Najważniejsze informacje

• Rozwojowi infekcji w jamie ustnej, np. kandydozy czy opryszczki, sprzyjają: obniżona odporność, długotrwałe leczenie farmakologiczne oraz zakażenia wirusowe.
• Choroby jamy ustnej bywają objawem poważnych schorzeń ogólnoustrojowych, w tym chorób przenoszonych drogą płciową (wenerycznych) – kiły lub zakażenia wirusem HIV.
• Stan przednowotworowy (leukoplakia) zwiększa ryzyko rozwoju raka jamy ustnej – z tego względu ważna jest wczesna diagnoza, która umożliwi podjęcie działań zapobiegawczych lub wdrożenie odpowiedniego leczenia. 
• Istotną rolę w profilaktyce chorób jamy ustnej odgrywają: odpowiednia i systematyczna pielęgnacja, unikanie czynników ryzyka (palenie, alkohol) oraz regularne wizyty u stomatologa. 

Choroby jamy ustnej u dorosłych i dzieci obejmują dużą grupę schorzeń – od najczęściej występujących (np. afty i zakażenia wirusowe), po bardziej złożone (np. choroby nowotworowe czy zmiany zapalne oraz autoimmunologiczne). W przypadku stanów przednowotworowych wczesna diagnoza umożliwia podjęcie działań w kierunku wyleczenia, zanim rozwinie się zmiana złośliwa. Warto podkreślić, że w niektórych przypadkach pierwsze symptomy poważnych chorób ogólnoustrojowych (w tym przenoszonych drogą płciową, wenerycznych) pojawiają się właśnie w jamie ustnej. Jakie objawy zgłaszają pacjenci i które schorzenia są diagnozowane najczęściej? Jak skutecznie zapobiegać chorobom jamy ustnej?

Afty (nadżerki i owrzodzenia) w jamie ustnej

Afty to uszkodzenia błony śluzowej, które mogą przyjmować formę pojedynczych lub licznych nadżerek czy owrzodzeń. Opisywane zmiany mają okrągły lub owalny kształt i są pokryte białawym nalotem. Ponadto ich obrzeża często wykazują oznaki stanu zapalnego. 

Powstawanie aft to proces złożony – w badaniach naukowych podkreśla się, że zaburzenia układu immunologicznego (np. zakażenie wirusem HIV), które powodują spadek odporności, mogą sprzyjać ich rozwojowi. Kolejnym czynnikiem ryzyka rozwoju nadżerek jest nadmierna kolonizacja jamy ustnej przez bakterie Streptococcus sanguis. 

Afty zazwyczaj pojawiają się w miejscach, gdzie błona śluzowa nie jest rogowaciejąca – na wewnętrznej stronie warg i policzków, dolnej części języka, podniebieniu miękkim, łukach podniebiennych oraz na dnie jamy ustnej.

Zanim na błonie śluzowej rozwiną się afty, pacjenci mogą doświadczać pierwszych objawów pod postacią mrowienia czy uczucia pieczenia. Wspomniane symptomy pojawiają się zazwyczaj od 24 do 48 godzin przed wykwitem, który manifestuje się najpierw jako miejscowe zaczerwienienie lub punkt, a rzadziej jako grudka czy pęcherzyk. Trzeba też wspomnieć, że bolesne nadżerki mają tendencję do nawracania. 

Jak wygląda włókniak w jamie ustnej i czy to groźny nowotwór?

Włókniak (fibroma) to typ nowotworu niezłośliwego, który rozwija się w jamie ustnej najczęściej wskutek przewlekłego podrażnienia. 

Włókniaki mogą występować zarówno jako pojedyncze zmiany, jak i w grupach. Charakteryzują się owalnym lub kulistym kształtem, a ich powierzchnia jest gładka oraz błyszcząca. Błona śluzowa otaczająca zmiany często zachowuje swój naturalny (różowy) kolor.

Włókniaki pojawiają się m.in. na błonie śluzowej policzków, co jest związane z częstym przygryzaniem tego miejsca. Inną typową lokalizacją zmian jest obszar na granicy między podniebieniem miękkim a twardym (szczególnie u osób korzystających z protez ruchomych). Trzeba dodać, że włókniaki znacznie rzadziej rozwijają się na języku. 

Najczęściej stosowaną metodą leczenia włókniaków jest zabieg chirurgiczny. Wycięcie zmiany (wraz z niewielkim marginesem zdrowej tkanki) wykonuje się zwykle w znieczuleniu miejscowym. W przypadku małych włókniaków cała procedura, jak i proces gojenia przebiegają sprawnie oraz bez większych komplikacji.

Jak objawia się leukoplakia?

Leukoplakia należy do zmian przednowotworowych. To rodzaj rogowacenia charakteryzujący się powstawaniem białych „plam” lub tarczek na powierzchni błony śluzowej – najczęściej policzka, wargi dolnej lub podniebienia.

Główne czynniki sprzyjające występowaniu leukoplakii to: 

• palenie wyrobów tytoniowych (papierosy, fajka), 
• stosowanie tabaki, 
• długotrwałe podrażnienia błony śluzowej (mechaniczne lub cieplne),
• spożywanie wysokoprocentowych alkoholi.

Leczenie leukoplakii obejmuje m.in.: eliminację czynników ryzyka, obserwację zmian, a w niektórych przypadkach interwencję chirurgiczną lub farmakologiczną. 

Liszaj płaski – objawy choroby w jamie ustnej

W prawie połowie przypadków liszaj płaski w jamie ustnej objawia się białawymi guzkami, które tworzą charakterystyczny siateczkowaty wzór. Zmiany w tym przypadku można zaobserwować na policzkach, bocznych częściach języka, podniebieniu i dziąsłach.

Diagnostyka liszaja płaskiego wymaga często współpracy różnych specjalistów – dermatologa, stomatologa czy lekarza chorób wewnętrznych. 

Leczenie opisywanej dermatozy polega przede wszystkim na łagodzeniu objawów za pomocą leków przeciwzapalnych, immunosupresyjnych lub miejscowych sterydów. 

Choroba jamy ustnej – grzybica (kandydoza) 

Grzyby drożdżopodobne są obecne również w obrębie jamy ustnej. Mogą bytować w niej przez długi czas, nie wywołując żadnych negatywnych skutków dla zdrowia, jednak – w określonych warunkach – prowadzą do rozwoju kandydozy (grzybicy). Za jej wystąpienie odpowiadają najczęściej grzyby z gatunku Candida albicans.

Rozwój grzybicy w jamie ustnej jest uzależniony od dwóch głównych czynników. Pierwszym z nich jest patogenność konkretnego szczepu grzyba Candida odpowiedzialnego za infekcję, drugim, równie ważnym, osłabienie systemu obronnego organizmu.

Do grupy osób szczególnie narażonych na rozwój kandydozy zalicza się pacjentów, którzy przeszli przeszczep narządów i zostali poddani leczeniu immunosupresyjnemu, a także chorych wymagających długotrwałej antybiotykoterapii lub zakażonych wirusem HIV.

W przypadku grzybicy jamy ustnej pacjenci skarżą się na różnorodne objawy, które odczuwają indywidualnie. Do najczęściej wymienianych należą – uczucie pieczenia, dolegliwości bólowe, suchość w ustach, biały nalot na języku, a także pleśniawki. Niektórzy pacjenci zgłaszają również nieprzyjemny zapach z ust oraz ból podczas jedzenia gorących, kwaśnych lub pikantnych potraw.

Leczenie kandydozy jamy ustnej polega na stosowaniu miejscowych lub ogólnoustrojowych środków przeciwgrzybiczych oraz na eliminacji czynników sprzyjających infekcji (np. źle dopasowana proteza czy nieprawidłowa higiena jamy ustnej). 

Objawy opryszczkowego zapalenia jamy ustnej

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej wywołuje wirus opryszczki typu 1 (HSV-1), który przenosi się m.in. poprzez bezpośredni kontakt – całowanie, dzielenie się jedzeniem i napojami, a także używanie ręcznika lub szczoteczki do zębów osoby zakażonej. Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej może występować zarówno u dzieci, jak i dorosłych. 

Objawy towarzyszących chorobie to:

• bolesne pęcherze i owrzodzenia na błonach śluzowych – dziąsłach, podniebieniu, języku, policzkach;
• wysoka temperatura (zwłaszcza u dzieci);
• dolegliwości bólowe podczas jedzenia i picia (spowodowane owrzodzeniami w jamie ustnej);
• ból gardła oraz opuchlizna dziąseł;
• złe samopoczucie i ogólne osłabienie.

W przypadku opryszczkowego zapalenia jamy ustnej stosuje się przede wszystkim leki przeciwwirusowe, a także środki łagodzące ból i stany zapalne. 

Bostonka w jamie ustnej u dzieci

Bostonka jest wysoce zakaźną – ale stosunkowo niegroźną – chorobą wirusową, która najczęściej dotyka dzieci. Większość przypadków przebiega bez komplikacji, a powikłania rozwijają się rzadko.

We właściwej fazie choroby występują zmiany w postaci wrzodów lub pęcherzy zlokalizowanych na policzkach, dziąsłach, podniebieniu oraz migdałkach. 

Wspomnianym wyżej zmianom towarzyszy ból, który nasila się podczas jedzenia oraz picia. Objawy bostonki u dzieci i dorosłych są podobne, jednak u najmłodszych pacjentów częściej pojawia się gorączka. 

Terapia ma charakter objawowy – polega na łagodzeniu dolegliwości za pomocą leków przeciwgorączkowych oraz przeciwbólowych. Ważne jest również optymalne nawodnienie, a także rezygnacja z ostrych, kwaśnych i gorących potraw. 

W leczeniu bostonki nie wykorzystuje się antybiotyków, ponieważ choroba jest wywoływana przez wirusy (najczęściej enterowirusy, w tym wirusy Coxsackie). 

Półpasiec w jamie ustnej

Wirus VZV (Varicella zoster virus), który pozostaje w organizmie po przebytym zakażeniu ospą wietrzną, może reaktywować się po wielu latach, prowadząc do rozwoju półpaśca. 

Półpasiec objawia się m.in. pęcherzykami zlokalizowanymi zazwyczaj po jednej stronie jamy ustnej. Przed pojawieniem się wspomnianych zmian pacjent może odczuwać intensywny ból o rwącym i kłującym charakterze. Pęcherzyki mają tendencję do pękania, co prowadzi do powstawania bolesnych nadżerek. 

Leczenie półpaśca w jamie ustnej obejmuje głównie stosowanie leków przeciwwirusowych (acyklowir, walacyklowir) oraz przeciwbólowych (paracetamol, ibuprofen), które skracają czas choroby i łagodzą uciążliwe objawy. 

Objawy chorób wenerycznych w obrębie jamy ustnej

W niektórych przypadkach pierwsze objawy choroby wenerycznej pojawią się w jamie ustnej, dlatego istotne jest jak najszybsze postawienie diagnozy, co pomoże zredukować prawdopodobieństwo rozwoju ciężkich powikłań.

HPV (wirus brodawczaka ludzkiego) w jamie ustnej

Niektóre typy HPV (wirus brodawczaka ludzkiego, Human papillomavirus), szczególnie HPV-16 i HPV-18, są uznawane za wysokoonkogenne i mogą prowadzić do powstania zmian przedrakowych, do których zalicza się: liszaja płaskiego, leukoplakię (w tym brodawkowatą), chorobę Bowena oraz erytroplakię. Trzeba dodać, że infekcje wirusem brodawczaka ludzkiego mają związek z rozwojem nowotworów złośliwych w jamie ustnej, np. raka płaskonabłonkowego (niekiedy pod postacią raka brodawkującego). 

Ze względów opisanych powyżej osoby zakażone wirusem HPV powinny regularnie kontrolować stan błon śluzowych w jamie ustnej i gardle. Wśród objawów, które należy skonsultować ze specjalistą, należy wymienić przede wszystkim: 

• przewlekłe owrzodzenia,
• guzki lub zmiany na błonach śluzowych (bywają twarde i mogą nie wywoływać dolegliwości bólowych),
• ból i/lub uczucie ciała obcego w gardle, 
• trudności w połykaniu (dysfagia) lub mówieniu,
• powiększone węzły chłonne szyi,
• chrypkę lub zmianę głosu,
• nieprzyjemny zapach z ust. 

Podstawę profilaktyki HPV stanowią m.in.: szczepienia, regularne wizyty stomatologiczne, a także świadomość ryzyka związanego z kontaktami seksualnymi.

Jak objawia się kiła w jamie ustnej?

U niektórych pacjentów pierwsze objawy zakażenia kiłą można zaobserwować w jamie ustnej. W pierwszej fazie choroby pojawia się stwardnienie pierwotne – charakterystyczna owalna zmiana o twardej podstawie z gładkimi krawędziami oraz lśniącą powierzchnią, na której można zauważyć niewielką ilość wydzieliny. W okolicy stwardnienia pierwotnego, któremu nie towarzyszą dolegliwości bólowe, dochodzi do powiększenia węzłów chłonnych.

W ciągu kilku tygodni lub miesięcy od zakażenia pojawiają się owrzodzenia w jamie ustnej – najczęściej na języku, podniebieniu, wargach i migdałkach (faza wtórna). Zmiany bywają bolesne, towarzyszy im ogólne osłabienie, gorączka oraz wysypka na skórze. Dochodzi także do powiększenia węzłów chłonnych.

W przypadku nieleczonej kiły – nawet po wielu latach od zakażenia – w jamie ustnej mogą rozwinąć się zmiany, które prowadzą do powikłań – zniszczenia tkanek miękkich i kości. 

Zakażenie wirusem HIV a choroby jamy ustnej

Zakażenie wirusem HIV może zwiększać prawdopodobieństwo rozwoju innych infekcji oraz chorób – również tych zlokalizowanych w jamie ustnej. Z tego względu badania diagnostyczne należy przeprowadzić w przypadku:

• nawracającej kandydozy lub opryszczkowego zapalenie jamy ustnej,
• zmian dysplastycznych,
• chłoniaka Burkitta,
• mięsaka Kaposiego,
• leukoplakii włochatej. 

Badania należy wykonać także u pacjentów z objawami zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) oraz innych chorób przenoszonych drogą płciową. 

Jama ustna – choroby a profilaktyka

W ramach profilaktyki w pierwszej kolejności trzeba zwrócić uwagę na systematyczną higienę obejmującą mycie zębów po każdym posiłku, a także oczyszczanie języka i policzków. Co więcej, pielęgnacja jamy ustnej powinna być delikatna, ponieważ długotrwałe drażnienie oraz urazy mechaniczne stanowią czynniki ryzyka rozwoju niektórych stanów chorobowych. Ważne jest również dbanie o przestrzenie międzyzębowe i używanie nici dentystycznej. 

Profilaktyka chorób jamy ustnej uwzględnia też ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie palenia papierosów oraz używania wyrobów tytoniowych. Ponadto niewskazane jest nadmierne spożywanie wysokoprocentowych alkoholi. 

Szczególną rolę w zapobieganiu chorobom jamy ustnej odgrywają regularne kontrole u stomatologa, a także unikanie ryzykownych zachowań seksualnych. 

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące chorób jamy ustnej