Zespół Cushinga – objawy, badania, leczenie

Najważniejsze informacje

• Zespół Cushinga to stan wynikający z przewlekłego nadmiaru kortyzolu w organizmie, który może być spowodowany nadmierną produkcją hormonu przez nadnercza lub przysadkę mózgową, bądź wynikać z długotrwałego stosowania leków sterydowych.
• Zespół Cushinga to ogólny termin odnoszący się do objawów nadmiaru kortyzolu, podczas gdy choroba Cushinga jest specyficzną formą, spowodowaną nadmiernym wydzielaniem ACTH przez gruczolak przysadki mózgowej.
• Przyczyny zespołu Cushinga mogą być endogenne (gruczolak przysadki, guz nadnerczy) lub egzogenne (związane z podwyższonym stężeniem glikokortykosteroidsiloów).
• Objawy zespołu Cushinga obejmują: otyłość centralną, zmiany skórne (rozstępy, siniaki), zanik mięśni, wysokie ciśnienie i cukrzycę steroidową. Mogą wystąpić także zaburzenia psychiczne, takie jak depresja i drażliwość.
• Leczenie zależy od przyczyny, może obejmować usunięcie guza, radioterapię, terapię farmakologiczną (leki blokujące produkcję kortyzolu) oraz leczenie objawowe (kontrola nadciśnienia, cukrzycy i osteoporozy).

Zespół Cushinga to zaburzenie układu hormonalnego, które wynika z przewlekłego nadmiaru kortyzolu w organizmie. Podwyższona produkcja tego hormonu może prowadzić do szeregu objawów, które wpływają zarówno na wygląd, jak i samopoczucie chorego. Sprawdź, co powoduje zespół Cushinga, jak rozpoznać objawy i na czym polega leczenie.

Co to jest zespół Cushinga?

Zespół Cushinga to zespół objawów klinicznych wynikających z przewlekłego nadmiaru kortyzolu w organizmie. Kortyzol, który jest hormonem produkowanym przez korę nadnerczy, pełni wiele ważnych funkcji, w tym:

• reguluje metabolizm;
• bierze udział w odpowiedziach immunologicznych;
• wpływa na odpowiedź na stres.

Nadmiar tego hormonu prowadzi do szeregu zaburzeń endokrynologicznych, metabolicznych oraz psychicznych. Zespół Cushinga może mieć charakter endogenny lub egzogenny. W wersji endogennej przyczyną jest nadmierna produkcja kortyzolu przez nadnercza, gruczoły lub guzy, natomiast w przypadku egzogennym przyczyną jest długotrwałe stosowanie leków glikokortykosteroidowych, które sztucznie podnoszą poziom kortyzolu w organizmie.

Zespół a choroba Cushinga – różnica

Zespół Cushinga jest ogólnym terminem odnoszącym się do grupy objawów wynikających z nadmiaru kortyzolu, który może pochodzić z różnych źródeł. Choroba Cushinga jest z kolei specyficzną formą zespołu Cushinga, którą wywołuje nadmierne wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) przez gruczolak przysadki mózgowej.

Hormon ACTH stymuluje nadnercza do produkcji kortyzolu. W chorobie Cushinga ACTH jest wydzielany w nadmiarze przez guz przysadki mózgowej, co prowadzi do wtórnej nadczynności nadnerczy. Choroba Cushinga jest więc jednym z powodów rozwoju zespołu Cushinga, ale nie jedynym.

Przyczyny zespołu Cushinga

Zespół Cushinga może mieć zarówno przyczyny endogenne, jak i egzogenne. Endogenny zespół Cushinga ma swoje źródło w nadnerczach lub przysadce mózgowej. Egzogenny zespół Cushinga wiąże się z kolei z nadmiarem kortyzolu, który wynika z leków stosowanych w leczeniu innych chorób.

Endogenne przyczyny – choroby

Za rozwój zespołu Cushinga mogą odpowiadać m.in. choroby zależne od ACTH (wtórna nadczynność nadnerczy), w tym:

• gruczolak przysadki mózgowej (choroba Cushinga) – gruczolak przysadki to łagodny nowotwór przysadki mózgowej, który wydziela nadmierne ilości ACTH. Zwiększone stężenie ACTH stymuluje nadnercza do produkcji kortyzolu, co prowadzi do objawów zespołu Cushinga. Gruczolak przysadki jest najczęstszą przyczyną choroby Cushinga;
• ektopowe wydzielanie ACTH przez guzy poza przysadką – niektóre nowotwory, takie jak rak drobnokomórkowy płuc, mogą produkować ACTH, wywołując nadczynność nadnerczy. W tym przypadku nie ma guza w przysadce, a nadmiar ACTH pochodzi z nowotworu w innych częściach ciała.

Drugą grupą chorób są schorzenia niezależne od ACTH (pierwotna nadczynność kory nadnerczy):

• gruczolak nadnerczy – łagodny nowotwór nadnerczy, który powoduje nadmierne wytwarzanie kortyzolu. W tym przypadku nadmiar kortyzolu występuje bez udziału ACTH;
• rak nadnerczy – nowotwór złośliwy nadnerczy, który może prowadzić do znacznego nadmiaru kortyzolu;
• rozrost makroguzkowy i mikroguzkowy nadnerczy – W przypadku przerostu nadnerczy, następuje zwiększona produkcja kortyzolu przez komórki kory nadnerczy, co prowadzi do objawów zespołu Cushinga.

Egzogenne przyczyny – stosowane leki

Długotrwałe stosowanie leków glikokortykosteroidowych, takich jak prednizolon, deksametazon czy metyloprednizolon, w leczeniu chorób zapalnych i autoimmunologicznych (np. reumatoidalne zapalenie stawów, astma, choroba Leśniowskiego-Crohna), może prowadzić do rozwoju tzw. egzogennego zespołu Cushinga. W tym przypadku nadmiar kortyzolu pochodzi z zewnątrz, a nie z organizmu. W wyniku długotrwałego przyjmowania sterydów organizm przestaje produkować własny kortyzol, co może powodować zmiany w metabolizmie i układzie odpornościowym.

Zespół Cushinga – objawy

Objawy kliniczne zespołu Cushinga mogą dotyczyć różnych układów ciała. Przeważnie są one wynikiem nadmiaru glikokortykosteroidów, które mają szerokie działanie na metabolizm, układ immunologiczny i równowagę hormonalną.

Pacjenci zmagający się z zespołem Cushinga mogą obserwować u siebie m.in.:

• zmianę sylwetki – najczęstsze objawy choroby Cushinga to otyłość centralna z nagromadzeniem tłuszczu na twarzy (tzw. twarz księżycowata), karku („byczy kark”) oraz tułowiu, przy jednoczesnym zanikaniu mięśni kończyn, co daje charakterystyczny kontrast pomiędzy „grubym” tułowiem a szczupłymi ramionami i nogami;
• zmiany w wyglądzie skóry – szerokie, czerwone lub sinoczerwone rozstępy bądź teleangiektazje, zwłaszcza na brzuchu, biodrach i piersiach. Skóra staje się cienka i podatna na siniaki, a do tego trudniej się goi;
• zmiany mięśniowe – zanik mięśni szkieletowych, głównie w obręczy barkowej i biodrowej, prowadzące do osłabienia siły mięśniowej i złej tolerancji wysiłku fizycznego;
• objawy metaboliczne i układowe – nadciśnienie tętnicze, cukrzyca lub nieprawidłowa tolerancja glukozy, hiperlipidemia, osteoporoza ze zwiększonym ryzykiem złamań, kamica nerkowa, zwiększony apetyt oraz wzmożone pragnienie i wielomocz;
• objawy psychiczne i neurologiczne – wahania nastroju, drażliwość, depresja, zaburzenia snu, pogorszenie pamięci i koncentracji, bóle i zawroty głowy (szczególnie w chorobie wywołanej przez guza przysadki mózgowej);
• problemy immunologiczne i skłonność do infekcji – osłabiona odporność, częste zakażenia oportunistyczne o ciężkim przebiegu;
• inne objawy, w tym objawy choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, objawy choroby niedokrwiennej serca, obrzęki kończyn dolnych oraz nadmierna pigmentacja skóry.

Różne objawy u kobiet, mężczyzn i dzieci

Objawy zespołu Cushinga u kobiet to m.in.:

• zaburzenia miesiączkowania;
• hirsutyzm (nadmierne owłosienie na twarzy i ciele);
• skłonność do trądziku;
• otyłość centralną (zwiększona masa ciała w okolicach brzucha, twarzy i karku).

Objawy choroby u mężczyzn mogą obejmować:

• obniżone libido;
• zaburzenia potencji;
• efekty feminizacji, takie jak powiększenie piersi (ginekomastia).

U dzieci z zespołem Cushinga obserwuje się m.in.:

• zaburzenia wzrostu i rozwoju;
• charakterystyczny wygląd (okrągła twarz, otyłość centralną);
• opóźnienie dojrzewania.

U młodszych dzieci przyczyną zespołu Cushinga mogą być guzy kory nadnerczy, które prowadzą m.in. do zaburzeń psychicznych.

Skutki długotrwałego nadmiaru kortyzolu

Długotrwały nadmiar kortyzolu w organizmie może prowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych, takich jak:

• osteoporoza – zwiększone wydzielanie kortyzolu prowadzi do zmniejszenia masy kostnej, co zwiększa ryzyko złamań i wywołuje bóle kostne;
• nadciśnienie tętnicze – kortyzol ma działanie wspomagające retencję sodu, co może prowadzić do nadciśnienia tętniczego;
• cukrzyca typu steroidowego – nadmiar kortyzolu powoduje wzrost stężenia glukozy we krwi, co może prowadzić do rozwoju cukrzycy;
• zaburzenia psychiczne – długotrwały nadmiar kortyzolu może prowadzić do problemów emocjonalnych, takich jak depresja, lęki, drażliwość, chwiejność emocjonalna, a także zmiany w zachowaniu.

Diagnostyka zespołu Cushinga – jakie badania?

Diagnostyka zespołu Cushinga obejmuje przede wszystkim badania hormonalne i obrazowe, które pomagają w ustaleniu przyczyny nadmiaru kortyzolu.

Na początku przeprowadza się badania laboratoryjne, w tym:

• dobowe wydalanie wolnego kortyzolu z moczem – wysoki poziom kortyzolu w moczu może wskazywać na nadmiar hormonu w organizmie;
• test hamowania deksametazonem (doustnym) – sprawdza, czy podanie leku tłumi wydzielanie kortyzolu;
• pomiar stężenia kortyzolu w surowicy lub ślinie wieczorem – pozwala na ocenę rytmu wydzielania kortyzolu.

W określeniu przyczyny nadmiaru kortyzolu w organizmie przeprowadza się diagnostykę różnicową, która obejmuje:

• pomiar poziomu ACTH w surowicy – pomaga określić, czy zespół Cushinga jest zależny od ACTH;
• testy stymulacyjne i hamujące ACTH – pomagają w ustaleniu, czy nadmiar kortyzolu wynika z gruczolaka przysadki, czy guza nadnerczy.

W celu precyzyjnego zlokalizowania źródła nadmiaru kortyzolu zleca się wykonanie badań obrazowych, w tym:

• rezonans magnetyczny przysadki mózgowej – umożliwia wykrycie guza przysadki;
• tomografia komputerowa nadnerczy – pozwala na ocenę ewentualnych guzów nadnerczy;
• cewnikowanie zatok żylnych przysadki – bardziej zaawansowana procedura stosowana w trudniejszych przypadkach, umożliwiająca precyzyjne określenie źródła nadmiaru ACTH (np. gruczolak przysadki czy inne zmiany).

Zespół Cushinga – leczenie

Leczenie zespołu Cushinga zależy od jego przyczyny, nasilenia objawów oraz ogólnego stanu pacjenta. Podejście terapeutyczne można podzielić na leczenie objawowe oraz leczenie przyczynowe, które ma na celu wyeliminowanie źródła nadmiaru kortyzolu.

Leczenie objawowe

Leczenie objawowe polega na łagodzeniu skutków nadmiaru kortyzolu, które mogą prowadzić do poważnych powikłań, takich jak nadciśnienie, cukrzyca, osteoporoza czy problemy psychiczne. Obejmuje takie elementy jak:

• kontrola nadciśnienia tętniczego – nadmiar kortyzolu może prowadzić do rozwoju nadciśnienia tętniczego. W leczeniu stosuje się leki obniżające ciśnienie, takie jak inhibitory ACE, blokery kanałów wapniowych, diuretyki czy beta-blokery, w zależności od potrzeb pacjenta;
• leczenie cukrzycy – zespół Cushinga może prowadzić do rozwoju cukrzycy steroidowej (zwiększenie stężenia glukozy we krwi), która jest wynikiem nadmiaru kortyzolu. Leczenie polega na stosowaniu leków obniżających poziom glukozy (insulina, doustne leki przeciwcukrzycowe) oraz na monitorowaniu poziomu glukozy;
• leczenie osteoporozy – długotrwały nadmiar kortyzolu wpływa negatywnie na kości, prowadząc do ich osłabienia i zwiększenia ryzyka złamań. Leczenie obejmuje suplementację wapnia, witaminy D oraz stosowanie leków przeciwosteoporotycznych, takich jak bisfosfoniany, które zmniejszają ryzyko złamań;
• terapia psychologiczna i psychiatryczna – pacjenci z zespołem Cushinga często cierpią na zaburzenia nastroju, depresję, lęki czy zaburzenia snu. Dlatego ważnym elementem leczenia jest wsparcie psychologiczne i psychiatryczne, w tym terapia poznawczo-behawioralna oraz stosowanie leków przeciwdepresyjnych lub przeciwlękowych, jeśli zachodzi taka potrzeba.

Leczenie przyczynowe

Leczenie przyczynowe ma na celu usunięcie źródła nadmiaru kortyzolu i przywrócenie równowagi hormonalnej. W zależności od przyczyny zespołu Cushinga dostępne są różne metody terapeutyczne:

• usunięcie guza przysadki lub nadnerczy – w przypadku, gdy nadmiar kortyzolu wynika z obecności guza (np. gruczolaka obejmującego przysadkę mózgową czy związanego z rakiem kory nadnerczy), podstawową metodą leczenia jest jego usunięcie chirurgiczne. W przypadku guzów przysadki mózgowej najczęściej wykonuje się operację przez nos, co umożliwia usunięcie guza z minimalnym ryzykiem powikłań. W przypadku guzów nadnerczy zabieg polega na usunięciu jednego lub obu nadnerczy (adrenalektomia);
• radioterapia – jeśli guz przysadki jest nieoperacyjny lub nie udało się go całkowicie usunąć, wówczas stosuje się radioterapię. Celem jest zmniejszenie wielkości guza lub zatrzymanie jego wzrostu. Radioterapia może również być opcją dla pacjentów, u których nie doszło do poprawy po operacji;
• leczenie farmakologiczne – w niektórych przypadkach, gdy operacja lub radioterapia nie są możliwe, stosuje się leki, które wpływają na nadnercza lub przysadkę mózgową, ograniczając nadmierną produkcję kortyzolu. Do najczęściej stosowanych leków należą:
  • ketokonazol – lek przeciwgrzybiczy, który w wyższych dawkach hamuje produkcję kortyzolu;
  • metyrapon – lek, który blokuje enzymy odpowiedzialne za syntezę kortyzolu;
  • mitotan – lek stosowany w leczeniu guzów nadnerczy, który hamuje produkcję kortyzolu oraz niszczy komórki nadnerczy;
  • etomidat – lek stosowany w przypadkach krytycznych, kiedy potrzebne jest szybkie obniżenie poziomu kortyzolu;
  • pasyreotyd – analog somatostatyny, dostępny w postaci wstrzyknięć;
  • osildrostat  – innowacyjny lek w formie tabletek doustnych, stosowany w leczeniu endogennego zespołu Cushinga u osób dorosłych;
• blokowanie działania kortyzolu – inne leki, takie jak mifepriston, działają blokując receptory kortyzolu, co zmniejsza jego efekt na organizm. Tego typu leczenie jest stosowane, gdy nie można usunąć przyczyny nadmiaru kortyzolu, ale jest potrzebne szybkie złagodzenie objawów.

Monitorowanie leczenia

Po leczeniu przyczynowym pacjent pozostaje pod stałą kontrolą lekarza, aby upewnić się, że poziom kortyzolu wrócił do normy, a objawy nie występują ponownie. Należy również kontrolować ewentualne powikłania, takie jak:

• wzrost ryzyka infekcji (w wyniku działania leków immunosupresyjnych);
• problemy z układem sercowo-naczyniowym (po długotrwałym nadmiarze kortyzolu);
• zaburzenia w gospodarce wodno-elektrolitowej.

W niektórych przypadkach konieczna może być też długoterminowa terapia hormonalna, zwłaszcza w przypadku usunięcia obu nadnerczy, co prowadzi do niedoczynności nadnerczy (niedobór kortyzolu).

Czy zespół Cushinga jest wyleczalny?

Zespół Cushinga w większości przypadków można wyleczyć, zwłaszcza gdy przyczyna leży w guzie nadnerczy lub przysadki, a leczenie operacyjne jest możliwe.

Czy można zapobiegać rozwojowi zespołu Cushinga?

Rozwojowi zespołu Cushinga można zapobiegać przede wszystkim poprzez odpowiedzialne stosowanie leków glikokortykosteroidowych. Ważna jest też:

• regularna kontrola lekarska;
• unikanie długotrwałej terapii sterydowej w wysokich dawkach;
• badania profilaktyczne.

Wczesne diagnozowanie i leczenie guzów przysadki lub nadnerczy zwiększa szanse na skuteczne leczenie i zapobiega rozwojowi ciężkich objawów.

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące zespołu Cushinga.