Bakterie Escherichia coli w moczu – objawy, norma, wyniki badań

Najważniejsze informacje:

• Bakteria Escherichia coli (E. coli) to najczęstsza przyczyna zakażeń układu moczowego (ZUM) i bakteriomoczu. 
• Pochodzi z przewodu pokarmowego, gdzie naturalnie występuje, jednak jej obecność w drogach moczowych świadczy o zakażeniu. 
• Typowe objawy to ból i pieczenie przy oddawaniu moczu, częstomocz i parcie na pęcherz, choć u niektórych pacjentów występuje bezobjawowy bakteriomocz, wykrywany przypadkowo.
• Zakażenia E. coli mogą prowadzić do groźnych powikłań – szczególnie gdy infekcja obejmie górne drogi moczowe. 
• Skuteczne leczenie wymaga prawidłowej diagnostyki oraz – w przypadku istotnej bakteriurii – odpowiednio dobranej antybiotykoterapii.

Bakterie Escherichia coli to patogen naturalnie zasiedlający przewód pokarmowy człowieka. W wyniku przedostania się drobnoustrojów do układu moczowego, dochodzi do zakażenia i pojawienia się dokuczliwych objawów. Zdarza się, że u pacjentów występuje bakteriomocz bezobjawowy, wykrywany przy okazji ogólnego badania moczu. Ze względu na ryzyko powikłań występowanie licznych bakterii w moczu wymaga zastosowania antybiotykoterapii. Dowiedz się, skąd biorą się bakterie w moczu, czy obecność E. coli zawsze wywołuje infekcję i czy pojedyncze bakterie w ciąży wymagają leczenia antybiotykami.

Czym jest bakteria Escherichia coli?

Escherichia coli to Gram-ujemna pałeczka okrężnicy z rodziny Enterobacteriaceae, nazwana na cześć pediatry i bakteriologa Theodora Eschericha. Naturalnie zasiedla jelito grube człowieka, gdzie pełni ważne funkcje – wspiera produkcję witaminy K, uczestniczy w trawieniu i chroni przed patogennymi bakteriami.

Choć większość szczepów jest nieszkodliwa, uropatogenne szczepy E. coli (UPEC) mogą wywoływać zakażenia dróg moczowych. Wykorzystują one fimbrie typu I i P, które umożliwiają przyczepianie się do nabłonka pęcherza, a także hemolizynę, otoczkę polisacharydową i siderofory, które pomagają unikać mechanizmów odporności i pozyskiwać żelazo niezbędne do rozwoju. Te mechanizmy wirulencji sprawiają, że UPEC stanowią najczęstszą przyczynę ZUM.

Czym jest bakteriomocz (bakteriuria)?

Bakteriomocz to termin medyczny oznaczający obecność bakterii w układzie moczowym. Najczęściej za infekcje odpowiedzialne są bakterie – zwykle E. coli. 

Bakteriuria może mieć charakter:

• objawowy – towarzyszy jej ból przy mikcji, częstomocz, parcie na pęcherz.
• bezobjawowy – bakterie wykrywane są przypadkowo, np. w rutynowym badaniu moczu.

Wyniki laboratoryjne opisują ilość bakterii jako nieliczne, dość liczne lub bardzo liczne. Klinicznie istotna bakteriuria wymaga leczenia, zwłaszcza gdy w 1 ml moczu stwierdza się ≥10⁵ CFU (colony-forming units – jednostki tworzące kolonie).

Norma bakteriomoczu i interpretacja wyników

Układ moczowy jest fizjologicznie jałowy. Obecność bakterii sugeruje zakażenie lub zanieczyszczenie próbki. Interpretacja zależy od liczby bakterii w 1 ml moczu:

Norma bakteriomoczu to mniej niż 10⁵ CFU/ml. Wartość ≥10⁵ CFU/ml wskazuje na bakteriurię (klinicznie znaczące zakażenie) – szczególnie, gdy potwierdzona jest obecność E. coli.

Przyczyny zakażenia E. coli w moczu

Do zakażenia dróg moczowych dochodzi najczęściej na skutek przedostania się pałeczek Escherichia coli z okolic odbytu w rejon cewki moczowej. Bakterie mogą następnie przemieszczać się w kierunku pęcherza moczowego, a nawet dalej – do górnych dróg moczowych. 

Zakażeniu sprzyjają zarówno czynniki mechaniczne, jak i zaburzenia anatomiczne czy choroby przewlekłe.

Najczęstsze przyczyny i grupy ryzyka to:

• Nieprawidłowa higiena intymna – np. podcieranie od tyłu do przodu ułatwia  przeniesienie bakterii z odbytu do cewki moczowej.
• Noszenie obcisłej bielizny (np. stringów) – zwiększa ryzyko mechanicznego przemieszczenia bakterii.
• Aktywność seksualna – sprzyja migracji E. coli do cewki i pęcherza moczowego.
• Ciąża – powoduje zaleganie moczu i zmiany anatomiczne sprzyjające infekcji.
• Menopauza – osłabia naturalną barierę ochronną nabłonka dróg moczowych.
• Cewnikowanie pęcherza – zwiększa ryzyko zakażenia dróg moczowych drogą wstępującą.
• Przerost prostaty u mężczyzn – sprzyja zastojowi moczu.
• Cukrzyca – zaburza funkcje odpornościowe i sprzyja zakażeniom układu moczowego.
• Kamica nerkowa – u pacjentów z E. coli powoduje mikrourazy i zaleganie moczu, co sprzyja kolonizacji bakteryjnej.
• Osłabienie odporności (np. w przebiegu chorób przewlekłych lub immunosupresji) – zwiększa podatność na infekcje dróg moczowych.

Zakażeniom układu moczowego szczególnie często ulegają kobiety ze względu na krótszą cewkę moczową i jej bliską lokalizację względem odbytu, co skraca drogę migracji patogenów.

Objawy zakażenia E. coli w moczu

Objawy zakażenia dróg moczowych wywołanego przez uropatogenne szczepy E. coli zależą przede wszystkim od lokalizacji infekcji – inne są w przypadku zakażenia dolnych, a inne górnych dróg moczowych.

Dolne drogi moczowe (cewka moczowa, pęcherz):

• ból przy mikcji (oddawaniu moczu),
• zmiany w wyglądzie (mętny lub bardzo ciemny) lub zapachu moczu,
• pieczenie przy oddawaniu moczu,
• częstomocz (oddawanie małych ilości moczu kilka razy dziennie),
• parcie na pęcherz,
• ból podbrzusza,
• gorączka (rzadziej).

Zapalenie pęcherza moczowego objawia się pieczeniem podczas oddawania moczu, częstym parciem na mocz, bólem w podbrzuszu i gorączką.

Górne drogi moczowe (nerki, moczowody):

• ból w okolicy lędźwiowej (po jednej lub obu stronach),
• gorączka z dreszczami,
• nudności i wymioty,
• złe samopoczucie ogólne,
• bóle mięśniowo-stawowe lub ogólne osłabienie.

Odmiedniczkowe zapalenie nerek objawia się bólem w okolicy lędźwiowej, dreszczami, nudnościami i wymiotami.

Objawy u dzieci i osób starszych

W tych grupach zakażenie może przebiegać nietypowo, z dominacją objawów ogólnych:

• gorączka bez znanej przyczyny,
• drażliwość, apatia,
• brak apetytu,
• wymioty i osłabienie (szczególnie u niemowląt),
• senność lub pogorszenie funkcji poznawczych (u osób starszych).

Ze względu na często niecharakterystyczne objawy u dzieci i seniorów, w razie podejrzenia infekcji warto jak najszybciej wykonać badanie ogólne moczu.

Diagnostyka zakażeń układu moczowego

Rozpoznanie zakażenia dróg moczowych opiera się na analizie objawów oraz wynikach badań laboratoryjnych. Podstawą są badanie ogólne moczu, testy paskowe oraz posiew moczu z antybiogramem. Szczególnie ważne jest prawidłowe pobranie próbki, aby uniknąć fałszywie dodatnich wyników.

Prawidłowe pobieranie próbki

Próbkę moczu należy pobrać ze środkowego strumienia moczu po dokładnym umyciu okolic intymnych – to minimalizuje zanieczyszczenie i zapewnia tzw. mocz jałowy, czyli nadający się do dalszej diagnostyki mikrobiologicznej.

Badanie ogólne moczu z osadem

Badanie ogólne moczu wykrywa obecność komórek zapalnych i innych nieprawidłowości w moczu. W osadzie moczu ocenia się m.in.:

• leukocyty – wskazują na stan zapalny,
• erytrocyty – obecne mogą być w infekcjach, kamicy, urazach,
• bakterie w osadzie – sugerują zakażenie układu moczowego.

Badanie to jest szybkie i powszechnie stosowane jako pierwszy krok w diagnostyce ZUM.

Testy paskowe

Testy paskowe to szybkie badanie przesiewowe, które wykrywa:

• esterazę leukocytów – enzym świadczący o obecności leukocytów,
• azotyny – produkty metabolizmu bakterii, najczęściej Gram-ujemnych, jak E. coli.

Dodatni wynik tych parametrów zwiększa prawdopodobieństwo zakażenia i uzasadnia wykonanie dalszych badań.

Posiew moczu i antybiogram

Posiew moczu to podstawowe badanie mikrobiologiczne:

• posiew moczu – mierzy liczbę bakterii (jednostki tworzące kolonie – CFU) w 1 ml moczu,
• posiew moczu pozwala wykryć najczęściej Escherichia coli jako przyczynę ZUM,
• wynik ≥10⁵ CFU/ml potwierdza obecność znamiennej bakteriurii.

W przypadku powracających infekcji lub podejrzenia oporności konieczne jest wykonanie antybiogramu, który określa wrażliwość bakterii na konkretne leki przeciwdrobnoustrojowe.

E. coli w moczu u wybranych grup pacjentów

Zakażenia układu moczowego wywołane przez Escherichia coli mogą występować w każdej grupie wiekowej, ale szczególną uwagę należy zwrócić na kobiety w ciąży, mężczyzn i dzieci – ze względu na różnice anatomiczne, fizjologiczne i ryzyko powikłań.

U kobiet w ciąży

W ciąży, ze względu na zmiany anatomiczne i hormonalne, zwiększa się ryzyko występowania zakażenia układu moczowego. 

Każdy bezobjawowy bakteriomocz >10⁵ CFU/ml u kobiet w ciąży wymaga leczenia, nawet jeśli nie występują żadne dolegliwości. Ma to na celu zapobieganie powikłaniom, takim jak odmiedniczkowe zapalenie nerek, które może prowadzić do przedwczesnego porodu.

Posiew moczu zaleca się wykonać między 12. a 16. tygodniem ciąży, a następnie kontrolnie co miesiąc.

U mężczyzn

Zakażenia dróg moczowych u mężczyzn są rzadsze ze względu na dłuższą cewkę moczową, która stanowi barierę mechaniczną. Jednak przerost prostaty sprzyja zastojowi moczu i rozwojowi zakażenia. Dodatkowe czynniki ryzyka to cewnikowanie pęcherza i kamica układu moczowego.

U dzieci

Bakterie w moczu u dziecka, podobnie jak u dorosłych, mogą wiązać się z objawowym zakażeniem układu moczowego lub z całkowitym brakiem objawów wskazujących na ich obecność. 

U dzieci starszych do zakażenia dochodzi najczęściej w wyniku nieprawidłowego podcierania się (od tyłu do przodu), natomiast ryzyko obecności bakterii w moczu u niemowlaka wynika zazwyczaj z pieluchowania, szczególnie dłuższego pozostawania w pieluszce po wypróżnieniu.

Statystycznie mali chłopcy doświadczają zakażenia układu moczowego częściej od dziewczynek ze względu na częstotliwość występowania u nich wad anatomicznych w obrębie dróg moczowych. Z wiekiem proporcja zmienia się i dolegliwość dotyczy przede wszystkim dziewcząt i kobiet.

U dzieci, zwłaszcza niemowląt, zakażenia mogą rozwijać się w wyniku łatwego przenoszenia bakterii z okolicy odbytu do cewki moczowej, np. podczas zmiany pieluszki. Objawy są często niespecyficzne:

• gorączka bez uchwytnej przyczyny,
• drażliwość,
• brak apetytu,
• wymioty.

Zakażenia w tej grupie wiekowej wymagają szybkiej diagnostyki i leczenia, aby zapobiec uszkodzeniu nerek.

Leczenie zakażenia E. coli w moczu

Leczenie zakażeń układu moczowego wywołanych przez uropatogenne szczepy E. coli zależy od nasilenia objawów, lokalizacji infekcji oraz wyników antybiogramu. W większości przypadków konieczna jest celowana antybiotykoterapia, a w wybranych sytuacjach także leczenie bezobjawowego bakteriomoczu.

Antybiotyki pierwszego wyboru

Antybiotykoterapia obejmuje furazydynę, kotrimoksazol (trimetoprim + sulfametoksazol) oraz fluorochinolony. Czasami konieczne jest zastosowanie cyprofloksacyny (podstawowe leczenie u mężczyzn).

Dobór antybiotyku powinien uwzględniać aktualny stan kliniczny pacjenta, historię wcześniejszych infekcji oraz wynik antybiogramu. Leczenie trwa zazwyczaj 3-7 dni, w zależności od lokalizacji zakażenia i odpowiedzi organizmu.

Leczenie bezobjawowego bakteriomoczu

Bezobjawowy bakteriomocz nie wymaga leczenia w większości przypadków, jednak istnieją wyjątki:

• kobiety w ciąży,
• pacjenci przed zabiegami urologicznymi,
• osoby z ciężką immunosupresją (np. po przeszczepach, w trakcie chemioterapii).

Leczenie w tych grupach ma na celu zapobieganie rozwojowi objawowego ZUM i powikłań.

Oporność i antybiogram

U coraz większej liczby szczepów E. coli obserwuje się oporność na kotrimoksazol i fluorochinolony – szczególnie u szczepów produkujących β-laktamazy typu ESBL.

W związku z tym antybiogram pozwala dobrać skuteczną terapię, zwłaszcza w przypadku nawrotów zakażeń i wcześniejszego stosowania antybiotyków.

Leczenie wspomagające (naturalne metody)

Odpowiednie nawodnienie wspomaga leczenie zakażenia układu moczowego, ułatwiając mechaniczne wypłukiwanie bakterii, w tym Escherichia coli, z dróg moczowych. Zaleca się picie co najmniej 2 litrów płynów dziennie, najlepiej wody.

Dodatkowo, wsparcie mogą stanowić wybrane preparaty roślinne i napary ziołowe:

• Sok z żurawiny oraz ekstrakt z brusznicy – mogą utrudniać przyleganie bakterii do nabłonka pęcherza, co zmniejsza ryzyko rozwoju infekcji.
• Napary moczopędne: pokrzywa, skrzyp polny, nawłoć, lubczyk – wykazują działanie zwiększające diurezę, co wspomaga naturalne oczyszczanie układu moczowego.

Warto pamiętać, że metody naturalne mogą wspierać leczenie, ale nie zastępują antybiotykoterapii w przypadku potwierdzonego zakażenia.

Powikłania i zapobieganie nawrotom

Nieleczone lub źle leczone zakażenia układu moczowego mogą prowadzić do poważnych powikłań, takich jak:

• odmiedniczkowe zapalenie nerek,
• roponercze (nagromadzenie ropy w układzie kielichowo-miedniczkowym),
• sepsa (uogólniona reakcja zapalna organizmu na zakażenie),
• przewlekła niewydolność nerek.

Czynniki ryzyka nawrotów

Nawroty zakażeń są częste, zwłaszcza jeśli nie zostały wyeliminowane czynniki sprzyjające:

• niepełne leczenie wcześniejszych infekcji,
• zastój moczu (np. w przebiegu przerostu prostaty),
• cewnikowanie pęcherza,
• cukrzyca,
• obniżona odporność.

Profilaktyka zakażeń układu moczowego

Aby ograniczyć ryzyko nawrotów, warto:

• dbać o codzienną higienę intymną,
• oddawać mocz po stosunku,
• pić dużo wody, aby wypłukiwać bakterie z dróg moczowych.

Profilaktyka farmakologiczna

W przypadku nawracających zakażeń pomocna może być profilaktyka farmakologiczna:

• nitrofurantoina w małych dawkach – u pacjentów z częstymi nawrotami,
• estrogeny dopochwowe – u kobiet po menopauzie, aby przywrócić naturalną barierę ochronną śluzówki.

FAQ – najczęściej zadawane pytania