Najważniejsze informacje:

• Jama ustna to pierwszy odcinek przewodu pokarmowego, w którym dochodzi do wstępnego trawienia i mechanicznej obróbki pokarmu.
• Jama ustna składa się z tkanek twardych i miękkich oraz gruczołów ślinowych. Kluczowe elementy tej struktury to: język, zęby, podniebienie twarde i miękkie, a także duże i małe ślinianki.
• Jama ustna pełni m.in. funkcje: trawienne, artykulacyjne i sensoryczne.
• Schorzenia w obrębie jamy ustnej, w tym choroby zębów, powinny być konsultowane z dentystą i/lub periodontologiem, ponieważ mogą świadczyć o stanach przewlekłych, np. cukrzycy.

Jama ustna to złożona struktura anatomiczna, która pełni kluczowe funkcje w procesie trawienia oraz artykulacji. Stanowi także pierwszą linię obrony przed drobnoustrojami i czynnikami zewnętrznymi. Jamę ustną tworzą m.in.: zęby, język, śluzówki oraz ślinianki. Z jakich innych elementów anatomicznych jest zbudowana i czy jej funkcje ograniczają się do udziału w procesie trawienia oraz mówienia?

Budowa jamy ustnej

Jama ustna człowieka stanowi kluczową i pierwszą składową długiego układu trawiennego człowieka. W jej obrębie zachodzi wiele ważnych procesów fizjologicznych, w tym: odczuwanie smaków, oddychanie i artykulacja. 

Anatomicznie jamę ustną dzieli się na: przedsionek jamy ustnej i jamę ustną właściwą. Przedsionek jamy ustnej rozpoczyna się wargami, które są początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Stanowi on przestrzeń między wargami, policzkami, zębami i dziąsłami. W przedsionku jamy ustnej znajdują się również gruczoły ślinowe mniejsze, których funkcją jest wydzielanie śliny o właściwościach nawilżających, ochronnych i ułatwiających żucie pokarmów.

Jama ustna właściwa to obszar znajdujący się za zębami i rozciągający się aż do gardła. W jej obrębie wyróżnia się takie struktury, jak: dno jamy ustnej (wyściełane przez mięsień żuchwowo-gnykowy), podniebienie miękkie i twarde, a także boczne ściany jamy ustnej.

Jamę ustną unerwiają:

• nerw czaszkowy V (trójdzielny) o charakterze czuciowo-ruchowym – jest największym spośród nerwów czaszkowych, unerwia szczękę oraz żuchwę;
• nerw czaszkowy VII (twarzowy) – o charakterze mieszanym z dominacją włókien ruchowych; odpowiada za mimikę twarzy (wyrażanie emocji, ruchy ust, grymasy) i unerwia ślinianki;
• nerw czaszkowy IX (językowo-gardłowy) o charakterze mieszanym (czuciowo-ruchowym) z dominacją włókien czuciowych – unerwia gardło, język oraz ślinianki przyuszne;
• nerw czaszkowy XI (dodatkowy) o charakterze ruchowym – włókna korzeni czaszkowych nerwu dodatkowego łączą się z nerwem błędnym, wspomagając go w unerwieniu mięśni gardła, krtani oraz podniebienia miękkiego;
• nerw czaszkowy XII (podjęzykowy) o charakterze ruchowym – zaopatruje zewnętrzne i wewnętrzne mięśnie języka. 

Wargi – budowa i funkcje

Warga dolna i górna rozpościerają się wokół szpary ust. Ich wewnętrzna powierzchnia stanowi błonę śluzową zachodzącą na dziąsła. 

Część pośrednia wargi, czyli czerwień wargowa, zbudowana jest z wielowarstwowego nabłonka pozbawionego gruczołów potowych i włosów. W jej strukturze wyróżnić można jedynie gruczoły łojowe. 

W obrębie warg wyróżnia się warstwę mięśni, a najważniejszy spośród nich – mięsień okrężny – odpowiada za ruchy warg.

Budowa policzków

Policzki to boczne ściany przedsionka zbudowane z dwóch warstw: tłuszczowej i mięśniowej. Co ciekawe, tkanki tłuszczowej jest znacznie więcej u niemowląt i małych dzieci. 

W budowie policzków wyróżnić można także: powięź policzkowo-gardłową, gruczoły i błonę śluzową. 

Funkcją policzków jest zapewnienie warstwy termoochronnej i wspomaganie procesów przeżuwania pokarmów.

Ile jest zębów w jamie ustnej i jak są zbudowane? 

Zęby to twarde, zmineralizowane, struktury zbudowane z: korzenia (jednego lub kilku), szyjki zęba i korony. Ich główną funkcją jest rozdrabnianie pokarmu, a także usprawnianie procesów związanych z artykulacją.

Od zewnątrz ząb jest pokryty odpornym szkliwem, pod którym znajdują się kolejno – zębina i miazga zęba. W miazdze wyróżnia się naczynia krwionośne, a także pasma włókien nerwowych.

Do około 6 r.ż. w jamie ustnej znajdują się zęby mleczne, które z czasem są zastępowane zębami stałymi. Dzieci mają łącznie 20 zębów, dorośli z kolei – od 28 do 32 zębów stałych.

Jakie zęby znajdują się w jamie ustnej dorosłego człowieka?

• 8 siekaczy – o ostrych krawędziach ułatwiających odgryzanie pokarmu;
• 4 kły – zakończone stożkowato; służą do rozrywania cząstek pokarmowych;
• 8 zębów przedtrzonowych – o płaskiej powierzchni żującej dostosowanej do rozdrabniania pokarmu; 
• 12 zębów trzonowych – o największej powierzchni żującej, co ułatwia rozcieranie i miażdżenie cząstek pokarmowych. 

Podniebienie miękkie i twarde – budowa

W budowie podniebienia wyróżnia się część przednią, czyli podniebienie twarde (zawierające zrąb kostny), oraz część tylną, inaczej podniebienie miękkie (pokryte błoną śluzową z mięśniami poprzecznie prążkowanymi). 

Podniebienie twarde zbudowane jest przede wszystkim z kości szczęki, a także licznych gruczołów śluzowych. Jego główną funkcją jest oddzielanie jamy nosowej od jamy ustnej, co umożliwia prawidłowe żucie, połykanie oraz artykulację dźwięków.

Podniebienie miękkie tworzą z kolei mięśnie napinacza i dźwigacza podniebienia. Biorą one udział w otwieraniu trąbki słuchowej. W wolnej przestrzeni podniebienia miękkiego znajduje się struktura zwana języczkiem – stożkowate przedłużenie mięśni (tkanki łącznej i śluzowej), które podczas połykania pokarmu zapobiega zadławieniu, wspierając tym samym odruch gardłowy.

Budowa języka

Język zbudowany jest z tkanki mięśniowej pokrytej błoną śluzową. Taka budowa zapewnia mu odpowiednią mobilność. Ma to duże znaczenie podczas mówienia, żucia, a także w trakcie połykania pokarmu. Zrąb języka tworzą dwa rodzaje mięśni poprzecznie prążkowanych: zewnętrzne (odpowiedzialne za zmianę położenia i ruchy języka) i własne (których rolą jest zmiana kształtu języka).

Na powierzchni języka znajdują się kubki smakowe, czyli zbiorowiska receptorów odbierających smak słony, słodki, kwaśny, gorzki i umami. Błona śluzowa języka wyposażona jest także w liczne brodawki (grzybowate, liściaste, okolone, nitkowate) pełniące funkcje smakowe i mechaniczne. 

Rodzaje brodawek zlokalizowanych na języku:

• grzybowate – odbierają smak słodki i słony; zlokalizowane w przedniej części języka; znajdują się w nich pojedyncze kubki smakowe – od 3 do 4; 
• liściaste – odbierają smak słodki; są zlokalizowane w boczno-tylnej części języka; wyposażone w pojedyncze kubki smakowe; 
• okolone – odbierają smak gorzki; zlokalizowane na całej powierzchni języka; to w nich znajduje się największa liczba receptorów – ok. 1500 kubków smakowych;
• nitkowate – jako jedyne nie pełnią funkcji smakowych; ich rola ogranicza się do rozcierania pokarmu. 

Budowa i funkcje ślinianek (gruczołów ślinowych)

W błonie śluzowej jamy ustnej wyróżnić można liczne gruczoły ślinowe, które przygotują pokarm do dalszego trawienia. Wyróżnia się trzy małe gruczoły (policzkowe, podniebienne i wargowe) i trzy pary dużych gruczołów (przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe).

Ślinianki przyuszne są największymi z gruczołów i, jak sama nazwa wskazuje, zlokalizowane są przed i poniżej linii uszu. Ich rolą jest wydzielanie śliny bogatej w enzymy trawienne. 

W skład jamy ustnej wchodzą także ślinianki podżuchwowe. Znajdują się pod żuchwą i produkują dwa rodzaje śliny – surowiczą i śluzową. 

Ślinianki podjęzykowe są najmniejsze, jednak wydzielana przez nie ślina skutecznie nawilża jamę ustną i zmniejsza ryzyko rozwoju chorób jamy ustnej. 

Warto zaznaczyć, że w ślinie występują: lizozym, laktoferyna oraz przeciwciała klasy IgA, które pełnią kluczową rolę w ochronie jamy ustnej przed infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi.

Lizozym (muramidaza) jest kationowym białkiem wyróżniającym się szerokim spektrum działania antybakteryjnego – działa zarówno na bakterie Gram-dodatnie (np. Streptococcus mutans), jak i Gram-ujemne (np. Porphyromonas gingivalis), a także niektóre grzyby (Candida spp.). 

Laktoferyna wykazuje działanie biobójcze w kierunku bakterii i wirusów, upośledza proces przylegania drobnoustrojów do tkanek oraz działa immunomodulująco. 

W ślinie wydzielane są również przeciwciała klasy IgA, które odgrywają ważną rolę w usuwaniu bakterii i zapobieganiu ich adhezji do błon śluzowych. 

Funkcje i skład śliny

Ślina wspomaga wstępne procesy trawienia węglowodanów prostych (m.in. ułatwia formowanie kęsów i zlepia pokarm), utrzymuje właściwe pH w jamie ustnej, a także ułatwia mowę. Jej wydzielanie odbywa się na drodze odruchowej. Oszacowano, że dziennie gruczoły ślinowe produkują nawet do 1.5 l śluzu. Zarówno ilość, jak i konsystencja śliny są uzależnione od rodzaju pokarmu – przykładowo produkty o niskim pH (kwaśne) zintensyfikują jej produkcję. 

Ze względu na skład i konsystencję wyróżnia się ślinę: surowiczą (bogatą w amylazę, czyli enzym rozpoczynający trawienie cukrów w pokarmie), śluzową (bogatą w mucynę zapewniającą lepkość) i mieszaną.

W składzie śliny występują:

• woda – ok. 95% składu;
• związki organiczne – w tym enzymy trawienne (najważniejsze to amylaza i lipaza) oraz białka;
• związki nieorganiczne – jony fluorkowe, fosforanowe, chlorkowe, wapnia, potasu i sodu;
• żywe i martwe komórki, w tym drobnoustroje chroniące przed chorobami.

Amylaza, inaczej ptialina, odpowiedzialna jest za rozkład cukrów złożonych do mniejszych cząstek – oligosacharydów. Umożliwia to wstępne trawienie węglowodanów podczas przeżuwania pokarmów. 

Lipazę wydzielają ślinianki. Jej rolą jest katalizowanie reakcji przekształcania tłuszczów (trójglicerydów do kwasów tłuszczowych i glicerolu) w żołądku. 

Jama ustna – funkcje

Dzięki swojej budowie jama ustna może pełnić funkcje opisane poniżej. 

• Funkcja trawienna – pierwszym etapem trawienia jest mechaniczne rozdrobnienie pokarmu oraz jego wstępna obróbka chemiczna, co ma miejsce właśnie w jamie ustnej. Proces ten nie byłby możliwy bez współpracy zębów, gruczołów ślinowych i języka. Po przełknięciu pokarm zostaje „przesunięty” do gardła. Podczas połykania, krtań zamyka się, co uniemożliwia jedzeniu przedostanie się do układu oddechowego.
• Funkcja artykulacyjna – polega na precyzyjnych ruchach języka, które umożliwiają prawidłowe wymawianie głosek. Współpraca języka z zębami ułatwia wymowę spółgłosek, takich jak w i f, natomiast podniebienie twarde oraz miękkie odgrywają kluczową rolę w artykulacji spółgłosek k i g.
• Funkcja sensoryczna – receptory smaku i temperatury obecne w jamie ustnej umożliwiają odbieranie bodźców sensorycznych; pozwala to na rozpoznanie smaków i chroni przed zjedzeniem substancji trujących, zwykle o bardzo gorzkim smaku; funkcja sensoryczna jamy ustnej umożliwia rozpoznanie temperatury spożywanych posiłków, co chroni przed poparzeniem.
• Funkcja oddechowa – jama ustna pełni rolę alternatywnej drogi wymiany tlenu, jednak odbywa się to w sposób niefizjologiczny; skutkiem tego jest nadmierne wysuszanie błon śluzowych jamy ustnej, a także dostarczanie do organizmu nieoczyszczonego powietrza.

FAQ