Nerwica

Najważniejsze informacje:

• Nerwica, a dokładniej zaburzenia nerwicowe, to grupa schorzeń psychicznych charakteryzujących się przewlekłym stresem, lękiem i napięciem emocjonalnym. Nie wywołują one jednak zaburzeń psychotycznych, a pacjent zachowuje kontakt z rzeczywistością. 
• Przyczyny zaburzeń nerwicowych są złożone i obejmują czynniki biologiczne, psychiczne oraz środowiskowe. Do najczęstszych należą: predyspozycje genetyczne, przewlekły stres, traumatyczne doświadczenia, konflikty i problemy w relacjach interpersonalnych oraz zaburzenia równowagi neurochemicznej mózgu (dotyczące zwłaszcza neuroprzekaźników, takich jak: serotonina, dopamina czy GABA). 
• Objawy zaburzeń nerwicowych obejmują przede wszystkim: nasilony lęk, przewlekłe napięcie, trudności ze snem i koncentracją, a także dolegliwości somatyczne, takie jak bóle lub zawroty głowy. Często pojawiają się również inne reakcje ze strony organizmu – kołatanie serca, uczucie duszności czy objawy ze strony układu pokarmowego.
• Wyróżnia się wiele rodzajów zaburzeń nerwicowych, m.in.: nerwicę lękową, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (dawniej określane jako nerwica natręctw), zaburzenia depresyjno-lękowe oraz nerwicę wegetatywną. 

Nerwica (precyzyjniej zaburzenia lękowe) to termin obejmujący szereg dolegliwości psychicznych, którym towarzyszy przewlekłe napięcie emocjonalne, uczucie lęku, natrętne myśli, a także objawy fizyczne (np. kołatanie serca, duszności, bóle brzucha) niewynikające z uchwytnej choroby somatycznej. Przyczyny nerwicy mają najczęściej podłoże psychiczne i obejmują: przewlekły stres, traumy z dzieciństwa oraz przeciążenie emocjonalne. Istotne są także czynniki biologiczne, takie jak zaburzenia równowagi neuroprzekaźników w mózgu. Objawy mogą być bardzo różnorodne — od ataków paniki i kompulsji, przez zaburzenia snu, aż po przewlekłe napięcie oraz trudności w relacjach społecznych.

Do najczęściej występujących postaci zaburzeń nerwicowych zalicza się m.in.: nerwicę lękową (uogólnione zaburzenie lękowe), nerwicę natręctw (OCD), nerwicę neurasteniczną oraz różnego rodzaju fobie (np. agorafobię).

Nerwica (zaburzenia nerwicowe) – co to?

Choć słowo nerwica jest powszechnie używane w języku potocznym, warto zaznaczyć, że nie jest to już oficjalny termin medyczny. W nowoczesnych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych – DSM-5 (Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych) oraz ICD-11 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób WHO) – pojęcie to zostało zastąpione konkretnymi nazwami zaburzeń, np.: zaburzeniem lękowym uogólnionym, fobią społeczną, zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (OCD) czy zespołem stresu pourazowego (PTSD).

Zaburzenia nerwicowe (według klasyfikacji ICD-10: F40–F48) to grupa schorzeń psychicznych, które wpływają na emocje, procesy poznawcze (myśli), zachowanie oraz funkcjonowanie fizyczne pacjenta. Zaburzenia te nie mają charakteru psychotycznego – oznacza to, że osoby cierpiące na nerwicę zachowują pełen kontakt z rzeczywistością i są świadome swoich objawów.

Zaburzenia nerwicowe mogą mieć przebieg przewlekły lub epizodyczny. Ich nasilenie i charakter zależą od wielu czynników, m.in.: cech osobowości, podatności biologicznej oraz wpływów środowiskowych. Można powiedzieć, że nerwica to reakcja na długotrwały stres lub napięcie psychiczne, które często nie mają jednego konkretnego źródła, ale znacząco wpływają na codzienne życie, postrzeganie rzeczywistości i funkcjonowanie społeczne.

Nerwica może objawiać się na różne sposoby – najczęściej poprzez uporczywy lęk, fobie, natrętne myśli (obsesje), kompulsje oraz objawy somatyczne (np. bóle głowy, kołatanie serca, napięcie mięśni). Wymienione symptomy nie mają zazwyczaj wyraźnej przyczyny organicznej, ale są odczuwane przez pacjenta jako realne i uciążliwe. 

Jakie są przyczyny nerwic?

Etiologia zaburzeń nerwicowych (zaburzeń lękowych oraz pokrewnych) jest złożona i wieloczynnikowa. Uwzględnia czynniki biologiczne, psychologiczne, a także środowiskowe. 

• Predyspozycje genetyczne oraz biologiczne – osoby, których bliscy krewni cierpieli na zaburzenia lękowe, depresyjne lub inne zaburzenia psychiczne, są bardziej narażeni na rozwój nerwicy. Istnieją także dowody na udział dziedziczności w regulacji układów neuroprzekaźnikowych związanych z lękiem i stresem. 
• Zaburzenia neurochemiczne – nieprawidłowości w działaniu neuroprzekaźników (serotonina, noradrenalina i dopamina) mogą wpływać na mechanizmy regulacji nastroju, poziomu lęku oraz reakcji stresowej. Zmiany w neuroprzekaźnictwie są jednym z podstawowych biologicznych mechanizmów leżących u podstaw zaburzeń lękowych.
• Doświadczenia traumatyczne i przewlekły stres – utrata bliskiej osoby, doświadczanie przemocy, rozwód, choroba przewlekła, trudności finansowe czy mobbing w pracy mogą prowadzić do przewlekłego napięcia emocjonalnego. Brak skutecznych strategii radzenia sobie ze stresem sprzyja z kolei rozwojowi objawów nerwicowych. 
• Brak umiejętności radzenia sobie z emocjami i stresem – niska odporność psychiczna, trudności w regulacji emocji, unikanie konfliktów lub ich tłumienie mogą prowadzić do narastania napięcia psychicznego, które objawia się jako zaburzenia lękowe lub somatyzacje.
• Czynniki środowiskowe i wychowawcze – wychowywanie się w niestabilnym środowisku emocjonalnym, np. w rodzinie z nadmiernym krytycyzmem, przemocą, brakiem wsparcia lub nadopiekuńczością, może prowadzić do kształtowania nieprawidłowych mechanizmów obronnych i obniżonego poczucia bezpieczeństwa – takie wzorce zwiększają podatność na zaburzenia lękowe w dorosłym życiu. 
• Czynniki poznawcze – styl myślenia oparty na katastrofizacji, nadmiernej odpowiedzialności, perfekcjonizmie czy zamartwianiu się sprzyja rozwojowi i utrzymywaniu się objawów nerwicowych.

Nerwica – objawy

Objawy nerwicy są bardzo zróżnicowane i mogą obejmować aspekty psychiczne oraz fizyczne. Osoby cierpiące na zaburzenia nerwicowe doświadczają często silnego niepokoju, lęku, problemów z koncentracją oraz podejmowaniem decyzji. W wyniku przewlekłego napięcia emocjonalnego mogą pojawić się zmiany nastroju – drażliwość, smutek czy wewnętrzne „rozedrganie”.

Wielu pacjentów cierpi również na zaburzenia snu, które obejmują trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, koszmary senne czy uczucie zmęczenia mimo przespanej nocy. Co więcej, objawy nerwicowe mogą prowadzić do unikania sytuacji wywołujących lęk lub stres, wpływając tym samym na jakość życia osobistego, zawodowego i społecznego.

Nie istnieje jeden uniwersalny obraz kliniczny nerwicy – w przypadku zaburzeń lękowych dominują objawy związane z nadmiernym poczuciem zagrożenia, natomiast w zaburzeniach o charakterze depresyjnym – obniżenie nastroju, apatia i brak energii.

Fizyczne objawy nerwicy

Fizyczne objawy zaburzeń nerwicowych są często mylone z chorobami somatycznymi, co prowadzi do wielu konsultacji specjalistycznych, mimo braku uchwytnych zmian organicznych. Do najczęstszych objawów nerwicy należą:

• bóle głowy oraz mięśni (napięcie mięśniowe);
• nadpotliwość;
• uczucie duszności;
• zaburzenia trawienia – bóle brzucha, nudności, biegunki lub zaparcia.

Przewlekłe napięcie emocjonalne często jest związane również z objawami kardiologicznymi – kołataniem serca, uczuciem przyspieszonego tętna, uciskiem w klatce piersiowej – które nasilają lęk i mogą imitować poważne schorzenia. 

Dodatkowo mogą pojawiać się reakcje skórne – swędzenie, pokrzywka czy rumień – które stanowią somatyczną odpowiedź organizmu na stres. 

Nerwica – objawy neurologiczne

Silne objawy nerwicowe mogą manifestować się również pod postacią objawów neurologicznych, które nie mają podłoża organicznego, ale są wynikiem nadmiernego pobudzenia układu nerwowego. Należą do nich:

• drżenie rąk;
• zawroty głowy i uczucie niestabilności;
• problemy z koncentracją oraz przetwarzaniem informacji;
• zaburzenia pamięci. 

W niektórych przypadkach pojawiają się także zaburzenia czucia, np. parestezje (mrowienie, drętwienie kończyn), które nie wynikają z choroby układu nerwowego, lecz są efektem przewlekłego stresu i napięcia emocjonalnego wpływającego na jego funkcjonowanie.

Zaburzenia emocjonalne i poznawcze w przebiegu nerwicy

Zaburzenia nerwicowe wpływają zarówno na emocje, jak i na procesy poznawcze, co znacznie utrudnia radzenie sobie z codziennymi wyzwaniami. Najczęstsze objawy emocjonalne to:

• przewlekły lęk;
• wewnętrzny niepokój;
• smutek;
• drażliwość;
• uczucie przytłoczenia i beznadziei.

Trudności te często prowadzą do pogorszenia relacji z otoczeniem, obniżenia aktywności zawodowej i problemów w życiu codziennym. W sferze poznawczej zaburzenia objawiają się poprzez:

• zniekształcone myślenie (np. katastrofizacja, czarno-białe postrzeganie rzeczywistości);
• nadmierne analizowanie (ruminacje);
• problemy ze skupieniem uwagi i podejmowaniem decyzji.

Osoby zmagające się z nerwicą często postrzegają różne sytuacje jako trudniejsze i bardziej niebezpieczne, niż są w rzeczywistości, co sprzyja utrwalaniu mechanizmów lęku oraz unikania.

Rodzaje nerwic

Nerwica obejmuje szereg różnych zaburzeń psychicznych, które różnią się pod względem przyczyn, mechanizmów powstawania oraz objawów. 

Wspólną cechą nerwic (obecnie w klasyfikacjach DSM-5 i ICD-11 określanych jako zaburzenia lękowe lub zaburzenia psychosomatyczne) jest obecność silnych objawów psychicznych i/lub somatycznych, które nie wynikają z chorób organicznych. 

Nerwica lękowa

Nerwica lękowa, znana dziś jako zaburzenia lękowe, to jedna z najczęstszych form zaburzeń psychicznych. Charakteryzuje się przewlekłym i nieadekwatnym do sytuacji poczuciem lęku lub niepokoju. Lęk może mieć charakter uogólniony lub dotyczyć konkretnych sytuacji.

• Przyczyny nerwicy lękowej: uwarunkowania genetyczne, zaburzenia neuroprzekaźników (np. GABA, serotonina), przewlekły stres, traumatyczne doświadczenia
• Objawy nerwicy lękowej: napięcie psychiczne i mięśniowe, drażliwość, bezsenność, zmęczenie, problemy z koncentracją, zawroty głowy, przyspieszony oddech, kołatanie serca, uczucie duszności 

W ciężkich przypadkach mogą występować napady paniki — epizody nagłego intensywnego lęku z objawami somatycznymi (np. pocenie się, derealizacja). 

Nerwica natręctw (zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, OCD)

Zaburzenie charakteryzujące się obecnością obsesji (natrętnych, niechcianych myśli) i kompulsji (powtarzalnych rytuałów mających na celu redukcję lęku). Chorzy często mają świadomość irracjonalności swoich zachowań, ale nie potrafią ich kontrolować.

• Etiologia nerwicy natręctw: zaburzenia neuroprzekaźnictwa (zwłaszcza serotoniny), uwarunkowania genetyczne, zmiany w strukturach mózgu (np. jądrze ogoniastym), czynniki środowiskowe.
• Przykładowe objawy nerwicy natręctw: obsesyjne myśli o zarazkach i kompulsywne mycie rąk, potrzeba liczenia, porządkowania, sprawdzania.

Nerwica depresyjna (zaburzenie depresyjne)

Choć termin nerwica depresyjna nie funkcjonuje obecnie w klasyfikacjach, objawy, które opisuje, są zbieżne z łagodniejszymi postaciami depresji.

• Przyczyny zaburzeń depresyjnych: zaburzenia równowagi neuroprzekaźników (serotonina, dopamina), traumatyczne wydarzenia, stresory życiowe, czynniki psychologiczne.
• Objawy zaburzeń depresyjnych: przewlekłe obniżenie nastroju, anhedonia (brak radości), spadek energii, problemy ze snem i apetytem, niska samoocena, myśli rezygnacyjne.

Nerwica wegetatywna

Nerwica wegetatywna to przestarzałe określenie zaburzeń autonomicznego układu nerwowego, których objawy nie mają uchwytnej przyczyny somatycznej. Współcześnie takie dolegliwości klasyfikuje się jako zaburzenia somatyzacyjne (według ICD-10) lub zaburzenia somatyczne z komponentą lękową (somatic symptom disorder) zgodnie z DSM-5. 

Nerwica wegetatywna objawia się uciążliwymi symptomami fizycznymi o podłożu psychicznym, które są wynikiem zaburzonej regulacji układu autonomicznego spowodowanej stresem, lękiem lub silnymi emocjami.

• Przyczyny: przewlekły stres, zaburzenia lękowe, traumy, nadwrażliwość emocjonalna, predyspozycje genetyczne oraz brak wsparcia emocjonalnego.
• Typowe objawy: przyspieszone tętno (tachykardia), drżenie rąk, nadmierna potliwość, zawroty głowy, dolegliwości żołądkowe (nudności, bóle, biegunki), uczucie duszności, zmęczenie, mrowienie i zimne kończyny.

Wspomniane objawy często nasilają się pod wpływem stresu i mogą przypominać choroby mięśnia sercowego lub układu oddechowego, co często skłania pacjentów do wykonywania licznych badań, które nie wykazują jednak żadnych zmian somatycznych.

Nerwica serca (zespół Da Costy)

Chociaż termin nerwica serca jest obecnie rzadziej stosowany w medycynie, nadal bywa używany do opisania objawów somatycznych przypominających choroby kardiologiczne, które nie znajdują potwierdzenia w badaniach diagnostycznych.

• Podłoże nerwicy serca: psychogenne, często związane z przewlekłym stresem i napięciem emocjonalnym.
• Objawy nerwicy serca: bóle w klatce piersiowej, palpitacje (uczucie przyspieszonego lub nierównego bicia serca), duszność, lęk przed zawałem, nadwrażliwość na bicie serca.

Nerwica żołądka 

Termin nerwica żołądka nie jest obecnie używany w oficjalnych klasyfikacjach medycznych (takich jak ICD-11 czy DSM-5), jednak nadal bywa stosowany do opisania dolegliwości żołądkowo-jelitowych o podłożu psychosomatycznym lub funkcjonalnym. Najczęściej odnosi się do objawów wynikających z zaburzeń osi jelitowo-mózgowej, np. w zespole jelita drażliwego (IBS) czy w zaburzeniach czynnościowych przewodu pokarmowego.

• Podłoże nerwicy żołądka: stres i czynniki psychospołeczne, zaburzenia osi jelitowo-mózgowej (interakcje między układem nerwowym a przewodem pokarmowym), nadmierna aktywacja autonomicznego układu nerwowego (głównie współczulnego), nadwrażliwość trzewna (zwiększona czułość receptorów na bodźce wewnątrz przewodu pokarmowego).
• Objawy: bóle brzucha o różnym nasileniu i charakterze, zgaga, nudności, wzdęcia, zaburzenia rytmu wypróżnień (biegunki lub zaparcia).

Nerwica neurasteniczna 

Termin nerwica neurasteniczna pochodzi z historycznych klasyfikacji psychiatrycznych i obecnie jest rzadko stosowany. Współcześnie podobne zjawiska opisuje się w kontekście zespołu przewlekłego zmęczenia, zaburzeń adaptacyjnych lub zaburzeń ze spektrum stresu i przeciążenia psychicznego.

• Przyczyny: przewlekłe przemęczenie psychiczne i fizyczne, długotrwały stres oraz presja, brak odpowiedniej regeneracji i odpoczynku, czynniki psychospołeczne, np. trudności w radzeniu sobie z wymaganiami środowiska.
• Objawy: chroniczne zmęczenie, które nie ustępuje po odpoczynku, osłabienie fizyczne i psychiczne, rozdrażnienie oraz obniżony nastrój, problemy z koncentracją i pamięcią, nadwrażliwość na bodźce (np. hałas, światło), czasami objawy somatyczne, takie jak bóle mięśni czy głowy.

Nerwica histeryczna (zaburzenie konwersyjne)

Nerwica histeryczna, obecnie klasyfikowana jako zaburzenie konwersyjne (conversion disorder), to zaburzenie somatoformiczne, w którym objawy neurologiczne pojawiają się bez widocznego uszkodzenia strukturalnego układu nerwowego lub innych przyczyn medycznych. Objawy te są wynikiem nieświadomych procesów psychicznych i mechanizmów obronnych.

Zaburzenie konwersyjne jest rozumiane jako reakcja na silny stres, traumę psychiczną lub wewnętrzne konflikty emocjonalne, których pacjent nie jest w stanie świadomie przepracować. Objawy somatyczne pełnią tu funkcję obronną, umożliwiając ucieczkę od psychicznego cierpienia. 

• Objawy: paraliże lub osłabienie mięśni, drgawki lub napady przypominające padaczkę (bez podstaw neurologicznych), utrata mowy (mutyzm), wzroku, słuchu lub innych zmysłów, zaburzenia czucia (np. odrętwienie, brak czucia), teatralne reakcje emocjonalne (np. nagły płacz, śmiech), nadmierna sugestywność i zmienność objawów, inne symptomy neurologiczne niepasujące do znanych chorób somatycznych.

Nerwica hipochondryczna 

Nerwica hipochondryczna (zaburzenie hipochondryczne lub somatyzacja) to zaburzenie charakteryzujące się nadmiernym lękiem przed posiadaniem poważnej choroby, pomimo braku medycznych dowodów na jej występowanie.

• Przyczyny: predyspozycje genetyczne i biologiczne, traumatyczne doświadczenia zdrowotne, nadmierna uwaga na sygnały płynące z ciała i negatywne interpretacje objawów, czynniki psychologiczne, np. lęk lub depresja.
• Objawy: nieustanne zamartwianie się o zdrowie, poszukiwanie potwierdzenia choroby u lekarzy, mimo braku nieprawidłowości w wynikach badań, skupianie uwagi na drobnych dolegliwościach, lęk i napięcie związane z możliwością zachorowania.

Inne zaburzenia lękowe

Poza klasycznymi postaciami nerwicy wyróżnia się także inne zaburzenia lękowe, które nie mieszczą się w tradycyjnych kategoriach, a mimo to są równie poważne i powszechne. Często rozwijają się w odpowiedzi na traumatyczne wydarzenia, przewlekły stres lub jako reakcja na określone bodźce wywołujące silny lęk.

• Zespół stresu pourazowego (PTSD, post-traumatic stress disorder) – zaburzenie lękowe, które rozwija się w wyniku przeżycia traumatycznego wydarzenia (wojny, poważnego wypadku, gwałtu, katastrofy naturalnej). Objawy PTSD obejmują m.in.: natrętne wspomnienia (tzw. flashbacki), koszmary senne, silny niepokój i nadmierną czujność (hiperreaktywność), unikanie miejsc, osób lub sytuacji kojarzących się z traumą, zniekształcone przekonania o sobie lub świecie (np. poczucie winy, bezradności). Zaburzenie to może prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia, zaburzeń snu, uzależnień, depresji, a nawet prób samobójczych, dlatego bardzo ważna jest szybka diagnoza i wdrożenie odpowiedniego leczenia (np. terapii poznawczo-behawioralnej ukierunkowanej na traumę – TF-CBT lub EMDR). 
• Zaburzenie lękowe uogólnione (GAD, generalized anxiety disorder) – charakteryzuje się przewlekłym, nadmiernym lękiem i zamartwianiem się wieloma codziennymi sprawami (np. zdrowiem, finansami, pracą, rodziną), nawet gdy nie występują obiektywne powody do niepokoju. Aby zdiagnozować GAD, objawy muszą utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy, niemal każdego dnia. Do typowych objawów należą: problemy z koncentracją i ze snem oraz kontrolowaniem lęku, napięcie mięśniowe, drażliwość, objawy somatyczne (np. bóle głowy, dolegliwości żołądkowe, uczucie zmęczenia). GAD jest jednym z najczęstszych zaburzeń lękowych i często współwystępuje z depresją. Leczenie obejmuje psychoterapię (zwłaszcza terapię poznawczo-behawioralną) oraz – w niektórych przypadkach – farmakoterapię (np. SSRI, selective serotonin reuptake inhibitors, selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny).
• Fobie specyficzne – intensywny, irracjonalny lęk przed konkretnym obiektem, sytuacją lub zjawiskiem. Jest on niewspółmierny do rzeczywistego zagrożenia, ale może prowadzić do silnych reakcji fizycznych (np. tachykardii, duszności) i unikania bodźców lękowych. Przykłady to: arachnofobia (lęk przed pająkami), awiofobia (lęk przed lataniem), klaustrofobia (lęk przed zamkniętymi przestrzeniami), akrofobia (lęk przed wysokościami). Unikanie sytuacji fobicznych może znacząco ograniczać codzienne funkcjonowanie. Leczenie opiera się przeważnie na terapii ekspozycyjnej, która stanowi część terapii poznawczo-behawioralnej.

Zaburzenia nerwicowe u dzieci

Trzeba podkreślić, że zaburzenia lękowe i pokrewne u dzieci oraz młodzieży mogą mieć inny charakter i przebieg niż u dorosłych, co często utrudnia ich wczesne rozpoznanie oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia. Co więcej, pacjenci we wskazanych grupach wiekowych miewają problemy z werbalizowaniem swoich emocji czy doświadczeń, co zwiększa ryzyko błędnej diagnozy lub przeoczenia istotnych objawów. 

Czynniki ryzyka

Rozwój zaburzeń lękowych u dzieci jest procesem złożonym i uwarunkowanym współdziałaniem czynników biologicznych, środowiskowych oraz psychologicznych. Zrozumienie tych mechanizmów pozwala na wcześniejsze wykrywanie zagrożeń i skuteczniejsze działanie profilaktyczne czy terapeutyczne.

• Czynniki genetyczne i dziedziczne – dzieci, których rodzice cierpieli na zaburzenia lękowe, depresję lub OCD, mają większe biologiczne predyspozycje do rozwoju podobnych problemów.
• Czynniki środowiskowe – przewlekły stres, konflikty rodzinne, rozwód rodziców, przemoc domowa, zaniedbanie emocjonalne lub niestabilna sytuacja życiowa zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń lękowych u dzieci.
• Nadmierna presja i stres szkolny – wysokie oczekiwania akademickie, przeciążenie zajęciami, presja sukcesu mogą prowadzić do przewlekłego napięcia psychicznego u dziecka.
• Brak poczucia bezpieczeństwa – niedostatek emocjonalnego wsparcia ze strony opiekunów, nauczycieli czy rówieśników może skutkować lękami separacyjnymi i trudnościami w budowaniu relacji.
• Trudności w rozwoju emocjonalnym i społecznym – problemy z nawiązywaniem relacji, niska samoocena czy trudności w radzeniu sobie z emocjami sprzyjają powstawaniu zaburzeń lękowych i natrętnych zachowań.

Objawy psychiczne zaburzeń lękowych u dzieci

Objawy psychiczne zaburzeń lękowych w tym przypadku dotyczą głównie emocji, zachowań oraz codziennego funkcjonowania. Ponadto mogą wpływać negatywnie na proces nauki, relacje z rówieśnikami oraz ogólne samopoczucie dziecka. 

• Lęk i niepokój – najczęstsze objawy zaburzeń lękowych. Mogą przejawiać się drażliwością, napięciem, trudnościami z zasypianiem oraz nadmierną czujnością. U młodszych dzieci często pojawia się lęk separacyjny, czyli trudności z rozstawaniem się z rodzicem, natomiast u starszych – lęk przed oceną i niepowodzeniem.
• Fobie specyficzne – silny lęk przed konkretnymi sytuacjami, przedmiotami lub zwierzętami (np. ciemnością, psami, wodą). Lęk ten jest nieadekwatny do rzeczywistego zagrożenia i może prowadzić do unikania sytuacji, które go wywołują. 
• Zmiany w zachowaniu – dzieci z zaburzeniami lękowymi mogą być nadmiernie nieśmiałe, wycofane, mieć problemy z koncentracją. Mogą przejawiać także zachowania opozycyjne (bunt, agresję), które są reakcją na przewlekły stres. 
• Zaburzenia snu – mogą objawiać się trudnościami z zasypianiem, częstymi wybudzeniami w nocy, koszmarami oraz lękiem przed zasypianiem bez obecności opiekuna. 
• Natrętne myśli i kompulsje – u niektórych dzieci występują objawy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego (OCD), które przejawiają się natrętnymi, niechcianymi myślami (np. obawami dotyczącymi zarazków) oraz przymusem wykonywania powtarzalnych rytuałów, takich jak częste mycie rąk. 

Objawy somatyczne (psychosomatyczne)

Lęk u dzieci nie zawsze manifestuje się w sposób bezpośredni – bardzo często przybiera formę dolegliwości somatycznych, które nie mają uchwytnej przyczyny medycznej. Ich źródłem są mechanizmy psychologiczne związane z przewlekłym napięciem emocjonalnym oraz stresem. 

Do najczęstszych somatycznych objawów lęku u dzieci należą: bóle brzucha i głowy, nudności, zawroty głowy, uczucie duszności, przyspieszone bicie serca oraz bóle w klatce piersiowej.

Najskuteczniejszą formą leczenia są psychoterapie poznawczo-behawioralne (CBT) dostosowane do wieku i etapu rozwojowego dziecka. W niektórych przypadkach, szczególnie przy nasilonych objawach, stosuje się także farmakoterapię – najczęściej selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Istotnym elementem leczenia jest również psychoedukacja, która pomaga rodzicom i opiekunom zrozumieć naturę lęku dziecka oraz wspierać je w procesie zdrowienia.