Układ pokarmowy – budowa

Najważniejsze informacje:

• Układ pokarmowy odpowiada za pobieranie i trawienie pokarmu oraz wchłanianie zawartych w nim składników odżywczych.
• Układ pokarmowy składa się z przewodu pokarmowego, którym wędruje jedzenie oraz połączonym z nich gruczołów – ślinianek, wątroby i trzustki.
• Przewód pokarmowy dzieli się na 6 kluczowych odcinków: jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube.

Układ pokarmowy człowieka jest jednym z podstawowych systemów ludzkiego organizmu. Pomaga on w przyswajaniu z pokarmów składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek ciała, trawieniu, wchłanianiu pokarmu i usuwaniu niestrawionych resztek. Jak zbudowany jest układ pokarmowy i jakie pełni funkcje?

Budowa układu pokarmowego

Układ pokarmowy, określany też jako układ trawienny, stanowi jeden z podstawowych systemów organizmu człowieka. W skład układu pokarmowego wchodzi:

• przewód pokarmowy,
• gruczoły wydzielnicze, w tym ślinianki, wątroba, pęcherzyk żółciowy, trzustka, wyrostek robaczkowy,
• narządy pomocnicze, takie jak język i zęby.

Układ pokarmowy dzielony jest na:

• część nadprzeponową, obejmującą takie narządy układu pokarmowego jak jama ustna, gardło oraz przełyk;
• część podprzeponową, w której znajdują się żołądek, jelito cienkie, jelito grube oraz gruczoły trawienne, takie jak tarczyca, trzustka, ślinianki i wątroba.

Przewód pokarmowy – główne elementy

Układ pokarmowy często mylnie określa się mianem przewodu pokarmowego. Przewód jest jednak pojęciem węższym i odnoszącym się do długiej, 7-8-metrowej cewy, która ma swój początek w jamie gębowej, a koniec w odbytnicy. Do układu pokarmowego zalicza się również narządy pomocnicze (np. zęby) czy gruczoły regulujące jego funkcjonowanie (np. trzustkę czy wątrobę).

Jama ustna

Jama ustna to początkowy odcinek przewodu pokarmowego, który składa się z 2 głównych części: przedsionka oraz właściwej jamy ustnej, które są od siebie oddzielone za pomocą zębów, szczęki i żuchwy. Jej podstawową rolą jest rozpoczęcie procesu trawienia, co jest możliwe dzięki rozdrabnianiu pokarmu przez zęby oraz działaniu śliny. W efekcie dochodzi do wytworzenia kęsa, który przekazywany jest dalej do gardła i przełyku.

W jamie ustnej znajdują się również kubki smakowe, które pozwalają na doświadczanie smaku spożywanych potraw. Receptory rozmieszczone są na języku, nagłośni, w górnej części przełyku oraz na nabłonku gardła. Smak pokarmu staje się dla nas wyczuwalny dopiero w momencie, gdy zostanie on rozpuszczony przez ślinę. Jama ustna pełni również funkcję w procesie oddychania, będąc pierwszym miejscem, do którego dociera tlen. Aby zapobiec zakażeniom, w jamie ustnej nieustannie produkuje się płyn dziąsłowy oraz ślina, a także utrzymuje się błona śluzowa. Są to elementy mechanizmu obronnego, który chroni organizm przed działaniem szkodliwych mikroorganizmów.

Gardło

Gardło zbudowane jest z mięśni poprzecznie prążkowanych, pokrytych od zewnątrz tkanką łączną, a od wewnątrz błoną śluzową. Stanowi kluczowy element łączący różne części układu oddechowego i pokarmowego, w tym jamę ustną z nosową oraz krtań z przełykiem. Górna część zlokalizowana jest między podstawą czaszki a podniebieniem miękkim, natomiast środkowa część rozciąga się od brzegu nagłośni do podniebienia miękkiego. Gardło umożliwia przepływ powietrza do krtani, a także pełni ważną rolę ochronną w układzie pokarmowym. W przypadku ryzyka zachłyśnięcia odruch wymiotny lub kaszel są mechanizmami obronnymi, które uniemożliwiają niepożądane przemieszczanie się pokarmu lub obcych ciał.

Gardło odgrywa również istotną rolę w procesie mowy, wpływając na siłę i barwę głosu. W jego strukturze znajduje się też pierścień chłonny Waldeyera, który wpływa na odporność organizmu. Jest to obszar, w którym dochodzi do produkcji limfocytów i przeciwciał, niezbędnych w walce z infekcjami. Pierścień składa się z różnych skupisk tkanki chłonnej, w tym migdałków gardłowych, trąbkowych, językowych, podniebnych oraz fałd trąbkowo-gardłowych, których zadaniem jest wsparcie pracy układu odpornościowego człowieka.

Przełyk

Przełyk umożliwia transport pokarmu z ust do żołądka. Jego struktura obejmuje mięśnie gładkie oraz poprzecznie prążkowane, co umożliwia efektywne przesuwanie pokarmu. W przełyku wyróżniamy 3 charakterystyczne zwężenia:

• górne, na granicy z gardłem;
• środkowe, w rejonie rozgałęzienia tchawicy;
• dolne, pełniące funkcję zwieracza.

Proces przełykania inicjowany jest w momencie, gdy pokarm zostaje odpowiednio przygotowany w jamie ustnej i przekazany do gardła. W tym momencie dochodzi do rozluźnienia mięśnia gardłowo-przełykowego, co umożliwia pokarmowi przemieszczenie się w kierunku żołądka dzięki ruchom perystaltycznym.

Krew do przełyku dociera poprzez odgałęzienia aorty piersiowej oraz tętnice oskrzelowe, natomiast krew żylna jest odprowadzana przez specjalistyczne naczynia żylne. Inną ważną kwestią jest unerwienie organu, które zapewniają nerwy pochodzące z górnego zwoju szyjnego oraz splotu aortalnego. Efektywność pracy przełyku zależy od wielu czynników, w tym od wielkości i konsystencji połykanego pokarmu, przy czym zdolność przesuwania pokarmu wynosi zwykle 2-4 cm/s.

Żołądek

Żołądek to inaczej worek mięśniowy o hakowatym kształcie, który jest połączony z przełykiem przez wpust, a z dwunastnicą przez specjalny otwór, otoczony mięśniówką okrężną. Żołądek adaptuje swój kształt do pozycji ciała oraz ilości spożytego pokarmu, co nie wpływa jednak na jego podstawowe funkcje. W stanie wypełnienia żołądek może przypominać balon, natomiast w momencie głodu zajmuje centralną pozycję w jamie brzusznej.

Podstawowe funkcje żołądka to:

• funkcja mechaniczna – polega na rozdrabnianiu, mieszaniu i przesuwaniu treści pokarmowej do jelita cienkiego, przy czym aktywność motoryczna różni się w zależności od części żołądka. W części odźwiernej treść jest mieszana z sokami trawiennymi, natomiast część wpustowa służy głównie do magazynowania pokarmów;
• funkcja chemiczna – jest związana z procesem trawienia, głównie białek, co jest możliwe dzięki kwaśnemu środowisku soku żołądkowego. Sok żołądkowy zawiera enzymy trawienne, takie jak pepsynogen, kwas solny oraz podpuszczka, a także ogranicza działanie amylazy, enzymu znajdującego się w ślinie. Proces trawienia jest kontynuowany w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego dzięki sokom trzustkowym, jelitowym i żółci, które umożliwiają rozkład węglowodanów, tłuszczów i białek.

Oprócz tego żołądek pełni ważną funkcję bakteriobójczą. Dzięki niskiemu pH soku żołądkowego skutecznie eliminuje grzyby, wirusy, bakterie i inne patogeny, które mogą prowadzić do różnych chorób układu pokarmowego, w tym nieżytu żołądka.

Jelito cienkie

Jelito cienkie dzielimy na dwunastnicę, jelito kręte i jelito czcze, przy czym jelito kręte zajmuje znaczną część jego długości. Jest to najdłuższy element przewodu pokarmowego, który rozciąga się na długości od 6 do 8 metrów u osób dorosłych. Lokalizacja tego organu umiejscowiona jest pomiędzy żołądkiem a jelitem grubym, przy czym jego początek i koniec ograniczają zastawki: odźwiernikowa oraz krętniczo-kątnicza.

Jelito cienkie odgrywa kluczową rolę w procesie trawienia, produkując sok jelitowy, który zawiera enzymy trawienne, takie jak proteazy i oligopeptydy, niezbędne do rozkładu składników pokarmowych. Enzymy te, w tym trypsyny, chymotrypsyny oraz lipaza, są odpowiedzialne za rozkład białek i tłuszczów. Produkcja soku jelitowego jest stymulowana przez miazgę pokarmową, co podkreśla znaczenie jelita cienkiego w efektywnym trawieniu i przyswajaniu składników odżywczych. Dodatkowo zastawka krętniczo-kątnicza pełni funkcję ochronną, zapobiegając przedostawaniu się flory bakteryjnej z jelita grubego do cienkiego.

Jelito grube

Jelito grube dzieli się na jelito ślepe (kątnicę), okrężnicę (składającą się z wstępnicy, poprzecznicy, zstępnicy i esicy) oraz odbytnicę. Jest to organ położony na końcu układu pokarmowego, gdzie niewykorzystane resztki pokarmowe są przetwarzane w kał i następnie usuwane z organizmu. W jelicie grubym znajdują się również drobnoustroje, które odgrywają kluczową rolę w produkcji witamin niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Kątnica, czyli najgrubszy fragment jelita grubego, zawiera również ślepą kiszkę, znaną również jako wyrostek robaczkowy.

Podstawowe funkcje jelita grubego to nie tylko formowanie i wydalanie mas kałowych, ale również absorpcja wody i elektrolitów, co jest szczególnie ważne w przypadku utraty tych składników, na przykład podczas biegunki. Jelito grube odgrywa również istotną rolę w produkcji witamin B i K, dzięki obecności bakterii symbiotycznych. Co więcej, mimo że jelito grube nie produkuje soków trawiennych, obecne w nim bakterie pomagają ograniczać rozwój szkodliwej flory bakteryjnej, co jest kluczowe dla utrzymania zdrowia i równowagi mikrobiologicznej w organizmie.

Funkcje układu pokarmowego

W górnej części układu trawiennego rozpoczyna się proces przygotowania pokarmu do dalszego trawienia. Pokarm, który znajduje się w jamie ustnej, jest rozdrabniany i nawilżany (dzięki wymieszaniu ze śliną), co ułatwia jego późniejsze przemieszczanie się przez gardło i przełyk w kierunku żołądka. Główną rolę w tym obszarze odgrywają soki żołądkowe, które umożliwiają dalsze rozkładanie zawartości pokarmowej, przygotowując ją do kolejnego etapu trawienia w jelitach.

W trakcie procesu trawiennego w jelitach organizm absorbuje niezbędne składniki odżywcze zawarte w spożywanym pożywieniu. Te składniki są kluczowe dla zaspokojenia potrzeb energetycznych organizmu, umożliwiając prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów wewnętrznych oraz wspierając codzienną aktywność. Pozostałości pokarmu, które nie zostały strawione, wraz z innymi produktami przemiany materii oraz substancjami toksycznymi, są wydalane z organizmu w postaci stolca.

Układ pokarmowy – poza trawieniem – odpowiada również  za:

• regulację poziomu glukozy we krwi, niezbędne dla utrzymania energetycznej równowagi ciała;
• magazynowanie witamin, istotne dla zachowania zdrowia i prawidłowego funkcjonowania różnych procesów w organizmie;
• regulację metabolizmu, ponieważ odgrywa istotną rolę w regulacji poziomu glukozy we krwi;
• produkcję i enzymów trawiennych i hormonów, niezbędnych w procesach układu jak i funkcjonowania całego organizmu, 
• eliminację odpadów metabolicznych poprzez proces defekacji, niezbędny dla oczyszczania organizmu;
• uwolnienie i absorpcję składników odżywczych zawartych w pożywieniu, ;
• neutralizację toksyn, w tym rozkład alkoholu oraz metabolizm leków, dzięki czemu chroni organizm przed szkodliwym działaniem tych substancji,
• wchłanianie wody i elektrolitów, kluczowe dla utrzymania właściwego nawodnienia organizmu oraz równowagi elektrolitowej
• ochronę przed patogenami oraz stymulację odpowiedzi immunologicznej, co sprawia, że układ pokarmowy jest ważnym elementem systemu odpornościowego.

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące układu pokarmowego.