Leczenie krztuśca

Najważniejsze informacje

• Diagnostyka krztuśca opiera się na ocenie objawów klinicznych, przede wszystkim charakterystycznego napadowego kaszlu, który może prowadzić do duszności. W celu potwierdzenia zakażenia wykonuje się również badania laboratoryjne.
• Testy PCR wykrywają materiał genetyczny bakterii Bordetella pertussis w próbkach pobranych z górnych dróg oddechowych, najczęściej z nosogardzieli. To metoda diagnostyczna o wysokiej czułości i swoistości.
• Posiew bakteryjny polega na namnażaniu drobnoustrojów wyizolowanych z wymazu pobranego z nosogardzieli na specjalnych podłożach mikrobiologicznych. Skuteczność badania maleje jednak w późniejszych etapach choroby, zwłaszcza po rozpoczęciu antybiotykoterapii lub u osób wcześniej zaszczepionych.
• Testy serologiczne są szczególnie przydatne w późnym stadium choroby, ponieważ przeciwciała wytwarzane przez organizm w odpowiedzi na zakażenie pojawiają się z opóźnieniem i nie pozwalają na skuteczną diagnozę we wczesnej fazie infekcji.
• Podstawą leczenia krztuśca jest antybiotykoterapia, którą uzupełnia leczenie objawowe (m.in. inhalacje z użyciem soli fizjologicznej oraz utrzymywanie odpowiedniego nawodnienia organizmu).

Właściwe rozpoznanie i skuteczne leczenie krztuśca (pertussis) zapobiegają ciężkiemu przebiegowi choroby oraz ograniczają transmisję zakażenia. Diagnostyka opiera się na ocenie objawów klinicznych wspieranej badaniami laboratoryjnymi, takimi jak: PCR, hodowla bakteryjna oraz testy serologiczne. W leczeniu krztuśca stosuje się przede wszystkim antybiotyki z grupy makrolidów (np. azytromycynę), których skuteczność jest największa, jeśli zostaną zastosowane we wczesnym stadium choroby. Istotne jest również leczenie objawowe ukierunkowane na złagodzenie męczącego kaszlu. 

Diagnostyka krztuśca – jak rozpoznać chorobę?

Krztusiec (tzw. koklusz) to ostra choroba zakaźna dróg oddechowych wywoływana przez bakterię Bordetella pertussis (pałeczkę krztuśca). Jej głównym objawem są napady uporczywego kaszlu, który może utrzymywać się od kilku tygodni do nawet kilku miesięcy. Choroba jest szczególnie niebezpieczna dla niemowląt i małych dzieci, u których może prowadzić do powikłań, takich jak: bezdechy, drgawki czy zapalenie płuc.

Szybka i trafna diagnoza umożliwia wczesne rozpoczęcie antybiotykoterapii, co zwiększa szansę na złagodzenie objawów, skrócenie okresu zakaźności i ograniczenie dalszego szerzenia się choroby.

Rozpoznanie krztuśca polega na ocenie charakterystycznych objawów klinicznych oraz wykonaniu badań laboratoryjnych. 

• Do typowych symptomów należą: napadowy kaszel, problemy z oddychaniem oraz charakterystyczny „piskliwy” wdech po ataku kaszlu (tzw. pianie koguta). U niemowląt mogą pojawiać się także epizody bezdechu. 
• Diagnostyka laboratoryjna uwzględnia z kolei test PCR, wymaz z nosogardła z hodowlą bakteryjną oraz badania serologiczne. 
• W diagnostyce różnicowej należy wziąć pod uwagę również inne możliwe przyczyny przewlekłego kaszlu – infekcje wirusowe, alergie, astmę czy refluks żołądkowo-przełykowy.

Jakie badania na krztusiec?

Chorobę można potwierdzić dzięki testom PCR, badaniom mikrobiologicznym oraz serologicznym. 

Molekularne testy (PCR) na krztusiec

Testy PCR (polymerase chain reaction, reakcja łańcuchowa polimerazy) umożliwiają wykrycie materiału genetycznego bakterii Bordetella pertussis w wymazie z nosogardzieli.

Molekularne testy PCR są:

• najczulszą i najszybszą metodą diagnostyczną w początkowym okresie choroby (do około 3 tygodni od wystąpienia objawów);
• skuteczne także wtedy, gdy pacjent rozpoczął antybiotykoterapię.

Wynik testu PCR można uzyskać zazwyczaj w ciągu 24–48 godzin od momentu dostarczenia próbki do laboratorium.

Badania mikrobiologiczne na krztusiec

Jedną z klasycznych technik diagnostycznych jest wymaz z nosogardzieli i posiew bakteryjny na specjalnych podłożach (np. podłożu Bordeta–Gengou lub Regan–Lowe).

Metoda ta:

• jest najbardziej skuteczna w pierwszych 2–3 tygodniach choroby, zanim kaszel osiągnie pełne nasilenie;
• ma ograniczoną czułość, zwłaszcza jeśli pacjent był leczony wcześniej antybiotykiem, co może obniżać wykrywalność patogenu;
• wymaga odpowiednich warunków transportu oraz laboratorium wyposażonego w specjalistyczne podłoża. 

Na wynik posiewu trzeba czekać zazwyczaj od 5 do 7 dni, a w niektórych przypadkach nawet do 10, ponieważ proces namnażania bakterii Bordetella pertussis jest powolny. 

Testy serologiczne na krztusiec

Testy serologiczne polegają na oznaczeniu poziomu przeciwciał IgG (a czasem również IgA) przeciwko toksynie krztuścowej (PT, pertussis toxin).

• Stosuje się je zwykle w późniejszym etapie choroby (po 2–3 tygodniach od wystąpienia objawów), gdy bakterii nie można wykryć już w wymazie, a organizm zdążył wytworzyć przeciwciała. 
• Badania serologiczne są szczególnie przydatne u młodzieży i dorosłych, u których krztusiec może mieć nietypowy lub łagodniejszy przebieg.

Na wynik testu serologicznego czeka się od 2 do 5 dni, w zależności od rodzaju testu i laboratorium wykonującego badanie.

Domowy test na krztusiec z apteki

Obecnie nie ma dostępnych domowych testów na krztusiec, które można wykonać samodzielnie, np. w formie testu z apteki. Rozpoznanie choroby wymaga konsultacji z lekarzem oraz przeprowadzenia specjalistycznych badań laboratoryjnych. Diagnozę stawia się na podstawie obrazu klinicznego oraz wyników zleconych testów. Samodzielna diagnoza na podstawie objawów jest niewystarczająca, ponieważ przewlekły kaszel może mieć wiele innych przyczyn (alergia, infekcje wirusowe, astma).

Leczenie krztuśca – antybiotykoterapia

Antybiotyki w leczeniu krztuśca powinny zostać wdrożone możliwie jak najwcześniej – najlepiej w ciągu pierwszych dwóch tygodni od pojawienia się charakterystycznego kaszlu. Wczesne rozpoczęcie terapii skraca okres zakaźności i zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań. U wybranych osób, które miały bliski kontakt z chorym, stosuje się profilaktyczną antybiotykoterapię, aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się zakażenia. 

Azytromycyna

Najczęściej wybierany antybiotyk w leczeniu krztuśca. Charakteryzuje się dobrą tolerancją oraz krótkim czasem leczenia (zwykle 5 dni). Azytromycyna działa bakteriostatycznie, hamując skutecznie rozwój Bordetella pertussis w organizmie. Stosuje się ją u pacjentów w różnym wieku, także u dzieci i kobiet w ciąży.

Erytromycyna

Stosowana u pacjentów uczulonych na azytromycynę. Leczenie trwa około 14 dni. Erytromycyna skutecznie zwalcza infekcję, jednak jej stosowanie wiąże się z większym ryzykiem działań niepożądanych ze strony układu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka). 

Klarytromycyna

Alternatywa dla azytromycyny i erytromycyny. Leczenie trwa około 7 dni. Podobnie jak inne antybiotyki z grupy makrolidów skutecznie eliminuje bakterie odpowiedzialne za krztusiec i ma umiarkowany profil działań niepożądanych.

Trimetoprim z sulfametoksazolem (TMP-SMX)

Stosowany jako alternatywa u niemowląt poniżej 1. miesiąca życia oraz u pacjentów uczulonych na makrolidy lub u których makrolidy są przeciwwskazane. Lek ten wykazuje skuteczność w eliminacji Bordetella pertussis, jednak należy go stosować ostrożnie, zwłaszcza u najmłodszych pacjentów.

W ciężkich przypadkach, szczególnie u niemowląt i małych dzieci, konieczna może być hospitalizacja w celu monitorowania stanu pacjenta oraz wdrożenia leczenia wspomagającego, które obejmuje m.in.: tlenoterapię, nawadnianie oraz kontrolę powikłań oddechowych.

Leczenie objawowe krztuśca

Istotnym elementem jest leczenie objawowe, które ma na celu złagodzenie dokuczliwych objawów oraz ułatwienie odkrztuszania wydzieliny.

Łagodzenie kaszlu w przebiegu krztuśca

Kaszel w przebiegu krztuśca jest bardzo uporczywy i może prowadzić do powikłań (wymioty, osłabienie, zaburzenia snu), dlatego leczenie wymaga zastosowania metod zmniejszających jego nasilenie.

• Leki przeciwkaszlowe – w przypadku krztuśca należy stosować ostrożnie i wyłącznie pod kontrolą lekarza. Najczęściej zaleca się preparaty zmniejszające częstotliwość i intensywność napadów suchego, nieproduktywnego kaszlu. Należy jednak pamiętać, że tłumienie kaszlu może utrudniać usuwanie wydzieliny i nie zawsze jest wskazane.
• Inhalacje solą fizjologiczną – nawilżają drogi oddechowe i ułatwiają usuwanie wydzieliny, co poprawia komfort oddychania, a także zmniejsza nasilenie kaszlu.
• Odpowiednia dieta i nawadnianie – unikanie produktów spożywczych drażniących gardło (np. ostrych przypraw, alkoholu, napojów gazowanych) oraz przyjmowanie dużej ilości płynów pomagają utrzymać odpowiednie nawilżenie błon śluzowych i wspiera regenerację dróg oddechowych.

Rozrzedzanie i odkrztuszanie wydzieliny

W późniejszych stadiach krztuśca wydzielina może być gęsta i trudna do usunięcia. Co ułatwia jej rozrzedzanie i odkrztuszanie? 

• Leki mukolityczne – rozrzedzają wydzielinę w drogach oddechowych, ułatwiając jej usuwanie i zmniejszając ryzyko infekcji wtórnych. Ich stosowanie powinno być skonsultowane z lekarzem.
• Inhalacje solą fizjologiczną – wspomagają rozrzedzanie wydzieliny i jej usuwanie oraz pomagają regenerować błonę śluzową dróg oddechowych, jednocześnie zmniejszając nasilenie kaszlu. 
• Oklepywanie klatki piersiowej (drenaż ułożeniowy) – technika mechanicznego usuwania zalegającej wydzieliny z płuc, stosowana głównie u niemowląt i małych dzieci. Powinna być wykonywana przez wykwalifikowane osoby lub pod nadzorem specjalisty, aby uniknąć urazów.

Jak leczyć krztusiec domowymi sposobami?

Choć podstawą leczenia jest antybiotykoterapia, w warunkach domowych można stosować metody wspomagające łagodzenie objawów. Należy jednak pamiętać, że nie zastępują one leczenia farmakologicznego, a jedynie łagodzą objawy krztuśca i napady kaszlu.

• Inhalacje solą fizjologiczną – nawilżają drogi oddechowe i rozrzedzają wydzielinę, co ułatwia jej usuwanie. 
• Miód – ma właściwości łagodzące kaszel i działa kojąco na podrażnione gardło. Miodu nie należy podawać dzieciom poniżej 12. miesiąca życia, ponieważ grozi to wystąpieniem botulizmu niemowlęcego.
• Herbaty ziołowe (tymianek, szałwia, mięta pieprzowa, rumianek) – działają łagodząco na błony śluzowe dróg oddechowych. Można je pić kilka razy dziennie, aby wspomóc organizm w walce z infekcją. Należy jednak pamiętać, że zioła mogą wywoływać reakcje alergiczne u niektórych osób. 
• Ciepłe kompresy na klatkę piersiową – pomagają rozluźnić mięśnie i zmniejszyć uczucie duszności. Ciepło ułatwia także odkrztuszanie wydzieliny. Kompresy nie powinny być jednak zbyt gorące. 

Jak długo trwa leczenie krztuśca?

Czas leczenia krztuśca zależy od wielu czynników, w tym od momentu rozpoczęcia antybiotykoterapii oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Antybiotykoterapia (najczęściej makrolidami, np. azytromycyną lub klarytromycyną) trwa zwykle od 5 do 14 dni, w zależności od wybranego leku i wieku chorego.

Choć antybiotyki skracają okres zakaźności i mogą złagodzić objawy, pełne wyzdrowienie może trwać od kilku tygodni do nawet 3 miesięcy, zwłaszcza u dzieci. Kaszel, charakterystyczny dla tej choroby, może utrzymywać się bardzo długo – nawet do 100 dni, (tzw. kaszel stu dni).

Zakończenie antybiotykoterapii nie zamyka procesu leczenia krztuśca – szczególnie u osób z grup ryzyka (niemowląt, dzieci, osób starszych, pacjentów z osłabioną odpornością) konieczna jest dalsza obserwacja kliniczna oraz kontynuacja leczenia objawowego, aby ograniczyć ryzyko rozwoju powikłań i wspomóc pełną rekonwalescencję. 

Czym grozi nieleczony krztusiec?

Nieleczony krztusiec może prowadzić do szeregu poważnych powikłań, które zwiększają ryzyko wystąpienia trwałych uszczerbków na zdrowiu, a w niektórych przypadkach mogą zagrażać życiu pacjenta. Ponadto istnieje ryzyko przeniesienia zakażenia na inne osoby, zwłaszcza niemowlęta oraz osoby z osłabionym układem odpornościowym.

Krztusiec – powikłania 

Jakie są najgroźniejsze powikłania krztuśca?

• Zapalenie płuc – może być powikłaniem pierwotnej infekcji lub wynikiem nadkażenia bakteryjnego. Często występuje u niemowląt i przeważnie wymaga hospitalizacji.
• Zapalenie ucha środkowego – bywa przyczyną nawracających infekcji oraz zaburzeń słuchu. 
• Napady bezdechu i drgawki – spowodowane niedotlenieniem podczas intensywnych napadów kaszlu, szczególnie u niemowląt.
• Wylewy podspojówkowe, przepukliny, złamania żeber – wynikają z bardzo silnego i przewlekłego kaszlu.
• Uszkodzenie oskrzeli i rozwój przewlekłych chorób płuc – długotrwałe napady kaszlu mogą prowadzić do przewlekłego zapalenia oraz bliznowacenia dróg oddechowych.
• Encefalopatia (rzadko) – występuje w wyniku niedotlenienia mózgu podczas napadów kaszlu lub wysokiej gorączki.