Jelito grube – budowa i funkcje

Najważniejsze informacje:

• Jelito grube to jedna z zasadniczych części układu pokarmowego. Ma około 150 cm długości.
• Kolejne odcinki jelita grubego to: kątnica, okrężnica wstępująca, okrężnica poprzeczna, okrężnica zstępująca, esica, odbytnica.
• Funkcje jelita grubego to głównie wchłanianie wody i elektrolitów, produkcja niektórych witamin oraz formowanie mas kałowych.
• Do najczęstszych chorób jelita grubego należą: rak jelita grubego, polipy, zapalenie wyrostka robaczkowego, choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Jelito grube odgrywa kluczową rolę w usuwaniu niestrawionych resztek pokarmowych. Wpływa także na poziom witamin i niektórych jonów, a także bierze udział we wchłanianiu wody. W jego obrębie lokalizuje się wiele częstych chorób. 

Co to jest jelito grube? Budowa oraz położenie

Jelito grube to końcowa część przewodu pokarmowego. Ściana jelita grubego jest utworzona przez kilka warstw:

• błona śluzowa jelita grubego – jest położona najbardziej wewnętrznie, pokryta nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym (z wyjątkiem końcowej części odbytnicy, w której występuje nabłonek wielowarstwowy płaski). Jest silnie pofałdowana, co zwiększa powierzchnię wchłaniania, jednak w przeciwieństwie do jelita cienkiego nie posiada krypt;
• błona podśluzowa jelita grubego – zawiera naczynia krwionośne i limfatyczne, sploty nerwowe oraz włókna elastyczne umożliwiające rozciąganie ściany jelita. Pełni funkcję odżywczą oraz podporową względem błony śluzowej;
• błona mięśniowa jelita grubego – zbudowana z dwóch warstw mięśniówki gładkiej – wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej formującej charakterystyczne taśmy na powierzchni jelita. Jest znacznie grubsza niż mięśniówka jelita cienkiego ze względu na konieczność formowania i przepychania mas kałowych. Błona mięśniowa odpowiada za czynność skurczową jelita grubego, na którą składają się ruchy różnego typu (np. segmentowe, perystaltyczne, antyperystaltyczne, masowe);
• błona surowicza (przydanka lub otrzewna) – to najbardziej zewnętrzna warstwa ściany jelita grubego, zbudowana z tkanki łącznej. Te odcinki jelita grubego, które są położone wewnątrz jamy otrzewnej (tj. kątnica, okrężnica poprzeczna, esica, górna część odbytnicy), są pokryte otrzewną, natomiast struktury zewnątrzotrzewnowe pokrywa przydanka.

Gdzie jest jelito grube?

Jelito grube znajduje się w jamie brzusznej i miednicy mniejszej. Ma swój początek w okolicy prawego dołu biodrowego, gdzie jelito kręte (część jelita cienkiego) poprzez zastawkę krętniczo-kątniczą przechodzi w kątnicę. Następnie jelito grube biegnie do góry, w kierunku wątroby, w pobliżu której ulega zagięciu (zgięcie wątrobowe okrężnicy) i przyjmuje kierunek poziomy, a następnie w okolicy śledziony znów ulega zagięciu (zgięcie śledzionowe okrężnicy) i kieruje się w dół przez lewą okolicę lędźwiową do lewego dołu biodrowego. Tam zagina się esowato i przechodzi do miednicy mniejszej.

Jelito grube sąsiaduje z takimi strukturami anatomicznymi jak wątroba, żołądek, śledziona, pęcherz moczowy, prostata (u mężczyzn), macica (u kobiet), a także liczne nerwy i naczynia.

Ile metrów ma jelito grube? Jak długa jest okrężnica?

Długość jelita grubego wynosi około 150 cm, co stanowi 20% długości całego przewodu pokarmowego. W stanie rozkurczonym jelito grube ma nawet 8 cm średnicy. Pozwala to na swobodne przesuwanie się mas kałowych w kierunku odbytnicy.

Okrężnica, kątnica, odbytnica, czyli odcinki jelita grubego

Jelito grube składa się z następujących odcinków:

• kątnica (jelito ślepe) z wyrostkiem robaczkowym – jest położona w prawym dole biodrowym, na mięśniu biodrowo-lędźwiowym. Wyrostek robaczkowy zawiera obfitą tkankę limfatyczną (grudki chłonne). Może mieć różną długość (od 1 cm do nawet 30 cm) i lokalizację (za kątnicą, do dołu od kątnicy, bocznie od kątnicy);
• okrężnica wstępująca – jest zlokalizowana w prawej bocznej części jamy brzusznej;
• okrężnica poprzeczna – przebiega od zgięcia wątrobowego do zgięcia śledzionowego. Jest wyposażona w krezkę, czyli specjalną błonę utrzymującą ją w prawidłowym położeniu i mocującą ją względem pobliskich struktur, tj. okrężnica zstępująca, trzustka i lewa nerka;
• okrężnica zstępująca – przebiega w lewej bocznej części jamy brzusznej, kończy się na poziomie grzebienia biodrowego;
• okrężnica esowata (esica) – sięga od grzebienia biodrowego do drugiego kręgu krzyżowego;
• odbytnica – ma ok. 12-15 cm długości i jest utworzona przez charakterystyczne zagięcia (pierwsze w kierunku kości krzyżowej, drugie w kierunku krocza). Jej dolna część (bańka odbytnicy) zwęża się ku dołowi i przechodzi w kanał odbytu, który obecnie jest uznawany za odrębną od jelita grubego strukturę anatomiczną.

Funkcje okrężnicy 

Formowanie kału

Do jelita grubego przedostaje się około 1000-1500 ml treści pokarmowej na dobę, z czego większość stanowi woda i elektrolity podlegające wchłanianiu zwrotnemu. Oprócz procesów resorpcji w procesie formowania kału bardzo istotną rolę odgrywają skurcze mięśniówki. Mają one różny charakter:

• w początkowej części przeważają skurcze segmentalne powodujące miejscowy wzrost ciśnienia w świetle jelita,
• w części środkowej i końcowej dominują duże skurcze masowe, które 1-3 razy dziennie silnie przesuwają treść kałową do odbytnicy,
• sama odbytnica jest zazwyczaj pozbawiona mas kałowych, ponieważ dominuje w niej retropulsywny (wsteczny) kierunek przesuwania kału.

Średnia szybkość, z jaką przemieszcza się treść obecna w jelicie grubym, to 5-10 cm/godzinę.

Wchłanianie elektrolitów

W obrębie jelita grubego, w szczególności na jego początkowych odcinkach, dochodzi do zwrotnego wchłaniania jonów sodowych w sposób aktywny, za pomocą specjalnych transporterów. Jony potasu mogą być wchłaniane zwrotnie lub wydzielane, w zależności od stężenia w świetle jelita. Z kolei chlorki są wymieniane na jony wodorowęglanowe kluczowe dla utrzymania odpowiedniego pH.

Wchłanianie wody w okrężnicy

Woda może przepływać przez ścianę jelita w obie strony. Kierunek przepływu jest zależny od gradientu osmotycznego wytwarzanego przede wszystkim przez jony sodu. Oznacza to, że kierunek przepływu wody jest uwarunkowany zwrotnym wchłanianiem jonów sodu. W większości wchłanianie wody zachodzi w jelicie cienkim (ponad 8,5 litra płynu), natomiast w jelicie grubym (głównie w okrężnicy) wchłania się zazwyczaj około 500 ml wody. W niektórych infekcjach pokarmowych dochodzi do zaburzenia tych procesów, co skutkuje wodnistą, wyniszczającą biegunką.

Produkcja witamin w okrężnicy

W jelicie grubym ma miejsce produkcja witaminy K oraz witamin z grupy B. W tym procesie kluczową rolę odgrywają bakterie tworzące florę fizjologiczną. Bakterie wytwarzają witaminy, które są następnie wchłaniane do krwi i spełniają swoją fizjologiczną rolę, np. witamina K jest zaangażowana w procesy krzepnięcia. Flora bakteryjna jelita grubego jest utworzona przez ponad 1000 różnych gatunków i waży nawet 2 kg. Oczywiście nie wszystkie bakterie, które trafiają do jelita, są dla nas korzystne. Niektóre z nich mogą powodować uciążliwe infekcje.

Wchłanianie składników odżywczych

Odcinkiem przewodu pokarmowego dedykowanym procesom trawienia i wchłaniania składników organicznych jest jelito cienkie. Wchłanianie glukozy, aminokwasów, kwasów tłuszczowych czy amoniaku może zachodzić także w okrężnicy, choć w zdecydowanie mniejszym stopniu.