Rodzaje otyłości – co je powoduje, jak różni się ich leczenie?

Najważniejsze informacje

• Otyłość to przewlekła choroba metaboliczna, a nie problem natury estetycznej – wymaga wielokierunkowego i długoterminowego leczenia.
• Chorobę klasyfikuje się m.in. na podstawie BMI, rozmieszczenia tkanki tłuszczowej oraz przyczyny jej rozwoju, co pomaga precyzyjnie ocenić ryzyko zdrowotne.
• Otyłość brzuszna (typ „jabłko”) jest szczególnie groźna, ponieważ wiąże się z wyższym ryzykiem insulinooporności, cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych.
• Dokładne określenie rodzaju otyłości pozwala dobrać spersonalizowaną strategię leczenia, dostosowaną do potrzeb i ewentualnych przyczyn wtórnych.
• Podstawą terapii jest zmiana stylu życia, ale w zależności od typu i zaawansowania choroby stosuje się również farmakoterapię lub chirurgię bariatryczną.

Otyłość to choroba o wielu twarzach – różni się nie tylko stopniem nasilenia, ale też miejscem odkładania tłuszczu i przyczynami powstania. Jej rozpoznanie to pierwszy krok do skutecznej terapii, która może obejmować zmianę stylu życia, farmakoterapię, a w niektórych przypadkach także leczenie chirurgiczne. Przeczytaj artykuł, aby dowiedzieć się, jakie są rodzaje otyłości i jakie strategie leczenia najlepiej sprawdzają się w każdym przypadku.

Czym jest otyłość i czym różni się od nadwagi?

Otyłość, jedna z najszybciej rozwijających się chorób cywilizacyjnych, to według WHO przewlekła, niezakaźna choroba charakteryzująca się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej, które wpływa nie tylko na wygląd sylwetki, ale przede wszystkim na zdrowie. Prowadzi do zwiększonego ryzyka powikłań metabolicznych (np. cukrzyca typu 2, dyslipidemia) oraz sercowo-naczyniowych (np. nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa). 

Nadwaga natomiast oznacza zwiększoną masę ciała, ale jeszcze bez wyraźnych cech choroby – choć również wiąże się z podwyższonym ryzykiem zdrowotnym i bywa etapem poprzedzającym rozwój otyłości.

Podstawowym narzędziem w ocenie masy ciała jest BMI (Body Mass Index, czyli wskaźnik masy ciała), które pozwala zaklasyfikować pacjenta do niedowagi, prawidłowej masy ciała, nadwagi lub otyłości.

Zakresy BMI:

• < 18,5 kg/m² – niedowaga
• 18,5-24,9 kg/m² – prawidłowa masa ciała
• 25-29,9 kg/m² – nadwaga
• ≥ 30 kg/m² – otyłość

BMI jest jednak wskaźnikiem uproszczonym i nie uwzględnia proporcji mięśni i tłuszczu ani rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Z tego względu w praktyce klinicznej bierze się również pod uwagę obwód talii, WHR, analizę składu ciała, a także indywidualny stan zdrowia i objawy pacjenta.

Otyłość to przewlekła choroba, a nie defekt kosmetyczny. Wymaga kompleksowej diagnostyki i wielokierunkowego leczenia, ponieważ jej przebieg i ryzyko powikłań różnią się w zależności od typu. Klasyfikacja otyłości – według BMI, rozmieszczenia tkanki tłuszczowej i przyczyn – pozwala lekarzowi dobrać najskuteczniejszą, indywidualną strategię terapeutyczną.

Rodzaje otyłości według BMI (stopnie zaawansowania choroby)

Choć BMI nie jest narzędziem idealnym, pozostaje najbardziej praktycznym i powszechnie stosowanym wskaźnikiem do oceny stopnia otyłości i związanych z nią zagrożeń zdrowotnych. Na jego podstawie wyróżnia się trzy stopnie zaawansowania choroby, które pomagają określić ryzyko powikłań oraz dobrać odpowiednie leczenie.

Stopnie otyłości:

• otyłość I stopnia (łagodna) – BMI w przedziale 30,0-34,9 kg/m²,
• otyłość II stopnia (umiarkowana lub klinicznie ciężka) – BMI w przedziale 35,0-39,9 kg/m²,
• otyłość III stopnia (ciężka, olbrzymia lub skrajna) – BMI ≥ 40,0 kg/m².

Im wyższy stopień otyłości, tym większe ryzyko poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak cukrzyca typu 2, bezdech senny, choroby serca czy wybrane nowotwory. 

Stopień zaawansowania wpływa również na dobór terapii:

• I stopień – podstawą jest zmiana stylu życia (dieta, aktywność fizyczna, wsparcie behawioralne),
• II stopień – często zaleca się włączenie farmakoterapii,
• III stopień – możliwa kwalifikacja do chirurgii bariatrycznej, zwłaszcza jeśli występują choroby współistniejące.

Rodzaje otyłości według rozmieszczenia tkanki tłuszczowej

Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej wpływa nie tylko na wygląd sylwetki, ale przede wszystkim na ryzyko metaboliczne i sercowo-naczyniowe. Osoby o tym samym BMI mogą mieć zupełnie inne ryzyko zdrowotne właśnie ze względu na lokalizację tłuszczu. 

W praktyce medycznej wyróżnia się trzy podstawowe fenotypy otyłości (w zależności od miejsca nagromadzenia tkanki tłuszczowej w organizmie).

Otyłość brzuszna (otyłość androidalna, typ „jabłko”)

Ten typ otyłości charakteryzuje się gromadzeniem tłuszczu w jamie brzusznej, zwłaszcza wokół narządów wewnętrznych, co określa się jako tłuszcz wisceralny. Jest on wyjątkowo aktywny metabolicznie i w największym stopniu zaburza pracę organizmu. 

Otyłość brzuszna znacząco zwiększa ryzyko:

• insulinooporności i cukrzycy typu 2,
• nadciśnienia tętniczego,
• dyslipidemii aterogennej (wysokie trójglicerydy, niskie HDL),
• zawału serca i udaru mózgu.

To najbardziej niebezpieczny klinicznie rodzaj otyłości – nawet przy umiarkowanym BMI może wiązać się z wysokim ryzykiem powikłań.

Otyłość pośladkowo-udowa (otyłość gynoidalna, typ „gruszka”)

W tym typie tkanka tłuszczowa odkłada się głównie na udach, biodrach i pośladkach. Jest to najbardziej typowe dla kobiet przed menopauzą i związane z ochronnym działaniem estrogenów. Choć masa ciała jest nadmierna, fenotyp ten charakteryzuje się mniejszym ryzykiem zaburzeń metabolicznych niż otyłość brzuszna. 

Jednocześnie wzrasta ryzyko:

• przeciążenia stawów, zwłaszcza kolan i bioder,
• żylaków kończyn dolnych i problemów z krążeniem żylnym.

To rodzaj otyłości, który rzadziej prowadzi do chorób metabolicznych, lecz może wiązać się z dolegliwościami mechanicznymi, jak bóle stawów czy trudności z poruszaniem się.

Otyłość uogólniona

W otyłości uogólnionej tłuszcz rozmieszczony jest równomiernie na całym ciele – zarówno w obrębie tułowia, jak i kończyn. Najczęściej wynika to z przewlekłego dodatniego bilansu energetycznego, czyli spożywania większej liczby kalorii, niż organizm jest w stanie wykorzystać.

Ryzyko powikłań zdrowotnych zależy tu głównie od stopnia otyłości, a nie od samej lokalizacji tkanki tłuszczowej. Przy wyższych wartościach BMI może prowadzić do problemów metabolicznych, przeciążeniowych i sercowo-naczyniowych, choć zwykle rozwijają się one wolniej niż w otyłości brzusznej.

Rodzaje otyłości według przyczyny (pierwotna i wtórna)

Zrozumienie, co dokładnie leży u podłoża rozwoju otyłości, jest jednym z kluczowych elementów skutecznej terapii. Otyłość nie jest jednorodnym zaburzeniem – może wynikać zarówno z niekorzystnego stylu życia, jak i z chorób hormonalnych, genetycznych czy działań ubocznych leków. Dlatego podział na otyłość pierwotną i otyłość wtórną ułatwia lekarzom dobór właściwego postępowania i pozwala uniknąć błędów terapeutycznych.

Otyłość pierwotna (prosta)

To zdecydowanie najczęstszy rodzaj otyłości – szacuje się, że odpowiada za ponad 95% wszystkich przypadków. Nie wynika ona z jednej konkretnej przyczyny, lecz jest efektem złożonej interakcji czynników środowiskowych, genetycznych i behawioralnych. U podłoża leży długotrwały dodatni bilans energetyczny, czyli sytuacja, w której organizm otrzymuje więcej kalorii, niż jest w stanie zużyć. Z czasem prowadzi to do systematycznego odkładania nadmiaru energii w postaci tkanki tłuszczowej.

Do najważniejszych czynników sprzyjających otyłości pierwotnej należą:

• Predyspozycje genetyczne – wpływają na regulację apetytu, poziom sytości, tempo metabolizmu, a nawet preferencje żywieniowe. U osób z określonymi wariantami genów organizm może łatwiej gromadzić tłuszcz lub trudniej spalać nadmiar kalorii.
• Dieta bogata w cukry proste i tłuszcze nasycone – sprzyja szybkiemu wzrostowi glukozy we krwi, nasileniu łaknienia, wyrzutom insuliny i łatwiejszemu odkładaniu się tkanki tłuszczowej.
• Niska aktywność fizyczna – siedzący tryb życia zmniejsza wydatki energetyczne, pogarsza wrażliwość insulinową i sprzyja dodatniemu bilansowi kalorycznemu.
• Przewlekły stres – podwyższa poziom kortyzolu, który nasila apetyt, ułatwia odkładanie tłuszczu trzewnego i sprzyja zajadaniu emocji.
• Zaburzenia snu – niedobór snu wpływa na hormony regulujące łaknienie (leptynę i grelinę), prowadząc do zwiększonego apetytu, zwłaszcza na słodkie i wysokokaloryczne produkty.

Choć fundamentem jest nadmiar kalorii, genetyczna podatność może znacząco wpływać na przebieg choroby, szybkość przybierania na wadze oraz skuteczność odchudzania.

Otyłość wtórna

Otyłość wtórna jest znacznie rzadsza, ale wymaga szczególnej uwagi, ponieważ powstaje jako skutek innej choroby lub działania określonych leków. Jej leczenie polega przede wszystkim na terapii przyczyny podstawowej – bez tego redukcja masy ciała bywa bardzo trudna lub wręcz niemożliwa.

Najczęstsze przyczyny otyłości wtórnej 

1. Choroby endokrynologiczne

Zaburzenia hormonalne mogą silnie wpływać na metabolizm, apetyt i sposób gromadzenia tłuszczu:

• Niedoczynność tarczycy – spowalnia metabolizm, zwiększa retencję wody i sprzyja wzrostowi masy ciała.
• Zespół Cushinga (nadmiar kortyzolu) – prowadzi do otyłości brzusznej, insulinooporności i rozwoju charakterystycznych objawów, takich jak pełnia księżycowa twarzy.
• Niedobór hormonu wzrostu – obniża masę mięśniową i zwiększa masę tłuszczową.
• Hipogonadyzm – niedobór estrogenów lub testosteronu skłania organizm do gromadzenia tkanki tłuszczowej, zwłaszcza brzusznej.
• Zespół policystycznych jajników (PCOS) – wiąże się z insulinoopornością, zaburzeniami hormonalnymi i zwiększoną masą ciała, szczególnie w okolicy talii.

2. Uszkodzenia podwzgórza

Podwzgórze odpowiada za regulację głodu, sytości i metabolizmu. Jego uszkodzenia mogą powodować gwałtowny i trudny do kontrolowania przyrost masy ciała.

Najczęstsze przyczyny to:

• guzy (np. craniopharyngioma),
• stany zapalne,
• urazy mechaniczne,
• powikłania po zabiegach neurochirurgicznych.

Taki rodzaj otyłości jest szczególnie trudny w leczeniu, ponieważ zaburzona zostaje sama „centrala” regulująca apetyt.

3. Choroby genetyczne

Rzadkie, ale ciężkie zespoły genetyczne mogą upośledzać mechanizmy sytości, prowadzić do niepohamowanego apetytu i ciężkiej otyłości już w dzieciństwie.

Najbardziej znane to:

• zespół Pradera–Williego – charakteryzuje się niekontrolowanym apetytem, obniżonym napięciem mięśniowym i zaburzeniami hormonalnymi,
• zespół Bardeta–Biedla – złożony zespół z objawami obejmującymi otyłość, zaburzenia widzenia, wady nerek i upośledzenie funkcji poznawczych.

4. Leki sprzyjające wzrostowi masy ciała

Niektóre substancje wpływają na apetyt, metabolizm, gospodarkę hormonalną lub retencję płynów, co może prowadzić do przyrostu masy ciała. Najczęściej są to:

• glikokortykosteroidy,
• leki przeciwdepresyjne (np. niektóre SSRI, TLPD),
• neuroleptyki (szczególnie atypowe),
• leki przeciwpadaczkowe,
• insulina i wybrane starsze leki przeciwcukrzycowe (chociaż obecnie dostępne nowsze terapie – jak analogi GLP-1 czy tirzepatyd – często pomagają w redukcji masy ciała).

Jak lekarz rozpoznaje rodzaj otyłości?

Diagnostyka otyłości nie ogranicza się do zmierzenia BMI. Jej celem jest ustalenie typu otyłości, stopnia zaawansowania, obecności powikłań oraz wykluczenie przyczyn wtórnych, które mogą wymagać całkowicie innego leczenia. Proces ten składa się z kilku uzupełniających się etapów.

Szczegółowy wywiad medyczny

Lekarz zbiera informacje dotyczące dotychczasowej masy ciała, sposobu odżywiania, poziomu aktywności fizycznej oraz ewentualnych prób odchudzania. Ważne są również:

• choroby współistniejące (np. nadciśnienie, cukrzyca, zaburzenia hormonalne),
• przyjmowane leki, które mogą wpływać na wagę,
• jakość i długość snu, obecność chrapania czy bezdechu sennego,
• poziom stresu i obciążenia psychiczne,
• występowanie otyłości w rodzinie, co pomaga ocenić komponent genetyczny.

Wywiad pozwala określić, czy otyłość ma charakter pierwotny, czy może istnieją sygnały wskazujące na tło endokrynologiczne lub inne przyczyny wtórne.

Badanie fizykalne i pomiary antropometryczne

Obejmują one nie tylko obliczenie BMI, ale także szereg dodatkowych parametrów:

• obwód talii – kluczowy dla oceny ryzyka sercowo-naczyniowego,
• obwód bioder i wskaźnik WHR,
• pomiary ciśnienia tętniczego,
• analiza składu ciała, np. metodą bioimpedancji, pozwalająca określić udział tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała.

Badanie fizykalne może także ujawnić oznaki chorób hormonalnych, jak cechy zespołu Cushinga, niedoczynności tarczycy czy hipogonadyzmu.

Badania laboratoryjne

Służą ocenie stanu metabolicznego oraz wykrywaniu przyczyn wtórnych otyłości. Najczęściej wykonuje się:

• morfologię krwi,
• profil lipidowy (LDL, HDL, trójglicerydy),
• glukozę na czczo i HbA1c w kierunku insulinooporności i cukrzycy,
• TSH w diagnostyce niedoczynności tarczycy,
• kortyzol w godzinach porannych lub testy czynnościowe przy podejrzeniu zespołu Cushinga,
• inne badania hormonalne zależne od objawów, takie jak testosteron, estradiol, prolaktyna, LH/FSH, IGF-1 czy insulina.

W razie niejednoznacznych wyników lekarz może zlecić dodatkowe testy obrazowe (np. USG tarczycy, rezonans mózgu przy podejrzeniu uszkodzeń podwzgórza).

Czy różne rodzaje otyłości leczy się inaczej?

Choć podstawowe filary leczenia otyłości są wspólne, sposób prowadzenia terapii różni się w zależności od rodzaju otyłości, dominującego mechanizmu jej rozwoju oraz obecności powikłań. Leczenie musi być dobrze dopasowane do pacjenta – inaczej prowadzi się osobę z otyłością brzuszną, inaczej z otyłością wtórną, a jeszcze inaczej pacjenta z otyłością olbrzymią (III stopnia).

Podstawą terapii zawsze jest:

• dieta o obniżonej kaloryczności, indywidualnie dobrana do stylu życia i stanu zdrowia,
• zwiększenie aktywności fizycznej, obejmujące zarówno trening aerobowy, jak i ćwiczenia siłowe,
• edukacja żywieniowa oraz praca nad nawykami (regularność posiłków, kontrola porcji, redukcja podjadania),
• wsparcie psychologiczne, pomocne zwłaszcza przy kompulsywnym jedzeniu, stresie, zaburzeniach nastroju lub zaburzeniach odżywiania.

To fundament terapii, ale szczegółowe postępowanie zależy już od rodzaju otyłości.

Otyłość brzuszna

W otyłości wisceralnej priorytetem jest szybkie ograniczenie ryzyka metabolicznego, ponieważ tłuszcz trzewny najsilniej zaburza funkcjonowanie organizmu. Główne cele terapii to:

• normalizacja glikemii – redukcja insulinooporności i poprawa wrażliwości tkanek na insulinę,
• obniżenie trójglicerydów i poprawa profilu lipidowego,
• obniżenie ciśnienia tętniczego,
• zmniejszenie stanu zapalnego związanego z nadmiarem tłuszczu trzewnego.

U pacjentów z tym typem otyłości znacznie częściej stosuje się farmakoterapię, zwłaszcza jeśli obecna jest cukrzyca typu 2, stan przedcukrzycowy, nadciśnienie lub nasilona dyslipidemia. Dobrze sprawdzają się leki takie jak analogi GLP-1 (semaglutyd) czy agonista GLP-1/GIP (tirzepatyd), które intensywnie wpływają na parametry metaboliczne.

Otyłość wtórna

W tym przypadku leczenie musi koncentrować się na podstawowej przyczynie, a nie wyłącznie na redukcji kalorii. Sama dieta i aktywność fizyczna często nie przyniosą oczekiwanych efektów, dopóki problem pierwotny nie zostanie wyrównany.

Najczęstsze kierunki terapii to:

• wyrównanie niedoczynności tarczycy (leczenie L-tyroksyną),
• leczenie zespołu Cushinga (operacja guza, farmakoterapia ograniczająca produkcję kortyzolu),
• zmiana lub modyfikacja leczenia psychiatrycznego, jeśli leki nasilają przyrost masy ciała,
• terapia PCOS, często obejmująca metforminę lub leki regulujące gospodarkę hormonalną,
• leczenie uszkodzeń podwzgórza (np. w zależności od przyczyny – operacyjne, farmakologiczne, przeciwzapalne).

Bez właściwej terapii schorzenia wywołującego otyłość, redukcja masy ciała jest zazwyczaj minimalna lub nietrwała.

Otyłość III stopnia (skrajna)

Otyłość olbrzymia to stan o bardzo wysokim ryzyku powikłań, który wymaga zdecydowanego działania. U takich pacjentów leczenie oparte wyłącznie na diecie i ćwiczeniach jest przeważnie niewystarczające.

Najczęściej rozważa się:

• intensywną farmakoterapię – zwykle leki GLP-1 lub GLP-1/GIP, często w większych dawkach,
• kwalifikację do chirurgii bariatrycznej, która jest najskuteczniejszą i najlepiej udokumentowaną metodą leczenia ciężkiej otyłości. Zabiegi takie jak sleeve gastrectomy czy gastric bypass pozwalają na dużą i trwałą redukcję masy ciała, a często także remisję cukrzycy typu 2.

Po operacji pacjent wymaga ścisłej kontroli lekarskiej, suplementacji oraz modyfikacji stylu życia, jednak efekty zdrowotne są zwykle bardzo duże i długotrwałe.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące rodzajów otyłości