Najważniejsze informacje:

• Trawienie polega na rozkładzie złożonych związków – węglowodanów, białek i tłuszczów, na mniejsze cząsteczki – cukry proste, aminokwasy i kwasy tłuszczowe.
• W organizmie człowieka trawienie zachodzi w układzie pokarmowym, a konkretnie w jamie ustnej, żołądku i jelicie cienkim.
• Trawienie odbywa się przy udziale enzymów trawiennych, a ich niedobór może skutkować dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, m.in. bólami brzucha, biegunkami, wzdęciami czy nudnościami i wymiotami.
• Proces trawienia można usprawnić dzięki domowym sposobom, np. aktywnemu trybowi życia, zbilansowanej diecie, nawodnieniu organizmu czy suplementacji, ale w przypadku przedłużających się i intensywnych dolegliwości należy skonsultować się z lekarzem gastroenterologiem.

Układ pokarmowy człowieka pełni szereg ważnych funkcji w organizmie, a jedną z nich jest trawienie, czyli proces, w którym ze skomplikowanych związków chemicznych dostarczonych wraz z pożywieniem powstają mniejsze cząsteczki. Są one następnie wchłaniane do krwiobiegu i wykorzystywane do procesów fizjologicznych przebiegających w organizmie. Jak dokładnie przebiega trawienie i jak można je usprawnić?

Co to jest trawienie?

W procesie trawienia złożone związki, które są dostarczane do organizmu wraz z pożywieniem – węglowodany, białka i tłuszcze, zostają rozłożone do mniejszych cząsteczek – cukrów prostych, aminokwasów i kwasów tłuszczowych. Prostsze cząsteczki są następnie wchłaniane przez ścianę przewodu pokarmowego i dzięki temu mogą spełniać swoje funkcje w organizmie. Trawienie odbywa się w układzie pokarmowym i jest to proces wieloetapowy.

Pierwszy etap trawienia rozpoczyna się już w momencie gryzienia pokarmu w jamie ustnej, gdzie jest on rozdrabniany, przeżuty i nawilżany, co ułatwia dalszy proces rozkładu złożonych związków. Enzymy trawienne, wydzielane na różnych etapach trawienia, są odpowiedzialne za trawienie pokarmu na podstawowe składniki, które mogą być absorbowane przez ścianę jelita cienkiego i transportowane do poszczególnych części ciała za pomocą krwi i limfy. Niewykorzystane resztki pokarmowe są ostatecznie uformowane w kał w jelicie grubym i zostają usunięte z organizmu.

Nie wszystkie składniki pokarmowe ulegają trawieniu w organizmie człowieka. Błonnik pokarmowy, keratyny i woski nie są trawione, za to wspomagają regulację prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego, w tym perystaltykę jelit.

Przebieg trawienia

Trawienie to bardzo złożony proces zachodzący w przewodzie pokarmowym. Bierze w nim udział wiele enzymów i innych związków chemicznych, które wspierają rozkład składników pokarmu. Trawienie zaczyna się od jamy ustnej, jest kontynuowane w żołądku i zakończone w obrębie jelita cienkiego.

Trawienie w jamie ustnej

Proces trawienia rozpoczyna się w jamie ustnej. Kęsy pokarmu ulegają rozdrobnieniu i wymieszaniu ze śliną, co sprawia, że są bardziej podatne na aktywność enzymów trawiennych. Jednym z enzymów jest amylaza ślinowa, dzięki której w jamie ustnej zachodzi pierwszy etap trawienia węglowodanów. Z kolei lipaza ślinowa rozpoczyna proces rozpadu niektórych lipidów.

Uformowany pokarm po połknięciu trafia do przełyku, a stamtąd przez wpust przemieszcza się do żołądka, gdzie proces trawienia jest kontynuowany.

Trawienie w żołądku

Gdy kęsy pokarmu trafiają do żołądka, są rozcierane i mieszane z sokiem żołądkowym, w którego skład wchodzi kwas solny i enzymy trawienne. Kwas solny zapewnia niskie pH w żołądku i działa bakteriobójczo.

W żołądku rozpoczyna się proces trawienia białek. Cząsteczki ulegają denaturacji (tracą swoją pierwotną strukturę) dzięki obecności kwasu solnego, co zapewnia bardziej wydajny rozkład białek przez enzymy. Pepsyna zawarta w soku żołądkowym jest odpowiedzialna za początek trawienia białka na drodze enzymatycznej. Jedynie u niemowląt i małych dzieci działanie pepsyny poprzedza rennina, która umożliwia przekształcenie kazeiny w parakazeinian wapnia bardziej wrażliwy na działanie pepsyny.

Trawienie tłuszczów zemulgowanych (których źródłem mogą być np. jaja i mleko) zachodzi w żołądku dzięki aktywności lipazy żołądkowej. Tłuszcze niezemulgowane o konsystencji stałej w żołądku ulegają upłynnieniu ze względu na temperaturę, co może ułatwiać ich późniejszą emulgację w jelicie cienkim i następnie rozkład enzymatyczny.

Treść pokarmowa w formie całkowicie upłynnionej i w niewielkich porcjach opuszcza żołądek przez odźwiernik i trafia do jelita cienkiego.

Trawienie w jelicie cienkim

Dalsze trawienie zachodzi w pierwszym odcinku jelita cienkiego – dwunastnicy dzięki obecności soku trzustkowego i żółci. Sok trzustkowy ma w składzie wodorowęglan sodu neutralizujący kwasowe pH treści, która trafiła do dwunastnicy z żołądka. Dzięki temu enzymy trawienne trzustki i jelit mogą działać efektywnie.

Sok trzustkowy zawiera:

• enzymy odpowiedzialne za trawienie białek – elastazę, trypsynę, chymotrypsynę i karboksypeptydazę,
• enzym odpowiedzialny za trawienie węglowodanów – amylazę trzustkową,
• enzymy odpowiedzialne za trawienie tłuszczów – lipazę trzustkową, fosfolipazę i esterazę karboksylową,
• enzymy rozkładające kwasy nukleinowe – nukleazy.

Proces trawienia tłuszczów ułatwia emulgacja, za którą odpowiedzialne są sole kwasów żółciowych zawarte w żółci. Wraz z cząsteczkami tłuszczów tworzą one rozpuszczalne w wodzie micele, co umożliwia działanie lipazy.

W wyniku aktywności enzymów soku trzustkowego powstają mniejsze cząsteczki węglowodanów, peptydów (produktów rozkładu białek) i tłuszczów. Są one finalnie trawione przez enzymy zawarte w soku jelitowym, który jest wydzielany w kolejnych odcinkach jelita cienkiego – jelicie czczym i krętym. Peptydy zostają rozłożone do aminokwasów przez aminopeptydazę. Disacharydazy rozkładają dwucukry do cukrów prostych. Z kolei z tłuszczów powstają kwasy tłuszczowe w wyniku działania lipazy jelitowej.

W jelicie cienkim, podobnie jak w jelicie grubym, bytują bakterie jelitowe, które są elementami mikrobiomu jelitowego i mogą syntetyzować enzymy, które rozkładają składniki pożywienia nieulegające trawieniu, np. pektyny i hemicelulozy.

Trawienie białek

Proces trawienia białek rozpoczyna się w żołądku. Rozkład enzymatyczny zachodzi wydajnie dzięki denaturacji cząsteczek białka w niskim pH żołądka dzięki obecności kwasu solnego. U niemowląt i małych dzieci pierwszym enzymem rozkładającym białko do mniejszych cząsteczek jest rennina, a u dorosłych pepsyna. 

W jelicie cienkim, a konkretniej w dwunastnicy, zachodzi dalszy rozkład enzymatyczny dzięki enzymom zawartym w soku trzustkowym (elastazie, trypsynie, chymotrypsynie i karboksypeptydazie). Powstają wtedy peptydy, które są następnie rozkładane przez enzym soku jelitowego – aminopeptydazę do aminokwasów, czyli docelowych produktów trawienia białka.

Trawienie węglowodanów

W przypadku węglowodanów, trawienie rozpoczyna się już w jamie ustnej dzięki aktywności amylazy ślinowej. Kolejny etap rozkładu enzymatycznego zachodzi w dwunastnicy i jest katalizowany przez enzym soku trzustkowego – amylazę trzustkową. Trawienie węglowodanów kończy się w kolejnych odcinkach jelita cienkiego, gdzie disacharydazy zawarte w soku jelitowym rozkładają dwucukry do cukrów prostych.

Trawienie tłuszczów

Tłuszcze zemulgowane zaczynają być trawione w jamie ustnej dzięki lipazie ślinowej, a następnie proces ten jest kontynuowany w żołądku, gdzie działa lipaza żołądkowa. Dalszy rozkład tłuszczów zemulgowanych, a także początek trawienia tych niezemulgowanych odbywa się w jelicie cienkim. Na początku tłuszcze niezemulgowane ulegają emulgacji dzięki żółci. Potem zostają rozłożone przez enzymy soku trzustkowego – lipazę trzustkową, fosfolipazę i esterazę karboksylową, a ostatecznie zostają strawione przez enzym soku jelitowego – lipazę jelitową do kwasów tłuszczowych.

Co się dzieje po trawieniu? Wchłanianie składników odżywczych i wydalanie niestrawionych resztek

Efektem procesów trawienia są proste cząsteczki – powstają aminokwasy, monosacharydy (cukry proste) oraz kwasy tłuszczowe. Te składniki odżywcze mogą zostać zaabsorbowane z układu pokarmowego. Proces ten nazywany jest wchłanianiem składników odżywczych i nie dotyczy wyłącznie produktów trawienia, ale również wody, witamin i składników mineralnych. Wchłanianie zachodzi przede wszystkim w jelicie cienkim, z kolei w obrębie jelita grubego wchłaniana jest woda i elektrolity, a w żołądku – alkohol etylowy.

W jelicie grubym niestrawione resztki pokarmowe są zagęszczane, formowane są masy kałowe, które okresowo zostają wydalane. Ponadto jelito grube to miejsce, w którym mikrobiom jelitowy syntetyzuje witaminy z grupy B, witaminę K i krótko łańcuchowe kwasy tłuszczowe.

Zaburzenia trawienia

W wyniku niedoborów lub obniżonej aktywności enzymów trawiennych zaburzone jest nie tylko trawienie, ale również wchłanianie składników i wydalanie kału. Obniżona aktywność enzymatyczna często pojawiająca się u osób starszych, może prowadzić do zaburzeń trawienia, które u seniorów są dodatkowo nasilone przez zmiany w motoryce przewodu pokarmowego i niewystarczającą aktywność fizyczną.

Z kolei niedobory enzymów trawiennych powodują m.in. bóle brzucha, biegunki i wynikające z nich odwodnienie. Niedobory te mogą być wrodzone lub nabyte. Na przykład enzym trawiący laktozę – laktaza może być niedoborowy m.in. ze względu na uwarunkowania genetyczne. W tym przypadku objawy u niemowląt obserwowane są niedługo po rozpoczęciu karmienia piersią lub podawaniu mieszanki (mleka modyfikowanego) zawierającej laktozę. U niektórych osób synteza laktazy postępująco zmniejsza się w trakcie życia, co również pogarsza możliwość trawienia laktozy. Po jej spożyciu pacjenci zauważają wtedy ból brzucha, biegunkę, nudności i wymioty, wzdęcia i nadmierne wydzielanie gazów. Ponadto, niedobór laktazy może pojawić się czasowo, w wyniku uszkodzenia ściany jelita cienkiego np. podczas biegunki infekcyjnej albo infekcji pasożytniczej.

Ile czasu pokarm znajduje się w przewodzie pokarmowym? Ile trwa trawienie?

Od pierwszego kęsa pokarmu do momentu jego wydalenia mija zazwyczaj co najmniej 20 godzin. Początkowy etap, czyli żucie pokarmu, trwa od 20 sekund do 1 minuty. Następnie, proces przełykania oraz transportu pokarmu do żołądka zajmuje od 4 do 8 sekund. Kolejny etap, czyli trawienie z udziałem enzymów trawiennych, wymaga od 2 do 4 godzin. Po tym czasie, wchłanianie składników odżywczych przez organizm trwa od 3 do 5 godzin. Ostatni etap procesu to przebywanie niestrawionych resztek pokarmowych w jelicie grubym, co trwa około 10 godzin.

Warto zaznaczyć, że podane czasy są przybliżone i mogą się różnić w zależności od wielu czynników. Na czas trwania poszczególnych etapów wpływ mają między innymi skład chemiczny spożywanego pokarmu oraz zawartość wody, sposób obróbki termicznej, konsystencja czy stan zdrowia i układu pokarmowego.

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące procesu trawienia.