Nadnercza – co to, gdzie jest, funkcje, hormony

Najważniejsze informacje:

• Nadnercza to dwa niewielkie gruczoły dokrewne położone nad nerkami, w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej. Składają się z dwóch części: kory (odpowiedzialnej za produkcję hormonów steroidowych) i rdzenia (wydzielającego katecholaminy, jak adrenalina i noradrenalina).
• Kora nadnerczy produkuje 3 główne grupy hormonów: aldosteron (reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową i ciśnienie krwi), kortyzol (zarządza metabolizmem i reakcją na stres) oraz androgeny (wpływają na cechy płciowe, zwłaszcza u kobiet). Każda warstwa kory ma przypisaną konkretną rolę hormonalną.
• Rdzeń nadnerczy reaguje błyskawicznie na stres, wydzielając adrenalinę i noradrenalinę. Te hormony przyspieszają akcję serca, podnoszą poziom glukozy we krwi i aktywują mechanizm „walki lub ucieczki”.
• Działanie nadnerczy kontrolowane jest przez oś podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA). Hormon CRH z podwzgórza stymuluje przysadkę do produkcji ACTH, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu – ten z kolei hamuje nadmierną aktywację tego układu (sprzężenie zwrotne ujemne).
• Nieprawidłowa praca nadnerczy może powodować takie objawy jak np. osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia pamięci, niskie ciśnienie tętnicze, zaburzenia metaboliczne, chęć spożywania słonych pokarmów, przebarwienia w okolicy otoczek brodawek sutkowych czy bóle mięśni.

Nadnercza to niewielkie, choć bardzo ważne gruczoły dokrewne, które pełnią kluczową rolę w utrzymaniu równowagi wewnętrznej organizmu. Odpowiadają za produkcję hormonów regulujących stres, metabolizm, ciśnienie krwi oraz funkcje płciowe. Sprawdź, co to są nadnercza, jakie funkcje pełnią i jakie produkują hormony.

Nadnercza – co to, gdzie znajdują się w ciele

Nadnercza to parzyste, niewielkie gruczoły dokrewne, które odgrywają niezwykle ważną rolę w regulacji wielu kluczowych procesów metabolicznych oraz w utrzymaniu homeostazy organizmu. Są integralnym elementem układu hormonalnego, ponieważ produkują różnorodne hormony nadnerczy, wspierające prawidłowe funkcjonowanie organizmu na wielu poziomach.

A gdzie są nadnercza? Jak sama nazwa wskazuje, gruczoły te znajdują się w dolnej części jamy brzusznej, dokładniej w okolicy lędźwiowej, tuż nad górnymi biegunami nerek. Leżą w przestrzeni zaotrzewnowej, co oznacza, że są usytuowane poza jamą otrzewnej. Taka lokalizacja chroni je i pozwala na efektywną współpracę z nerkami oraz innymi narządami wewnętrznymi.

Nadnercza są narządami symetrycznymi – jedno znajduje się po prawej stronie ciała, nad prawą nerką, a drugie po lewej stronie, nad lewą nerką. Ich położenie jest stałe i łatwe do zlokalizowania podczas badań obrazowych czy zabiegów chirurgicznych.

Jak wyglądają nadnercza? Budowa nadnercza: rdzeń, kora nadnerczy

Nadnercza mają charakterystyczny kształt, najczęściej opisywany jako trójkątny lub półksiężycowaty. Składają się z 2 zasadniczych części: kory nadnerczy i rdzenia nadnerczy.

Kora nadnerczy

Kora to warstwa zewnętrzna nadnerczy, stanowiąca zdecydowaną większość jego masy – około 80-90%. Jest to część gruczołowa, odpowiedzialna za syntezę i wydzielanie hormonów steroidowych, które odgrywają ważną rolę w regulacji wielu procesów metabolicznych, odpornościowych i hormonalnych.

W strukturze kory wyróżniamy 3 odrębne warstwy kory nadnerczy, z których każda produkuje inne typy hormonów:

• warstwa kłębkowata (zona glomerulosa) – zewnętrzna warstwa kory. Jej główną funkcją jest produkcja mineralokortykoidów, przede wszystkim aldosteronu;
• warstwa pasmowata (zona fasciculata) – środkowa i zarazem najgrubsza część kory nadnerczy. W tej warstwie syntetyzowane są glikokortykoidy, głównie kortyzol, który jest jednym z najważniejszych hormonów nadnerczy;
• warstwa siatkowata (zona reticularis) – najgłębiej położona warstwa kory, zawiera szerokie zatokowe naczynia włosowate. Odpowiada za produkcję androgenów nadnerczowych, takich jak dehydroepiandrosteron (DHEA) oraz jego pochodne. Choć androgeny te mają słabsze działanie niż hormony płciowe produkowane przez gonady, są istotne dla rozwoju cech płciowych, zwłaszcza u kobiet, a także mogą stanowić prekursory dla estrogenów i testosteronu.

Rdzeń nadnerczy

Rdzeń nadnerczy to centralnie położona część nadnercza, otoczona przez korę. Jest to struktura o charakterze neuroendokrynnym, ściśle współpracująca z układem współczulnym. Rdzeń nadnerczy zawiera wyspecjalizowane komórki chromochłonne, które pod wpływem impulsów nerwowych uwalniają do krwiobiegu katecholaminy, czyli adrenalinę i noradrenalinę.

Rdzeń nadnerczy działa błyskawicznie, aktywując mechanizm „walcz lub uciekaj”, który jest pierwszą linią obrony organizmu w sytuacjach zagrożenia. Jego ścisła integracja z układem nerwowym umożliwia niemal natychmiastową odpowiedź hormonalną.

Za co odpowiada nadnercze? Funkcje

Funkcje nadnerczy wpływają na niemal każdy aspekt fizjologii człowieka. Mimo niewielkich rozmiarów gruczoły te są jednymi z najważniejszych gruczołów dokrewnych w organizmie. Za co odpowiadają nadnercza? Ich funkcje to przede wszystkim:

• regulacja metabolizmu – zwłaszcza węglowodanów, białek i tłuszczów. Odpowiada za to głównie kortyzol – hormon nadnerczy produkowany w korze nadnerczy (warstwa pasmowata). Kortyzol zwiększa poziom glukozy we krwi, wspiera rozpad tłuszczów oraz wpływa na przemiany białkowe. Dzięki temu organizm ma stały dostęp do energii, szczególnie w sytuacjach stresowych, wysiłku fizycznego lub głodu;
• gospodarka wodno-elektrolitowa i ciśnienie krwi – w warstwie kłębkowatej kory nadnerczy produkowany jest aldosteron, który odpowiada za regulację poziomu sodu i potasu w organizmie. Aldosteron zwiększa reabsorpcję sodu i wody w nerkach oraz ułatwia wydalanie potasu, co ma bezpośredni wpływ na utrzymanie prawidłowego ciśnienia tętniczego krwi oraz równowagi wodno-elektrolitowej;
• reakcja na stres (mechanizm „walcz lub uciekaj”) – rdzeń nadnerczy produkuje katecholaminy – adrenalinę i noradrenalinę, które są natychmiast uwalniane w sytuacjach stresowych. Te hormony nadnerczy przygotowują organizm do działania: przyspieszają tętno, zwiększają przepływ krwi do mięśni, rozszerzają oskrzela i podnoszą poziom glukozy we krwi. Dzięki temu ciało może szybko zareagować – walczyć lub uciekać – co jest podstawową biologiczną reakcją obronną;
• wpływ na układ odpornościowy – kortyzol odgrywa ważną rolę w kontroli funkcji odpornościowych. Ma silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne, co oznacza, że ogranicza nadmierne reakcje układu immunologicznego. Jest to szczególnie ważne w leczeniu chorób autoimmunologicznych i stanów zapalnych;
• rozwój cech płciowych i funkcje rozrodcze – warstwa siatkowata kory nadnerczy produkuje androgeny nadnerczowe, m.in. DHEA (dehydroepiandrosteron) – męski hormon płciowy. U kobiet te androgeny są głównym źródłem hormonów płciowych: wpływają na libido, wzrost owłosienia i rozwój cech płciowych. Choć u mężczyzn głównym źródłem androgenów są jądra, to nadnercza również uczestniczą w hormonalnej regulacji rozrodu, zwłaszcza w okresach, gdy funkcja gonad jest osłabiona (np. w dzieciństwie, starości lub chorobach);
• utrzymanie homeostazy – nadnercza odpowiadają za utrzymanie homeostazy, czyli wewnętrznej równowagi organizmu. Ich działanie jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w zmieniających się warunkach otoczenia, zarówno fizycznych, jak i psychicznych;
• integracja z osią podwzgórze–przysadka–nadnercza – funkcje nadnerczy są regulowane przez złożony system hormonalny zwany osią podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA). Podwzgórze wydziela CRH (kortykoliberynę), która pobudza przysadkę mózgową do produkcji ACTH (adrenokortykotropiny). ACTH stymuluje korę nadnerczy do produkcji kortyzolu. Kortyzol z kolei hamuje nadmierne wydzielanie CRH i ACTH, uruchamiając tzw. sprzężenie zwrotne ujemne.

Nieprawidłowe funkcjonowanie nadnerczy może powodować rozwój wielu poważnych chorób nadnerczy, takich jak np. niedoczynność nadnerczy – pierwotna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona) lub wtórna niedoczynność kory nadnerczy (np. w przebiegu zespołu Cushinga). Niekiedy diagnozowana jest też nadczynność kory nadnerczy, rak nadnercza (rak kory nadnerczy), obustronny rozrost nadnerczy, gruczolaki nadnercza czy guz chromochłonny.

Jakie hormony produkują nadnercza?

Nadnercza produkują szereg istotnych hormonów, które regulują podstawowe funkcje życiowe, takie jak metabolizm, ciśnienie tętnicze, reakcja na stres, gospodarka wodno-elektrolitowa, funkcje immunologiczne oraz płciowe.

Hormony kory nadnerczy

Każda z trzech warstw kory nadnerczy produkuje inny typ hormonów steroidowych. Do hormonów wydzielanych przez korę nadnerczy należą:

• warstwa kłębkowata produkuje mineralokortykoidy, takie jak aldosteron. Hormon ten odpowiada za regulację gospodarki elektrolitowej, głównie poprzez zatrzymanie jonów sodu (Na⁺) i wydalanie jonów potasu (K⁺) w nerkach. Wpływa też na objętość krwi krążącej i ciśnienie tętnicze. Jego wydzielanie jest kontrolowane przez układ renina-angiotensyna-aldosteron (RAA) oraz stężenie potasu we krwi;
• warstwa pasmowa produkuje glikokortykoidy, w tym kortyzol. Hormon ten podnosi poziom glukozy we krwi (działanie hiperglikemiczne) poprzez pobudzenie glukoneogenezy w wątrobie i rozkład białek w mięśniach. Ma także silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne – hamuje reakcje zapalne oraz odpowiedź immunologiczną. Bierze udział w metabolizmie tłuszczów (lipoliza), białek i węglowodanów, a do tego wpływa na ciśnienie krwi poprzez zwiększenie wrażliwości naczyń na działanie katecholamin. Oprócz tego kortyzol bierze udział w reakcji organizmu na stres – jego wydzielanie wzrasta w sytuacjach stresowych fizycznych i psychicznych;
• warstwa siatkowata produkuje androgeny nadnerczowe, jak dehydroepiandrosteron (DHEA), DHEA-sulfat (DHEA-S) oraz androstendion. Są to tzw. androgeny nadnerczowe, które pełnią funkcję prekursorów hormonów płciowych – testosteronu i estrogenów. U kobiet stanowią ważne źródło androgenów, wspierając libido, wzrost owłosienia łonowego i pachowego. U mężczyzn mają mniejsze znaczenie, ponieważ główne androgeny produkowane są w jądrach. Ich poziom naturalnie spada wraz z wiekiem. Nadmierne wydzielanie androgenów obserwuje się m.in. w zespole Cushinga.

Hormony rdzenia nadnerczy

Rdzeń nadnerczy to struktura neuroendokrynna, silnie związana z układem współczulnym. W sytuacjach stresowych reaguje natychmiastowym wyrzutem tzw. hormonów „walki i ucieczki”, takich jak:

• adrenalina (epinefryna) – jest produkowana przez komórki chromochłonne rdzenia nadnerczy i uwalniana w sytuacjach stresowych – fizycznych (np. ból, uraz) i emocjonalnych. Adrenalina zwiększa częstość akcji serca i siłę skurczu mięśnia sercowego, rozszerza oskrzela, ułatwiając oddychanie, podnosi ciśnienie tętnicze i zwiększa poziom glukozy we krwi przez aktywację glikogenolizy i lipolizy, dostarczając tym samym energię do mięśni. Dodatkowo Adrenalina zmniejsza przepływ krwi do skóry i przewodu pokarmowego, kierując ją do mięśni szkieletowych;
• noradrenalina (norepinefryna) – produkowana w rdzeniu nadnerczy, w zakończeniach nerwów współczulnych. Odpowiada za skurcz naczyń krwionośnych (szczególnie obwodowych), co powoduje wzrost ciśnienia tętniczego. Wpływa na dystrybucję krwi w organizmie;
• dopamina, produkowana w niewielkich ilościach, wpływa na emocje i funkcjonowanie innych hormonów, m.in. prolaktyny.

FAQ

Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące nadnerczy.