Glukagon – jak działa, jakie pełni funkcje i jaka jest jego rola w odchudzaniu?

Najważniejsze informacje

• Glukagon, produkowany przez komórki alfa wysp trzustkowych, to hormon działający przeciwnie do insuliny, który podnosi poziom glukozy we krwi.
• Mobilizuje zapasy energii w sytuacjach głodu, wysiłku i stresu; glukagon zapobiega hipoglikemii.
• Głównym miejscem działania glukagonu jest wątroba, gdzie hormon uruchamia glikogenolizę i glukoneogenezę, zapewniając stały dopływ glukozy nawet przy długich przerwach między posiłkami.
• Glukagon wpływa na metabolizm tłuszczów i białek, nasilając lipolizę i hamując lipogenezę, dzięki czemu zwiększa wykorzystanie kwasów tłuszczowych jako paliwa – zwłaszcza przy niskim poziomie insuliny.
• Glukagon nie odchudza sam w sobie, ale umożliwia efektywne spalanie tłuszczu w warunkach deficytu kalorycznego; jego działanie jest najsilniejsze, gdy insulina pozostaje na niskim poziomie.
• Hormon ma szerokie znaczenie kliniczne – stosuje się go w leczeniu ciężkiej hipoglikemii, diagnostyce glukagonoma, badaniach obrazowych oraz jako lek ratujący życie w zatruciach beta-blokerami i blokerami kanałów wapniowych.

Glukagon to hormon o działaniu przeciwnym do insuliny, odpowiedzialny przede wszystkim za podnoszenie stężenia glukozy we krwi. Chroni przed groźną hipoglikemią, mobilizując zapasy energii wtedy, gdy organizm najbardziej ich potrzebuje – podczas głodu, wysiłku fizycznego i stresu. Jednocześnie wpływa na metabolizm tłuszczów i białek, co sprawia, że często łączy się go z procesem odchudzania. Czy słusznie? Poniżej wyjaśniamy, jak działa glukagon, kiedy jest wydzielany, jak wpływa na metabolizm i jaką rolę odgrywa w leczeniu hipoglikemii.

Co to jest glukagon i gdzie powstaje?

Glukagon to hormon peptydowy produkowany przez komórki alfa trzustki (wyspy Langerhansa). Choć trzustka kojarzy się głównie z insuliną, glukagon jest jej metabolicznym antagonistą i jednym z najważniejszych hormonów utrzymujących równowagę glukozy.

Należy do grupy hormonów kontrregulacyjnych, czyli takich, które przeciwdziałają spadkowi cukru we krwi. Oprócz glukagonu do tej grupy należą:

• adrenalina,
• noradrenalina,
• kortyzol,
• hormon wzrostu (GH).

Hormon aktywuje się, gdy organizm potrzebuje szybkiego zastrzyku energii – np. w czasie głodu, wysiłku fizycznego, stresu lub hipoglikemii. Można porównać go do „zarządcy magazynu energii”, który otwiera rezerwy paliwa dla najważniejszych narządów, zwłaszcza mózgu.

Jak działa glukagon? Wpływ na poziom cukru we krwi

Głównym miejscem działania glukagonu jest wątroba, czyli centralny magazyn glikogenu i producent glukozy.

Po spadku poziomu cukru we krwi glukagon uruchamia dwa kluczowe procesy:

1. Glikogenoliza – szybkie uwalnianie glukozy

To proces polegający na rozkładzie glikogenu (zapasowej formy glukozy). Dzięki temu:

• glukoza trafia do krwi – następuje wzrost wątrobowej produkcji glukozy,
• poziom cukru rośnie, glukagon zwiększa stężenie glukozy,
• organizm unika hipoglikemii (spadek stężenia glukozy w osoczu).

2. Glukoneogeneza – produkcja nowej glukozy

W tym procesie wątroba syntetyzuje glukozę z niecukrowych substratów, takich jak:

• aminokwasy,
• glicerol,
• kwas mlekowy.

Efekt: glukagon zapewnia stały dopływ energii nawet wtedy, gdy od dawna nie spożyliśmy węglowodanów.

Wpływ glukagonu we krwi na metabolizm tłuszczów i białek

Choć glukagon utożsamiany jest głównie z poziomem cukru, jego działanie obejmuje również lipidy i białka.

Glukagon a tłuszcze – mechanizm spalania

Glukagon:

• nasila lipolizę, czyli rozkład trójglicerydów w adipocytach, choć jego działanie jest słabsze niż katecholamin i najbardziej widoczne przy niskim poziomie insuliny,
• uwalnia wolne kwasy tłuszczowe i glicerol,
• wspiera wykorzystanie kwasów tłuszczowych jako alternatywnego źródła energii,
• hamuje lipogenezę w wątrobie (tworzenie nowych kwasów tłuszczowych).

Dzięki temu organizm częściej sięga po tłuszcz jako paliwo – zwłaszcza podczas wysiłku i w stanie niskiej insuliny.

Glukagon a białka

Hormon ten może:

• zwiększać rozkład białek (proteolizę),
• wykorzystywać aminokwasy jako substrat do glukoneogenezy.

Nie oznacza to jednak, że glukagon „niszczy” mięśnie – proces ten zachodzi przede wszystkim podczas długotrwałego postu lub skrajnego deficytu energii.

Glukagon a odchudzanie – fakty i mity

Wokół glukagonu we krwi narosło wiele nieporozumień – jedni twierdzą, że to hormon odchudzający, inni, że nie ma żadnego znaczenia w redukcji masy ciała. Jak jest naprawdę? 

Czy glukagon odchudza? Nie. Glukagon sam w sobie nie powoduje chudnięcia.

Ale tworzy warunki, które sprzyjają wykorzystaniu tłuszczu jako źródła energii – i to jest jego realna rola w procesie odchudzania.

Jak działa glukagon w kontekście odchudzania?

Glukagon to hormon „mobilizujący zapasy”. Kiedy poziom glukagonu w osoczu krwi rośnie, organizm zaczyna czerpać energię z tłuszczu zgromadzonego w tkankach. Dzieje się to szczególnie wtedy, gdy poziom insuliny jest niski.

Glukagon:

• stymuluje lipolizę, czyli uwalnianie kwasów tłuszczowych z komórek tłuszczowych,
• zwiększa dostępność tłuszczów jako paliwa,
• ułatwia korzystanie z energii z zapasów, zwłaszcza w okresach między posiłkami i podczas wysiłku.

Czego glukagon NIE robi?

Aby uniknąć błędnych przekonań, warto podkreślić, czego glukagon nie jest w stanie zrobić:

• nie spala tłuszczu bez deficytu kalorycznego,
• nie prowadzi do utraty wagi, jeśli poziom insuliny jest wysoki, np. przy dużej podaży węglowodanów i nadwyżce energetycznej,
• nie zastępuje diety ani aktywności fizycznej.

Kiedy glukagon działa najskuteczniej?

Działanie glukagonu najlepiej ujawnia się, gdy organizm jest „przestawiony” na spalanie tłuszczu:

• w deficycie energetycznym,
• przy regularnej aktywności fizycznej,
• przy niskim poziomie insuliny (np. przerwy między posiłkami, dieta z kontrolowaną ilością węglowodanów).

Dlaczego stosunek insuliny do glukagonu jest tak ważny?

To jeden z kluczowych parametrów regulujących metabolizm i decydujących o tym, czy organizm znajduje się w trybie spalania energii, czy jej magazynowania. Insulina i glukagon działają jak przeciwwagi.

Wysoka insulina (po posiłku):

• blokuje działanie glukagonu,
• hamuje lipolizę (czyli spalanie tłuszczu),
• promuje odkładanie energii w formie glikogenu oraz tkanki tłuszczowej.

Niska insulina (podczas postu, treningu, po posiłku ubogim w węglowodany):

• „odblokowuje” glukagon,
• pozwala organizmowi przejść w tryb spalania tłuszczu,
• uruchamia mobilizację glukozy z wątroby, aby utrzymać stabilny poziom energii.

Podsumowując:

• Niski stosunek insulina/glukagon = tryb spalania energii,
• Wysoki stosunek insulina/glukagon = tryb magazynowania.

To właśnie balans między tymi hormonami decyduje o tym, jak efektywnie organizm korzysta z zapasów tłuszczowych. 

Nowoczesne terapie otyłości a glukagon

Współczesna medycyna coraz lepiej rozumie, jak ogromny potencjał kryje się w szlakach metabolicznych związanych z glukagonem. Jeszcze kilka lat temu skupiano się głównie na insulinie i regulacji apetytu – dziś wiadomo, że połączenie efektów glukagonu z innymi hormonami jelitowymi może znacząco przyspieszać redukcję masy ciała.

Nowe klasy leków stosowanych w leczeniu otyłości obejmują:

• agoniści GLP-1, np. semaglutyd,
• agoniści GIP/GLP-1, np. tirzepatyd (tzw. leki dwuhormonalne),
• eksperymentalni agoniści GLP-1/glukagonu, np. cotadutide – to preparaty, które oprócz hamowania apetytu zwiększają również wydatek energetyczny dzięki aktywacji receptorów glukagonu.

Jak działają te leki?

Nowoczesne terapie wielohormonalne wykorzystują synergiczne oddziaływanie kilku szlaków metabolicznych, dzięki czemu:

• hamują apetyt i zmniejszają łaknienie,
• spowalniają opróżnianie żołądka, co daje dłuższe uczucie sytości,
• zwiększają wydatek energetyczny, częściowo dzięki aktywacji receptorów glukagonu,
• promują spalanie tłuszczu i redukcję masy ciała.

To obecnie jedna z najbardziej obiecujących dróg farmakoterapii otyłości – w badaniach wielohormonalne leki aktywujące receptory glukagonu wykazują jeszcze większy potencjał niż klasyczni agoniści GLP-1.

Inne funkcje glukagonu w organizmie

Glukagon nie tylko podnosi poziom glukozy we krwi – jego działanie jest znacznie szersze. Hormon ten wpływa również na pracę serca, nerek, przewodu pokarmowego i ośrodkowego układu nerwowego, pełniąc ważną rolę w regulacji wielu procesów fizjologicznych.

Układ sercowo-naczyniowy

W dużych, farmakologicznych dawkach:

• działa inotropowo dodatnio (zwiększa siłę skurczu serca),
• działa chronotropowo dodatnio (przyspiesza akcję serca),
• efekty są niezależne od receptorów beta, co wykorzystuje się w zatruciu beta-blokerami.

Nerki

Glukagon wykazuje:

• działanie moczopędne,
• zwiększa wydalanie sodu (sodopędne).

Przewód pokarmowy

Hormon:

• hamuje perystaltykę żołądka i jelit,
• jest używany w radiologii do „wyciszenia” jelit w trakcie badań.

Ośrodkowy układ nerwowy

Badania wskazują, że glukagon może:

• wpływać na apetyt,
• modyfikować uczucie sytości,
• regulować wydatek energetyczny.

Kiedy glukagon ma znaczenie kliniczne?

Glukagon znajduje zastosowanie zarówno w leczeniu, jak i diagnostyce. Oto najważniejsze sytuacje, w których zalecane jest podanie glukagonu:

1. Leczenie w przypadku ciężkiej hipoglikemii

Stosuje się go, gdy pacjent z cukrzycą:

• ma ciężką hipoglikemię,
• nie może przyjąć węglowodanów doustnie,
• traci przytomność.

Podanie glukagonu: podskórne lub domięśniowe.
Efekt: szybki wzrost glikemii i powrót świadomości w kilka-kilkanaście minut.

2. W diagnostyce nowotworów przewodu pokarmowego, nadnerczy czy tarczycy

Glukagonoma to rzadki nowotwór neuroendokrynny trzustki. Charakterystyczne objawy:

• bardzo wysoki glukagon,
• cukrzyca,
• nekrolityczny rumień wędrujący,
• spadek masy ciała,
• biegunki.

3. Badania radiologiczne

Glukagon spowalnia motorykę jelit, co poprawia jakość obrazowania.

4. Zatrucia beta-blokerami i blokerami kanału wapniowego

Glukagon działa na szlaki niezależne od receptorów β-adrenergicznych, dlatego:

• może odwracać działanie leków blokujących pracę serca,
• stosowany jest jako lek ratujący życie.

5. Badania nad cukrzycą typu 2

Przewlekle zwiększony poziom glukagonu jest jednym z czynników prowadzących do hiperglikemii.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące glukagonu