchu. Najczęstszą przyczyną nadczynności jest choroba Gravesa-Basedowa, w której układ odpornościowy pobudza tarczycę do nadmiernej produkcji hormonów. 

Rola hormonów tarczycy w organizmie i wpływ na metabolizm

Tarczyca to niewielki, ale niezwykle ważny gruczoł zlokalizowany w przedniej części szyi. Tworzą ją dwa płaty połączone wąskim pasmem tkanki zwanym cieśnią. 

Tarczyca produkuje dwa główne hormony, tyroksynę (T4) i trijodotyroninę (T3), które: 

• regulują tempo metabolizmu komórkowego, wpływając na syntezę białek, metabolizm tłuszczów oraz zużycie węglowodanów;
• kontrolują podstawową przemianę materii, czyli ilość energii zużywanej przez organizm w stanie spoczynku;
• uczestniczą w termogenezie, czyli procesie wytwarzania ciepła;
• wpływają na wzrost i rozwój organizmu – szczególnie istotne znaczenie mają dla dojrzewania układu nerwowego (zwłaszcza w okresie prenatalnym i niemowlęcym), a także dla prawidłowego rozwoju układu kostnego i mięśniowego
• modulują funkcjonowanie wielu układów – sercowo-naczyniowego, nerwowego, pokarmowego i rozrodczego. 

Produkcja hormonów T3 i T4 jest ściśle kontrolowana przez oś podwzgórze–przysadka–tarczyca. Podwzgórze wydziela tyreoliberynę (TRH), która pobudza przysadkę mózgową do wytwarzania hormonu tyreotropowego (TSH). Ten z kolei stymuluje tarczycę do produkcji i uwalniania hormonów. Poziom TSH we krwi jest regulowany na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – wzrost stężenia hormonów tarczycy (T3 i T4) hamuje wydzielanie TSH, co zapobiega ich nadmiernej produkcji. 

Co to jest nadczynność tarczycy (hipertyreoza)?

Hipertyreoza to schorzenie endokrynologiczne, w którym dochodzi do nadmiernej produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – głównie tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3) – przez komórki pęcherzykowe tego gruczołu. Wspomniane hormony odgrywają zasadniczą rolę w regulacji metabolizmu i wpływają na funkcjonowanie niemal wszystkich narządów oraz układów organizmu.

W przebiegu nadczynności tarczycy dochodzi do patologicznego nasilenia przemiany materii, co prowadzi do wielu objawów klinicznych wynikających z nadmiernej aktywności metabolicznej.

W klasyfikacji ICD-10 nadmiar hormonów tarczycy ujęty jest pod kodem E05 jako tyreotoksykoza (pojęcie szersze niż hipertyreoza). Kategoria ta obejmuje różne stany związane z wysokim poziomem T3 i T4 we krwi – zarówno nadczynność tarczycy (np. chorobę Gravesa-Basedowa, toksyczne wole guzkowe), jak i tyreotoksykozę spowodowaną nadmiernym przyjmowaniem hormonów, jodem lub uszkodzeniem tarczycy.

Najczęstsze przyczyny nadczynności tarczycy

Nadczynność tarczycy może być wywołana przez różne czynniki – zarówno endogenne, jak i egzogenne – które prowadzą do nadmiernej produkcji lub uwalniania hormonów tarczycy (T3 i T4).

Choroba Gravesa-Basedowa

Gravesa-Basedowa stanowi najczęstszą przyczynę nadczynności tarczycy w populacji ogólnej i ma charakter autoimmunologiczny. W jej przebiegu układ odpornościowy wytwarza autoprzeciwciała stymulujące receptor tyreotropinowy (TSHR) określane jako TSI (thyroid-stimulating immunoglobulins). Przeciwciała te aktywują w nieprawidłowy sposób receptor TSH (niezależnie od stężenia tyreotropiny (TSH) w surowicy), co prowadzi do nadmiernej syntezy i wydzielania hormonów tarczycy (T3 i T4) oraz do rozrostu tarczycy (wole).

Chorobie towarzyszy często orbitopatia tarczycowa (dawniej oftalmopatia Gravesa), czyli autoimmunologiczne zapalenie tkanek oczodołu objawiające się m.in. wytrzeszczem gałek ocznych, obrzękiem powiek, bólem lub podwójnym widzeniem. W niektórych przypadkach występują również zmiany skórne – najczęściej w postaci obrzęku przedgoleniowego (dermopatia Gravesa). 

Wole guzkowe toksyczne i gruczolak toksyczny tarczycy

W tych postaciach nadczynności jeden lub więcej guzków w obrębie tarczycy wytwarza hormony w sposób autonomiczny, czyli niezależnie od kontroli osi podwzgórze-przysadka-tarczyca.

• Wole guzkowe toksyczne (toksyczne wole wieloguzkowe) – występuje przeważnie u osób starszych i bywa powiązane z przewlekłym niedoborem jodu.
• Gruczolak toksyczny (autonomiczny gruczolak) – łagodny, pojedynczy guz wydzielający hormony.

Obie formy należą do tzw. nadczynności guzkowej (nieautoimmunologicznej).

Podostre zapalenie tarczycy (choroba de Quervaina)

Choroba de Quervaina to samoograniczające się zapalenie tarczycy (najprawdopodobniej o etiologii wirusowej). W jego przebiegu dochodzi do uszkodzenia komórek pęcherzykowych, co prowadzi do przejściowego uwolnienia hormonów tarczycy do krwiobiegu – tzw. tyreotoksykoza z uszkodzenia. Objawy ustępują zwykle w ciągu kilku tygodni, a po ich wycofaniu może dojść do remisji lub przejściowej niedoczynności tarczycy.

Poporodowe zapalenie tarczycy

Występuje u kobiet w ciągu pierwszych miesięcy po porodzie i ma charakter autoimmunologiczny. Przebieg choroby bywa dwufazowy: początkowo pojawia się faza nadczynności tarczycy, która następnie przechodzi w fazę niedoczynności. W większości przypadków zaburzenia te ustępują samoistnie, choć u części pacjentek może dojść do utrwalenia się niedoczynności.

Nadmiar jodu w diecie lub lekach

Jod jest niezbędny do syntezy hormonów tarczycy, jednak jego nadmiar — szczególnie u osób z predyspozycjami (np. z wolem guzkowym) — może doprowadzić do nadczynności. Zjawisko to określa się mianem efektu jod-Basedow. Może on wystąpić między innymi po zastosowaniu środków kontrastowych zawierających jod, suplementów diety lub leków bogatych w jod (np. tuamiodaronu – leku przeciwarytmicznego o wysokiej zawartości tego pierwiastka).

Jatrogenna nadczynność tarczycy wywołana lekami

Pacjenci leczeni z powodu niedoczynności tarczycy mogą rozwinąć jatrogenną (lekozależną) nadczynność na skutek stosowania zbyt wysokich dawek tyroksyny. Zjawisko to może również wystąpić u osób, które przyjmują hormony tarczycy w celach niemedycznych, np. podczas odchudzania. 

Inne przyczyny nadczynności – rzadkie choroby tarczycy

Wśród mniej typowych przyczyn nadczynności można wymienić: 

• wtórną nadczynność tarczycy – wywołaną przez gruczolaki przysadki mózgowej wydzielające nadmierne ilości TSH;
• struma ovarii – typ potworniaka jajnika zawierający ektopową tkankę tarczycy, która może aktywnie wytwarzać hormony; 
• przerzuty nowotworowe do tarczycy – mogą uszkadzać tkankę gruczołu i zaburzać jego funkcje, jednak rzadko prowadzą do jawnej nadczynności.

Czynniki ryzyka rozwoju nadczynności tarczycy

Rozwój nadczynności tarczycy jest uwarunkowany wieloma czynnikami, które zwiększają podatność na wystąpienie choroby. Do najistotniejszych należą:

• predyspozycje genetyczne – występowanie chorób tarczycy w rodzinie, zwłaszcza o podłożu autoimmunologicznym (np. choroba Gravesa-Basedowa, Hashimoto), zwiększa ryzyko rozwoju nadczynności;
• płeć żeńska – kobiety zapadają na choroby autoimmunologiczne 5–10 razy częściej niż mężczyźni, co wiąże się m.in. z różnicami hormonalnymi, większą skłonnością do tych schorzeń oraz wpływem estrogenów na funkcjonowanie układu odpornościowego;
• wiek – choroby tarczycy najczęściej rozpoznaje się u osób między 30. a 60. r.ż., choć mogą występować w każdym wieku; u osób starszych objawy bywają nietypowe i mogą ograniczać się do osłabienia, utraty masy ciała czy zaburzeń rytmu serca (np. migotania przedsionków);
• przewlekły stres i silne przeżycia emocjonalne – mogą zaburzać działanie układu odpornościowego oraz hormonalnego, przyczyniając się do rozwoju chorób autoimmunologicznych, w tym nadczynności tarczycy;
• palenie tytoniu – zwiększa ryzyko wystąpienia choroby Gravesa-Basedowa oraz ciężkiej orbitopatii tarczycowej; dym tytoniowy działa toksycznie na tkanki oczodołu i nasila procesy zapalne;
• inne choroby autoimmunologiczne – osoby z cukrzycą typu 1, reumatoidalnym zapaleniem stawów, łuszczycą, celiakią, chorobą Addisona, bielactwem, toczniem rumieniowatym układowym czy niedokrwistością złośliwą mają większe ryzyko rozwoju autoimmunologicznej nadczynności tarczycy.

Subkliniczna a jawna nadczynność tarczycy

W przebiegu nadczynności tarczycy wyróżnia się dwie główne postaci zaburzenia czynnościowego. 

• Subkliniczna nadczynność tarczycy – charakteryzuje się obniżonym stężeniem tyreotropiny (TSH) przy jednocześnie prawidłowych stężeniach wolnych hormonów tarczycy (fT3 i fT4). Często przebiega bezobjawowo lub z bardzo łagodnymi, niespecyficznymi dolegliwościami, takimi jak: niepokój, kołatanie serca czy spadek masy ciała. Jej wykrycie opiera się wyłącznie na badaniach laboratoryjnych. Choć u młodych i zdrowych osób nie zawsze wymaga leczenia, to u pacjentów w podeszłym wieku wiąże się ze zwiększonym ryzykiem migotania przedsionków i innych zaburzeń rytmu serca, utraty masy kostnej i osteoporozy, a także progresji do jawnej nadczynności.
• Jawna nadczynność tarczycy – występuje, gdy poziom TSH jest znacznie obniżony (często niewykrywalny), a stężenia wolnych hormonów tarczycy (fT3 i/lub fT4) są wyraźnie podwyższone. Obraz kliniczny jest zazwyczaj wyraźny i obejmuje: tachykardię, nadpobudliwość, drżenie rąk, nietolerancję ciepła, spadek masy ciała mimo zwiększonego apetytu, osłabienie mięśni, zaburzenia miesiączkowania oraz nadmierną potliwość. Stan ten zwykle wymaga szybkiej interwencji medycznej, a w cięższych przypadkach (np. przełomie tarczycowym) – leczenia szpitalnego.

Nadczynność tarczycy – objawy i skutki 

Objawy nadczynności tarczycy są wielonarządowe i wynikają z nadmiaru hormonów tarczycy oraz ich pobudzającego wpływu na metabolizm. Mogą być niespecyficzne oraz mylone z innymi schorzeniami, co utrudnia rozpoznanie i wdrożenie odpowiedniego leczenia. 

Objawy ogólne

Objawy ogólne nadczynności tarczycy wynikają z przewlekłego wpływu nadmiaru hormonów na metabolizm energetyczny i funkcjonowanie tkanek. Choć hormony te przyspieszają metabolizm, ich długotrwały nadmiar prowadzi do wyczerpania rezerw energetycznych organizmu i wielu objawów systemowych. 

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie – mimo przyspieszonego metabolizmu długotrwała nadczynność prowadzi do wyczerpania organizmu, co objawia się ciągłym uczuciem zmęczenia. 
• Spadek masy ciała mimo apetytu – intensyfikacja przemian metabolicznych powoduje spalanie tkanki tłuszczowej i mięśniowej, nawet przy wzmożonym apetycie. 
• Osłabienie siły mięśniowej – zwłaszcza mięśni proksymalnych (np. ud, ramion), co może utrudniać wstawanie z krzesła czy wchodzenie po schodach. 
• Nietolerancja ciepła – uczucie gorąca i niechęć do wysokich temperatur wynikają z nasilonej termogenezy. 
• Zwiększona potliwość (nadpotliwość) – związana z pobudzeniem układu współczulnego i wzrostem ciepłoty ciała.

Objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego

Nadmiar hormonów tarczycy nasila działanie układu adrenergicznego, co prowadzi do szeregu objawów kardiologicznych.

• Kołatanie serca i tachykardia – są często jednymi z pierwszych objawów nadczynności tarczycy. Częstoskurcz zatokowy zwykle przekracza 90 uderzeń na minutę. 
• Nadciśnienie tętnicze – występuje głównie pod postacią podwyższonego ciśnienia skurczowego. Jest to związane ze zwiększoną objętością minutową serca.
• Arytmie (m.in. migotanie przedsionków) – znacząco zwiększają ryzyko udaru mózgu.
• Duszność wysiłkowa – może być objawem przeciążenia krążenia i upośledzenia wydolności serca. 
• Zwiększona siła skurczu mięśnia sercowego – z czasem może prowadzić do przerostu narządu i rozwoju objawów niewydolności krążenia. 

Objawy ze strony układu nerwowego

Hormony tarczycy wywierają silny wpływ na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy, co prowadzi do szeregu charakterystycznych objawów.

• Niepokój, drażliwość i lęk – wynikają z nadmiernej pobudliwości emocjonalnej typowej dla nadmiaru hormonów tarczycy.
• Bezsenność – obejmuje trudności z zasypianiem, częste wybudzenia oraz problemy z utrzymaniem ciągłości snu.
• Drżenie rąk – nasilające się pod wpływem stresu lub wysiłku fizycznego.
• Problemy z koncentracją i pamięcią – objawiają się jako tzw. mgła mózgowa, która utrudnia codzienne funkcjonowanie oraz obniża efektywność poznawczą. 
• Nadpobudliwość psychoruchowa – przejawia się zwiększoną aktywnością, impulsywnością oraz problemami z koncentracją. 

Objawy ze strony przewodu pokarmowego

Hormony tarczycy przyspieszają motorykę przewodu pokarmowego oraz nasilają aktywność enzymatyczną, co prowadzi do zmian w trawieniu i wydalaniu. Objawy te są często wczesnym sygnałem nadczynności tarczycy, zwłaszcza u osób starszych.

• Biegunki i częste wypróżnienia (przeważnie bez bólu brzucha) – wynik przyspieszonego pasażu jelitowego. 
• Zwiększony apetyt – pojawia się w odpowiedzi na podwyższone zapotrzebowanie energetyczne organizmu (mimo to u wielu pacjentów obserwuje się spadek masy ciała). 
• Nudności i bóle brzucha – występują rzadziej, jednak mogą się pojawiać, zwłaszcza w bardziej zaawansowanych lub nieleczonych przypadkach choroby. Objawy ze strony układu pokarmowego są mniej charakterystyczne, ale nie powinny być pomijane w diagnostyce.

Objawy skórne i wypadanie włosów

Skóra i włosy są szczególnie wrażliwe na nadmiar hormonów tarczycy. Objawy dermatologiczne stanowią istotną wskazówkę diagnostyczną, zwłaszcza w połączeniu z innymi cechami klinicznymi nadczynności tarczycy. 

• Nadmierna potliwość i wilgotność skóry – wynikają ze zwiększonej aktywności gruczołów potowych oraz nasilonej termogenezy wywołanej nadmiarem hormonów tarczycy.
• Cienka, miękka i ciepła skóra – hormony tarczycy powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz nasilony rozpad kolagenu, co prowadzi do ścieńczenia skóry oraz zwiększenia jej wrażliwości.
• Telogenowe wypadanie włosów – nadmiar hormonów tarczycy wpływa na mieszki włosowe, przyspieszając cykl wzrostu i skracając fazę anagenu. W konsekwencji włosy stają się łamliwe, przerzedzone, a ich utrata jest szczególnie zauważalna w okolicy ciemieniowej i skroniowej.

Objawy oczne

W chorobie Gravesa-Basedowa, jednej z najczęstszych przyczyn nadczynności tarczycy, występują charakterystyczne zmiany w obrębie oczodołów, które mogą prowadzić do poważnych powikłań okulistycznych. 

• Orbitopatia (oftalmopatia) tarczycowa – obrzęk, stan zapalny oraz włóknienie tkanek miękkich oczodołu prowadzą do wysunięcia gałek ocznych ku przodowi (tzw. wytrzeszcz), co może powodować ich nadmierne wysychanie, a także zwiększać ryzyko uszkodzenia rogówki. 
• Zaczerwienienie, łzawienie, uczucie obecności piasku pod powiekami – objawy zapalenia spojówek i zespołu suchego oka, które często współwystępują z orbitopatią tarczycową. 
• Obrzęk powiek – może występować jako jeden z objawów nadczynności tarczycy, szczególnie w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa. Jest wynikiem zapalenia tkanek miękkich wokół oczu oraz nagromadzenia substancji międzykomórkowej. Obrzęk może prowadzić do uczucia ciężkości, zaczerwienienia, a nawet zaburzeń funkcji ruchowych powiek. 
• Podwójne widzenie (diplopia) – spowodowane osłabieniem lub porażeniem mięśni oka w wyniku przewlekłego stanu zapalnego i włóknienia.

Objawy u kobiet

Nadczynność tarczycy u kobiet często wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego, co może prowadzić do problemów z płodnością oraz komplikacji w przebiegu ciąży.

• Zaburzenia miesiączkowania – nieregularne cykle, rzadkie miesiączki (oligomenorrhea), obfite krwawienia lub całkowity brak miesiączki (amenorrhea).
• Trudności z zajściem w ciążę – zaburzenia hormonalne, w tym nadmiar hormonów tarczycy i wpływ na oś podwzgórze–przysadka–jajnik, mogą powodować niepłodność.
• Problemy z utrzymaniem ciąży – nadczynność tarczycy u kobiety ciężarnej zwiększa ryzyko poronienia, przedwczesnego porodu oraz powikłań, takich jak przełom tarczycowy.
• Ryzyko komplikacji ciążowych – kobiety z nieleczoną nadczynnością są narażone na większe ryzyko nadciśnienia indukowanego ciążą, stanu przedrzucawkowego oraz niskiej masy urodzeniowej dziecka.

Objawy u mężczyzn

U mężczyzn z nadczynnością tarczycy mogą występować charakterystyczne objawy wpływające na zdrowie reprodukcyjne oraz funkcje seksualne.

• Zaburzenia potencji – problemy z erekcją oraz spadek libido wynikają z zaburzeń hormonalnych i wpływu nadmiaru hormonów tarczycy na oś podwzgórze–przysadka–jądra.
• Ginekomastia, czyli powiększenie tkanki gruczołowej piersi – skutek zaburzeń równowagi hormonalnej, przede wszystkim względnego wzrostu poziomu estrogenów względem androgenów, spowodowanych nadczynnością tarczycy.
• Zmniejszona płodność – u mężczyzn z nadczynnością tarczycy może dojść do obniżenia jakości nasienia, zmniejszenia liczby plemników oraz zaburzeń spermatogenezy.

Nadczynność tarczycy u mężczyzn często prowadzi do ogólnego osłabienia, utraty masy ciała i zmniejszenia masy mięśniowej, co dodatkowo wpływa na sprawność seksualną oraz ogólny stan zdrowia.