Krztusiec – objawy i leczenie u dzieci i niemowląt

Najważniejsze informacje:

• Krztusiec to bakteryjna choroba zakaźna wywołana przez Bordetella pertussis.
• Najczęściej dotyka dzieci, w tym niemowlęta, zwłaszcza te, które nie zostały zaszczepione oraz u których nie rozwinęła się pełna odporność po szczepieniu.
• Zakażenie przenosi się drogą kropelkową, a objawy początkowe przypominają przeziębienie, aby później przekształcić się w charakterystyczny kaszel z krztuszeniem się. 
• Leczenie opiera się na antybiotykach, takich jak erytromycyna czy azytromycyna, a także na łagodzeniu objawów poprzez nawilżanie powietrza i picie dużej ilości płynów. 
• Zwłaszcza u niemowląt mogą wystąpić groźne powikłania, w tym zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, zatrzymanie oddechu czy trwałe uszkodzenie mózgu.

Krztusiec (dawniej koklusz) to poważna choroba zakaźna, która może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia dzieci, a szczególnie niemowląt. Jest to bakteryjne zapalenie tchawicy i oskrzeli wywoływane przez zakażenie pałeczką krztuśca. Choć choroba jest powszechnie znana, a jej głównym objawem klinicznym jest charakterystyczny kaszel napadowy, to może początkowo przypominać zwykłe przeziębienie. Wczesna diagnoza i odpowiednie leczenie przy udziale antybiotyków są kluczowe, aby zapobiec groźnym powikłaniom. W artykule przedstawiamy, jak rozpoznać krztusiec u dzieci, jakie są metody jego leczenia oraz jak zadbać o zdrowie malucha podczas choroby.

Jak często występuje krztusiec u dzieci?

Krztusiec u dzieci występuje stosunkowo często, choć dzięki szeroko stosowanej szczepionce liczba przypadków zmniejszyła się w wielu krajach. 

Niemowlęta i starsze dzieci, które nie zostały jeszcze zaszczepione lub nie otrzymały pełnej dawki szczepionki, są szczególnie narażone na zakażenie. 

W Polsce choroba jest objęta programem szczepień ochronnych. Mimo to, wciąż pojawiają się okresy większej liczby zachorowań, zwłaszcza w wyniku zmniejszonej liczby osób zaszczepionych. 

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, w 2024 r. na krztusiec w Polsce zachorowało 32 430 osób, co stanowi niemal 35-krotny wzrost zachorowań w porównaniu z rokiem 2023. Coraz częściej obserwowane zachorowania młodzieży i dorosłych stanowią główne źródło zakażenia dla dzieci.

Przebycie choroby lub zaszczepienie w dzieciństwie nie gwarantuje trwałej odporności, dlatego szczepienia należy powtarzać również w wieku dorosłym.

Drogi zakażenia krztuścem u dzieci i niemowląt

Występujący u dzieci krztusiec przenosi się drogą kropelkową – poprzez kaszel, kichanie oraz kontakt z wydzieliną z nosa. Bakteria Bordetella pertussis, odpowiedzialna za tę chorobę, może przeżywać na powierzchniach przez krótki czas, ale zakażenie odbywa się głównie w bezpośrednim kontakcie z osobą chorą. 

Bakteria wydzielana jest z dróg oddechowych osoby zakażonej, a kontakt z nią, szczególnie w zamkniętych pomieszczeniach, sprzyja rozprzestrzenianiu się infekcji. W przypadku krztuśca, okres wylęgania wynosi od 3-14 dni, a choroba jest wysoce zaraźliwa.

Dzieci, przede wszystkim niemowlęta, mogą być narażone na zakażenie od dorosłych lub starszych dzieci, które nie wykazują jeszcze objawów, ale są nosicielami bakterii. To zjawisko jest bardzo niebezpieczne, ponieważ osoby bezobjawowe mogą nieświadomie przekazywać chorobę innym. 

Krztusiec, będąc ostrą chorobą zakaźną, jest szczególnie groźny w grupach dziecięcych, takich jak żłobki, przedszkola czy inne miejsca, w których dochodzi do częstych kontaktów fizycznych między dziećmi, a także pomiędzy dziećmi a opiekunami. W takich środowiskach łatwiej dochodzi do szerzenia się zakażenia, co może prowadzić do wybuchów epidemii, zwłaszcza w okresach, gdy liczba osób zaszczepionych jest mniejsza.

Krztusiec – objawy u dzieci 

Objawy krztuśca u dzieci rozwijają się stopniowo. Dzielą na trzy charakterystyczne fazy, które mogą trwać różnie w zależności od wieku dziecka i stopnia zaawansowania choroby.

Faza kataralna (1-2 tygodnie) 

Na początku choroba przypomina zwykłe przeziębienie. U dziecka może pojawić się wodnisty katar, kichanie, niewielka gorączka oraz łagodny, suchy kaszel. Objawy te są często mylone z infekcją wirusową, co opóźnia rozpoznanie. W tej fazie dziecko jest najbardziej zakaźne, ponieważ bakteria łatwo przenosi się w kontaktach z innymi osobami.

Faza napadowego kaszlu (2-4 tygodnie) 

W tej fazie kaszel staje się silniejszy i bardziej napadowy, z wyraźnym zanoszeniem się (ang. whooping sound) podczas wydychania powietrza, co jest charakterystycznym objawem choroby. Napady kaszlu mogą być bardzo intensywne i prowadzić do duszności, wymiotów oraz bezdechu. W czasie napadu kaszlu pojawia się zaczerwienienie twarzy. Silny kaszel powoduje wyczerpanie dziecka. Ta faza krztuśca jest najcięższa i wymaga szczególnej uwagi rodziców oraz opieki medycznej.

Faza rekonwalescencji (4-6 tygodnie) 

Na tym kaszel stopniowo ustępuje, ale może utrzymywać się przez długi czas, nawet do kilku miesięcy. Ataki kaszlu stają się mniej intensywne, a dziecko zaczyna wracać do zdrowia. Pomimo ustąpienia silnych objawów, dziecko może nadal zmagać się z mniejszymi napadami kaszlu, szczególnie w czasie wysiłku fizycznego lub podczas ekspozycji na zimno.

Jak rozpoznać krztusiec u dziecka? Diagnostyka, jakie badania?

Diagnostyka krztuśca u dziecka opiera się głównie na wywiadzie lekarskim i charakterystycznych objawach klinicznych, takich jak napadowy kaszel, duszności czy wymioty. Dokładna ich ocena jest szczególnie istotna, ponieważ w początkowej fazie choroba może przypominać przeziębienie. 

Lekarz zbiera informacje o historii choroby, czasie trwania objawów oraz kontakcie z osobami, które mogły mieć krztusiec.

W celu potwierdzenia diagnozy, lekarz może zlecić następujące badania:

• Posiew z gardła – pozwala wykryć zakażenie pałeczką krztuśca (Bordetella pertussis). Jest to badanie mikrobiologiczne, które daje jednoznaczny wynik i potwierdza obecność bakterii w organizmie dziecka.
• Testy PCR – badania genetyczne, które pozwalają na wykrycie materiału genetycznego bakterii. To metoda o dużej czułości, umożliwiająca wykrycie bakterii w bardzo wczesnym etapie choroby, kiedy objawy mogą jeszcze nie być w pełni rozwinięte.
• Badania serologiczne – polegają na wykrywaniu przeciwciał w organizmie dziecka, co potwierdza, że dziecko miało kontakt z bakterią. Wykrycie odpowiednich przeciwciał może pomóc w ustaleniu, czy dziecko przebyło infekcję i w jakim stadium.

Dzięki tym badaniom możliwe jest wczesne wykrycie krztuśca u dziecka oraz różnicowanie go z innymi infekcjami dróg oddechowych, takimi jak wirusowe zapalenie gardła czy grypa, które mogą mieć podobne objawy na początku choroby. Wczesna diagnoza pozwala na skuteczne leczenie i ograniczenie ryzyka powikłań.

Krztusiec – leczenie u dzieci

Leczenie krztuśca u dzieci koncentruje się przede wszystkim na łagodzeniu objawów i zapobieganiu powikłaniom. 

Podstawą jest wczesne rozpoznanie choroby, ponieważ w jej początkowej fazie stosowanie antybiotyków może znacząco ograniczyć rozprzestrzenianie się bakterii oraz złagodzić objawy. 

Jeśli choroba przebiega w sposób ciężki, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci, może zajść potrzeba hospitalizacji, w której kluczowe jest monitorowanie stanu zdrowia dziecka. 

Leczenie w szpitalu polega na wspomaganiu oddychania (w razie potrzeby tlenoterapii lub wentylacji), a także nawilżaniu powietrza, co ułatwia oddychanie i łagodzi podrażnienia dróg oddechowych. 

W przypadku powikłań, takich jak zapalenie płuc, może być konieczne wprowadzenie terapii wspomagającej leczenie tych schorzeń. 

Właściwa opieka w szpitalu jest szczególnie istotna, aby zapobiec groźnym konsekwencjom zdrowotnym, które mogą wystąpić u najmłodszych pacjentów.

Leki na krztusiec u dzieci

W leczeniu krztuśca u dzieci najczęściej stosowane są antybiotyki, które pomagają w walce z bakterią Bordetella pertussis, a w efekcie łagodzą objawy choroby. Do najczęściej stosowanych leków należą:

• Erytromycyna – standardowy antybiotyk, który skutecznie zwalcza bakterie odpowiedzialne za krztusiec. Działa poprzez hamowanie wzrostu bakterii, a jego stosowanie zmniejsza czas trwania choroby oraz ryzyko rozprzestrzeniania się zakażenia.
• Azytromycyna – stanowi alternatywę dla erytromycyny, szczególnie w przypadkach, gdy dziecko nie toleruje tego pierwszego leku. Azytromycyna działa na podobnej zasadzie, eliminując bakterie i łagodząc objawy, a jej stosowanie wiąże się z mniejszą liczbą efektów ubocznych w porównaniu do innych antybiotyków.
• Klarytromycyna – jest stosowana w leczeniu krztuśca, zwłaszcza u dzieci, które wykazują nietolerancję na inne antybiotyki, takie jak erytromycyna czy azytromycyna. Działa w podobny sposób, eliminując patogeny i wspomagając poprawę stanu zdrowia dziecka.

Wszystkie te antybiotyki są najbardziej skuteczne, gdy leczenie krztuśca u dzieci rozpocznie się jak najszybciej po rozpoznaniu choroby. 

Domowe sposoby na krztusiec u dzieci

Chociaż krztusiec u dzieci wymaga wdrożenia antybiotykoterapii, leczenie objawowe może pomóc złagodzić nawracające napady kaszlu. Szczególnie zalecane są:

• Nawilżanie powietrza – używanie nawilżacza powietrza w pokoju dziecka może znacząco złagodzić podrażnienia dróg oddechowych. Wilgotne powietrze wspomaga nawilżenie błon śluzowych, co ułatwia oddychanie i zmniejsza uczucie suchości w gardle.
• Inhalacje z soli fizjologicznej – skutecznie nawilżają drogi oddechowe i rozrzedzają wydzielinę, ułatwiając tym samym odkrztuszanie.
• Syrop z miodem – łagodzi napadowy kaszel, może być stosowany u dzieci powyżej 1. roku życia. 
• Ciepłe kompresy – okłady na klatkę piersiową pomagają rozluźnić mięśnie i łagodzić napady kaszlu.
• Podawanie dużej ilości płynów – bardzo ważne jest, aby dziecko piło odpowiednią ilość wody, soków owocowych lub ciepłych napojów. Płyny pomagają nawilżyć drogi oddechowe, łagodzą kaszel, a także zapobiegają odwodnieniu, które może wystąpić w wyniku częstych napadów kaszlu.
• Lekkie posiłki – podawanie dziecku lekkostrawnych posiłków, takich jak zupy czy puree, może ułatwić jedzenie w trakcie napadów kaszlu. Należy unikać tłustych i ciężkostrawnych potraw, które mogą dodatkowo podrażnić układ pokarmowy.

Chociaż metody te mogą wspomóc proces zdrowienia, należy pamiętać, że krztusiec wymaga leczenia farmakologicznego, a domowe sposoby powinny być traktowane jedynie jako uzupełnienie zalecanej antybiotykoterapii.

Możliwe powikłania krztuśca u dzieci

Krztusiec u dzieci, a zwłaszcza przebieg choroby u maluchów z osłabionym układem odpornościowym, może prowadzić do poważnych powikłań. Wśród najczęstszych i najbardziej niebezpiecznych komplikacji wymienia się:

• Zakażenie płuc – będące jednym z najczęstszych powikłań krztuśca, które może wystąpić w wyniku infekcji bakteryjnej, osłabiającej naturalną odporność organizmu dziecka. Często wymaga intensywnego leczenia i hospitalizacji.
• Zatrzymanie oddechu – szczególnie groźne powikłanie u niemowląt, które ze względu na słabszy układ oddechowy są bardziej narażone na niedotlenienie. W niektórych przypadkach może być konieczna natychmiastowa interwencja medyczna i intensywna opieka.
• Napady drgawkowe – napady mogą wystąpić wskutek niedotlenienia organizmu, wywołanego przez intensywne i długotrwałe napady kaszlu, które zaburzają dopływ tlenu do mózgu. Wymagają szybkiej reakcji medycznej.
• Utrata apetytu i odwodnienie – z powodu ciągłych napadów kaszlu dziecko może mieć trudności w jedzeniu i piciu, co prowadzi do utraty apetytu i odwodnienia. Konieczne może być uzupełnianie płynów i zastosowanie odpowiedniej diety, aby wspomóc organizm malucha w regeneracji.

FAQ

Odpowiedzi na najczęstsze pytania dotyczące krztuśca u dzieci i niemowląt.