Szczepienie na krztusiec dla dzieci i dorosłych – kiedy wykonać, czy jest obowiązkowe?

Najważniejsze informacje:

• Krztusiec to wysoce zakaźna choroba układu oddechowego, która może prowadzić do groźnych powikłań, szczególnie u nieuodpornionych niemowląt – najlepszą formą ochrony są szczepienia.
• W Polsce stosuje się szczepionki skojarzone przeciw krztuścowi, błonicy i tężcowi, dostosowane do wieku i potrzeb pacjenta (DTwP, DTaP, Tdap). 
• DTwP, zawierająca pełnokomórkowy składnik krztuśca, jest bezpłatnie dostępna dla dzieci w ramach obowiązkowego kalendarza szczepień.
• Szczepienie przeciw krztuścowi rozpoczyna się już w 2. miesiącu życia dziecka, a dawki przypominające podawane są w 6. i 14. roku życia. 
• Dorośli powinni przyjmować dawki przypominające co 10 lat, ponieważ odporność poszczepienna z czasem słabnie.
• Kobietom w ciąży zaleca się szczepienie między 27. a 36. tygodniem, co pozwala skutecznie chronić noworodka do momentu podania pierwszych dawek.

Krztusiec, znany również jako koklusz, to zakaźna choroba układu oddechowego, która może prowadzić do groźnych powikłań, zwłaszcza u niemowląt i osób z obniżoną odpornością. Najskuteczniejszą formą ochrony przed krztuścem są szczepienia – obowiązkowe dla dzieci (podawane zgodnie z kalendarzem szczepień) oraz zalecane dla dorosłych, w tym szczególnie dla kobiet w ciąży, aby chronić noworodki. Poniżej przedstawiamy najważniejsze informacje o dostępnych szczepionkach i kalendarzu szczepień.

Dlaczego warto wykonać szczepienie na krztusiec?

Krztusiec (koklusz) to bardzo zaraźliwa choroba bakteryjna układu oddechowego, wywoływana przez Bordetella pertussis. Choć często kojarzony jest z chorobą wieku dziecięcego, w ostatnich dekadach coraz częściej dotyka także młodzież i dorosłych – zwłaszcza tych, u których odporność poszczepienna już wygasła.

Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową po kontakcie z osobą chorą. Najczęściej nie odróżnia się początkowych objawów krztuśca od innych infekcji górnych dróg oddechowych. Symptomem typowym dla tej choroby zakaźnej są przedłużające się napady uciążliwego długotrwałego kaszlu.

Choroba przebiega w trzech fazach, a przewlekły kaszel może utrzymywać się nawet kilka miesięcy. Nasilenie objawów krztuśca zależy od wieku chorego i stanu uodpornienia.

W wielu krajach, nawet tych o wysokim stanie zaszczepienia populacji przeciwko krztuścowi, odnotowuje się wzrost liczby zachorowań. Jest to związane z cyklicznym charakterem występowania tej choroby co 3-5 lat. W 2024 roku w Polsce zanotowano rekordowe 32 430 zachorowań (ponad 35-krotny wzrost względem 2023 r.).

Krztusiec jest najbardziej niebezpieczny dla nieuodpornionych dzieci. Najciężej chorobę przechodzą niemowlęta, z których nawet 50% wymaga hospitalizacji. W tej grupie pacjentów może dojść do niedotlenienia mózgu, a nawet zgonu z powodu krztuśca. Przed wprowadzeniem masowych szczepień krztusiec był częstą przyczyną śmierci u dzieci poniżej pierwszego roku życia.

Szczepienie na krztusiec zabezpiecza przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, takimi jak zapalenie płuc, bezdech, drgawki czy uszkodzenie mózgu. Szczepionki chronią otoczenie dziecka – starsze rodzeństwo, dziadków czy rodziców, którzy mogą być bezobjawowymi nosicielami, nieświadomie zwiększającymi ryzyko zakażenia.

Odporność poszczepienna z czasem słabnie, dlatego tak ważne jest stosowanie dawkowania przypominającego u młodzieży i dorosłych. Regularne szczepienia pomagają utrzymać odporność populacyjną i zmniejszają ryzyko wybuchów epidemii.

Jakie rodzaje szczepionek na krztusiec są dostępne w Polsce?

Szczepionki przeciw krztuścowi nie występują jako pojedyncze preparaty, lecz zawsze jako szczepionki skojarzone – razem z komponentami przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi. Zwiększa to zakres ochrony i redukuje liczbę koniecznych wkłuć. 

Dostępne szczepionki różnią się składem i przeznaczeniem w zależności od wieku pacjenta. Stosowane są dwa typy szczepionek:

• pełnokomórkowa (DTwP) – zawierająca całe, zabite komórki pałeczek krztuśca,
• bezkomórkowa (DTaP / Tdap) – zawierająca tylko wybrane antygeny bakterii (np. toksynę krztuścową, pertaktynę, fimbrie).

Szczepionki z pełnokomórkowym składnikiem krztuśca (DTwP)

Stosowane w ramach szczepień obowiązkowych u niemowląt i małych dzieci:

• DTwP – toksoid błoniczy, toksoid tężcowy, Bordetella pertussis (zabita bakteria), podawana w 4 dawkach podstawowych w 1. i 2. roku życia.

Szczepionki z bezkomórkowym składnikiem krztuśca (DTaP, Tdap)

Stosowane w szczepieniach przypominających dla dzieci oraz dla osób dorosłych i kobiet w ciąży.

Preparaty dla dzieci (podanie szczepionki typu DTaP, 5w1, 6w1):

• Infanrix-IPV + Hib – 5w1
• Pentaxim – 5w1
• Infanrix Hexa – 6w1
• Hexacima – 6w1
• Tetraxim (DTaP-IPV) – 4w1

Są to tzw. szczepionki wysoce skojarzone, często wybierane przez rodziców dla większego komfortu dziecka.

Preparaty dla młodzieży i dorosłych (Tdap):

• Boostrix (GlaxoSmithKline)
• Boostrix Polio – z dodatkowym składnikiem przeciw polio
• Adacel (Sanofi Pasteur)
• Tdap (AJ Vaccines)

Tdap to szczepionka z obniżoną zawartością antygenów krztuśca i błonicy, dzięki czemu jest odpowiednia jako dawka przypominająca. Szczepionki te są dobrze tolerowane i zalecane m.in. kobietom w ciąży oraz osobom mającym kontakt z niemowlętami.

Kto powinien zaszczepić się przeciwko krztuścowi?

Dzieci

W ramach Programu Szczepień Ochronnych szczepienia przeciw krztuścowi są obowiązkowe – stanowią kluczowy element profilaktyki chorób zakaźnych u najmłodszych. 

Obejmują one:

• 4 dawki podstawowe podawane w 2., 3-4., 5-6. oraz 16-18. miesiącu życia,
• dawkę przypominającą w 6. roku życia (DTaP),
• kolejną dawkę przypominającą w 14. roku życia (Tdap). 

U dzieci z przeciwwskazaniami do szczepionki pełnokomórkowej stosuje się bezkomórkowy preparat DTaP.

Młodzież i dorośli

W 19. roku życia zalecana jest dawka przypominająca Tdap – zamiast standardowej szczepionki przeciw błonicy i tężcowi (Td), co zapewnia dodatkową ochronę przed krztuścem. 

Dorośli powinni przyjmować dawkę przypominającą co 10 lat, zwłaszcza jeśli mają kontakt z małymi dziećmi.

Szczepienie przeciwko krztuścowi rekomendowane jest także osobom starszym oraz pracownikom ochrony zdrowia – szczególnie na oddziałach noworodkowych i pediatrycznych.

Kobiety w ciąży

Szczepienie na krztusiec w trzecim trymestrze ciąży jest zalecane i bezpłatne – dostępne w ramach świadczeń POZ. Jest to bezpieczna i skuteczna metoda biernej ochrony noworodka przed krztuścem w pierwszych tygodniach życia (zanim dziecko otrzyma pierwszą dawkę szczepionki). 

Kiedy wykonać szczepienie na krztusiec dla dzieci, a kiedy u dorosłych? Kalendarz szczepień

Szczepienie przeciwko krztuścowi wykonuje się zgodnie z kalendarzem szczepień i w zależności od grupy wiekowej oraz ryzyka. Inne terminy obowiązują dla dzieci, inne dla dorosłych – zwłaszcza kobiet w ciąży czy osób mających kontakt z niemowlętami.

Szczepienie dzieci na krztusiec

Schemat szczepienia obejmuje podawanie kolejnych dawek szczepionki DTwP (z całokomórkowym składnikiem krztuśca) lub później szczepionek z bezkomórkowym składnikiem krztuśca:

• w 2. miesiącu życia – pierwsza dawka
• w 3-4. miesiącu życia – druga dawka
• w 5-6. miesiącu życia – trzecia dawka
• w 16-18. miesiącu życia – czwarta dawka
• 6. rok życia – dawka przypominająca (DTaP)
• 14. rok życia – dawka przypominająca (Tdap)
• w 19. roku życia zalecane jest szczepienie przypominające (odpłatne).

Jeśli szczepienie podstawowe rozpoczyna się szczepionką bezkomórkową DTaP (lub preparatem wysoko skojarzonym zawierającym DTaP), cały cykl szczepień powinien być kontynuowany i zakończony szczepionką tego samego producenta.

Szczepienie dorosłych przeciwko krztuścowi

Dla dorosłych krztusiec może być równie niebezpieczny z uwagi na możliwe powikłania, takie jak zapalenie płuc. Dawki przypominające Tdap co 10 lat – zalecane są dla wszystkich, szczególnie personelu medycznego, osób z otoczenia noworodków i z przewlekłymi chorobami układu oddechowego. Szczepienie jest odpłatne. 

Szczepienie na krztusiec w ciąży

Bezpłatne szczepienie Tdap (w POZ) zalecane jest między 27. a 36. tygodniem ciąży. Chroni dziecko do momentu podania pierwszej dawki szczepienia. Szczepienie jest także wskazane w przypadku zagrożenia przedwczesnym porodem już od 20. tygodnia ciąży.

Jak długo utrzymuje się odporność po szczepieniu na krztusiec?

Szczepionka przeciw krztuścowi to bezpieczny i skuteczny sposób na ochronę przed niebezpieczną chorobą zakaźną:

• szczepionka pełnokomórkowa (DTwP) zapewnia odporność na około 10-12 lat,
• szczepionka bezkomórkowa (DTaP/Tdap) chroni przez okres 3-5 lat. 

Z kolei odporność nabyta po przechorowaniu krztuśca może utrzymywać się od 4 do nawet 20 lat – jednak nie daje ona pełnej ochrony na całe życie i również z czasem słabnie. 

Ważne jest, aby nie poprzestawać na szczepieniu z dzieciństwa, lecz kontynuować cykl dawek przypominających co 10 lat. To niewielki wysiłek w porównaniu z korzyściami zdrowotnymi – zarówno indywidualnymi, jak i społecznymi.

Dawki przypominające odświeżają pamięć immunologiczną organizmu i skutecznie zapobiegają ponownemu zachorowaniu – również u osób, które już kiedyś przeszły tę chorobę.

Przeciwwskazania do szczepienia na krztusiec

Bezwzględne przeciwwskazania do szczepienia na krztusiec to sytuacje, w których ryzyko poważnych powikłań przewyższa potencjalne korzyści ze szczepienia. Należą do nich:

• reakcja anafilaktyczna po wcześniejszym podaniu szczepionki,
• ciężka encefalopatia (np. wystąpienie drgawek, utrata przytomności) w ciągu 7 dni od poprzedniej dawki,
• uczulenie na którykolwiek ze składników szczepionki, np. antygeny lub substancje pomocnicze.

Okresowe przeciwwskazania to stany tymczasowe, w których szczepienie należy odroczyć do czasu ustąpienia objawów. Są to m.in.:

• ostra infekcja z gorączką, która może zakłócić odpowiedź immunologiczną,
• przemijające zaburzenia neurologiczne, wymagające dodatkowej diagnostyki przed podaniem kolejnej dawki.

W takich przypadkach o możliwości dalszego szczepienia powinien zdecydować lekarz, najlepiej specjalista w poradni konsultacyjnej szczepień.

Powikłania po szczepieniu na krztusiec

Większość niepożądanych odczynów po szczepieniu na krztusiec ma łagodny i przemijający charakter. Nie stanowią one zagrożenia dla zdrowia i ustępują samoistnie. Do najczęstszych należą:

• zaczerwienienie, obrzęk i ból w miejscu podania szczepionki,
• gorączka, 
• senność, 
• rozdrażnienie, 
• chwilowy brak apetytu.

Rzadkie są:

• drgawki gorączkowe,
• wysoka gorączka (> 40°C),
• epizody hipotoniczno-reaktywne (utrata napięcia mięśniowego i reakcji).

Bardzo rzadkie NOP:

• reakcje anafilaktyczne,
• encefalopatia.

Szczepienia przeciwko krztuścowi uznawane są za bezpieczne, a korzyści wielokrotnie przewyższają ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące szczepienia na krztusiec.