Leczenie niedoboru witaminy D

Najważniejsze informacje

• Badanie poziomu witaminy D warto wykonać u osób z objawami niedoboru (przewlekłe zmęczenie, osłabienie mięśni, bóle kości i stawów), a także u pacjentów z chorobami wpływającymi na metabolizm witaminy D (np. osteoporozą). Ponadto badanie jest zalecane w grupach bardziej narażonych na niedobór (seniorzy, dzieci, kobiety w ciąży).
• Podstawowym badaniem diagnostycznym w przypadku podejrzenia niedoboru witaminy D jest oznaczenie poziomu kalcydiolu [25(OH)D] we krwi. Optymalny zakres stężenia 25(OH)D wynosi zazwyczaj 30–50 ng/ml. 
• Leczenie niedoboru witaminy D polega na indywidualnie dobranej suplementacji, która uwzględnia poziom 25(OH)D oraz stan kliniczny pacjenta. Terapia powinna być monitorowana regularnie, a po około 3 miesiącach zaleca się wykonanie badania kontrolnego w celu ewentualnej modyfikacji dawki.
• Nadmierna suplementacja witaminy D może prowadzić do hiperkalcemii, dlatego suplementacja w dawkach wyższych niż profilaktyczne powinna odbywać się pod kontrolą lekarza, z okresową oceną stężenia 25(OH)D i parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej.

Podstawowym badaniem diagnostycznym w przypadku podejrzenia niedoboru witaminy D jest oznaczenie stężenia 25‑hydroksywitaminy D [25(OH)D] we krwi. Interpretacja wyników powinna uwzględniać wiek, stan zdrowia, porę roku oraz stosowaną suplementację. W przypadku stwierdzenia niedoboru lekarz może zalecić indywidualnie dobrane dawki lecznicze. Terapię warto wspierać dietą bogatą w witaminę D oraz bezpieczną ekspozycją na słońce.

Witamina D – badanie – kto i kiedy powinien je wykonać?

Niedobór witaminy D często rozwija się stopniowo i daje niespecyficzne objawy, które łatwo przeoczyć lub pomylić z przemęczeniem. Jakie są wskazania do zbadania jej poziomu we krwi?

• Przewlekłe zmęczenie i ogólne osłabienie – niedobór witaminy D może zaburzać funkcjonowanie mięśni, układu odpornościowego oraz nerwowego. Skutkuje to spadkiem energii, sennością w ciągu dnia, a także mniejszą wytrzymałością.
• Osłabienie mięśni, skurcze – witamina D uczestniczy w regulacji gospodarki wapnia i pracy mięśni. Jej niedobór może powodować osłabienie mięśniowe, drżenia oraz zwiększoną podatność na skurcze.
• Spadek odporności – witamina D moduluje odpowiedź immunologiczną, dlatego jej niedobór może zwiększać ryzyko infekcji dróg oddechowych (przeziębienia, anginy czy zapalenia zatok).
• Bóle kości, stawów i pleców – niedobór witaminy D upośledza mineralizację kości, co może prowadzić do osteomalacji u dorosłych i krzywicy u dzieci. Typowe objawy to: rozlane bóle kostne, bóle kręgosłupa, osłabienie mięśni szkieletowych oraz zwiększone ryzyko złamań.
• Pogorszenie nastroju, apatia, problemy z koncentracją – niski poziom witaminy D może być związany z obniżonym nastrojem, szczególnie w okresie jesienno-zimowym. U niektórych osób niedobór witaminy D nasila objawy depresyjne i wpływa na zdolność koncentracji.

Badanie poziomu witaminy D powinny wykonywać również osoby z chorobami współistniejącymi, które mogą zaburzać jej wchłanianie, metabolizm lub aktywację (schorzenia przytoczono w punktach poniżej), a także pacjenci przyjmujący leki wpływające na metabolizm witaminy D, takie jak: glikokortykosteroidy, wybrane leki przeciwpadaczkowe (np. karbamazepina, fenytoina) czy przeciwgrzybicze oraz niektóre preparaty stosowane w terapii HIV.

• Osteoporoza i inne choroby układu kostnego – witamina D jest kluczowa dla mineralizacji kości, utrzymania prawidłowego poziomu wapnia we krwi oraz zmniejszenia ryzyka złamań. Jej niedobór może nasilać demineralizację kości.
• Zaburzenia wchłaniania – celiakia, choroby zapalne jelit (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego), zespół krótkiego jelita czy przewlekłe biegunki mogą znacznie ograniczać wchłanianie witaminy D z przewodu pokarmowego.
• Choroby wątroby i nerek – wątroba przekształca witaminę D w formę magazynową 25(OH)D (kalcydiol), natomiast nerki aktywują ją do postaci hormonalnie czynnej 1,25(OH)₂D (kalcytriol). W przypadku niewydolności wątroby lub nerek może dojść do obniżenia poziomu obu form witaminy D, co prowadzi do zaburzeń metabolizmu wapnia i mineralizacji kości.
• Choroby metaboliczne kości (osteomalacja, nadczynność przytarczyc, przewlekła choroba nerek prowadząca do zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej) – w przebiegu wymienionych schorzeń zapotrzebowanie na witaminę D może być zwiększone, a jej metabolizm zaburzony.
• Otyłość – tkanka tłuszczowa magazynuje witaminę D, co może obniżać jej dostępny poziom we krwi, dlatego osoby z nadmierną masą ciała są bardziej narażone na niedobory.

Ponadto regularne badanie poziomu witaminy D jest zalecane u osób z grup ryzyka wymienionych poniżej.

• Seniorzy – z wiekiem zmniejsza się zdolność skóry do syntezy witaminy D pod wpływem promieniowania UVB. Dodatkowo osoby starsze często spędzają mniej czasu na świeżym powietrzu i wykazują mniejszą aktywność fizyczną. Niedobór witaminy D u seniorów zwiększa ryzyko osteoporozy, upadków i złamań.
• Kobiety w ciąży i karmiące piersią – w okresie ciąży zapotrzebowanie na witaminę D rośnie, aby wspierać rozwój kości płodu oraz utrzymanie prawidłowej odporności matki. Niedobór witaminy D może prowadzić do zaburzeń kostnych u noworodka i zwiększonego ryzyka powikłań ciążowych.
• Niemowlęta i dzieci – niedobór witaminy D u dzieci może prowadzić do krzywicy, zaburzeń wzrostu, problemów z mineralizacją kości oraz osłabienia układu odpornościowego.
• Osoby z ograniczoną ekspozycją na promieniowanie słoneczne – m.in. pracujące głównie w zamkniętych pomieszczeniach, mieszkające w regionach o niewielkiej liczbie słonecznych dni, regularnie stosujące wysokie filtry przeciwsłoneczne lub noszące odzież zakrywającą większą powierzchnię ciała.
• Osoby o ciemniejszej karnacji – większa zawartość melaniny w skórze zmniejsza zdolność syntezy witaminy D pod wpływem promieni słonecznych, co zwiększa ryzyko niedoboru, zwłaszcza w krajach o umiarkowanym lub niskim nasłonecznieniu.

Jakie badania na poziom witaminy D są dostępne?

Podstawowym badaniem stosowanym w diagnostyce niedoboru jest oznaczenie stężenia 25-hydroksywitaminy D [25(OH)D] w surowicy krwi. Jest to najlepszy i rekomendowany wskaźnik zaopatrzenia organizmu w witaminę D, ponieważ odzwierciedla całkowite jej zasoby pochodzące zarówno z syntezy skórnej, jak i z diety oraz suplementacji. Ma to związek z fizjologicznym metabolizmem witaminy D, który przebiega dwuetapowo: 

• w pierwszym etapie, zachodzącym w wątrobie, cholekalcyferol (witamina D₃) oraz ergokalcyferol (witamina D₂) ulegają hydroksylacji do 25(OH)D, czyli kalcydiolu;
• następnie w nerkach 25(OH)D jest przekształcana do aktywnej hormonalnie postaci witaminy D – 1,25-dihydroksywitaminy D [1,25(OH)₂D, kalcytriolu] – odpowiedzialnej za jej właściwe działanie biologiczne.

Badanie stężenia 25(OH)D wykonuje się z próbki krwi żylnej, a pacjent nie musi pozostawać na czczo.

Do oznaczania stężenia witaminy D stosuje się różne metody laboratoryjne. Metody referencyjne, takie jak wysokosprawna chromatografia cieczowa sprzężona ze spektrometrią mas (LC-MS/MS) czy HPLC, cechują się najwyższą precyzją i swoistością, szczególnie u osób przyjmujących wysokie dawki suplementów lub w sytuacjach klinicznie niejednoznacznych. W codziennej diagnostyce często stosuje się szybkie testy immunochemiczne, które są wygodniejsze, choć mogą wykazywać nieco niższą dokładność w porównaniu z metodami referencyjnymi.

W praktyce laboratoryjnej powszechnie stosuje się również metody immunochemiczne, które są łatwiej dostępne i wystarczające do rutynowej oceny stężenia 25(OH)D. Należy jednak pamiętać, że w przypadku bardzo niskich lub bardzo wysokich stężeń mogą charakteryzować się nieco mniejszą dokładnością w porównaniu z metodami referencyjnymi.

W wybranych sytuacjach klinicznych oznacza się aktywny metabolit witaminy D – 1,25(OH)₂D, zwłaszcza gdy istnieje podejrzenie zaburzeń jej metabolizmu, np. w chorobach nerek i wątroby, w niektórych schorzeniach autoimmunologicznych lub w chorobach ziarniniakowych (np. sarkoidoza). Należy pamiętać, że badanie to nie służy rutynowej ocenie niedoboru witaminy D. 

Witamina D – norma 

Stężenie witaminy D we krwi może przyjmować różne wartości, które mają konkretne znaczenie dla zdrowia.

• <20 ng/ml (<50 nmol/l) – niedobór witaminy D – zwiększone ryzyko zaburzeń mineralizacji kości (krzywica, osteomalacja, osteoporoza), osłabienia mięśni oraz obniżonej odporności;
• 20–30 ng/ml (50–75 nmol/l) – stężenie niewystarczające (suboptymalne) – nie zapewnia pełnych korzyści zdrowotnych; zwykle wymaga suplementacji lub jej modyfikacji;
• 30–50 ng/ml (75–125 nmol/l) – poziom optymalny – zakres uznawany za najkorzystniejszy dla zdrowia kości, mięśni i układu odpornościowego u większości populacji;
• 50–100 ng/ml (125–250 nmol/l) – stężenie wysokie, ale nadal bezpieczne – nie jest toksyczne u osób zdrowych; wymaga jedynie kontroli przy długotrwałej suplementacji wysokimi dawkami;
• >100 ng/ml (>250 nmol/l) – ryzyko toksyczności – możliwość hiperkalcemii, zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej, uszkodzenia nerek; wskazana pilna konsultacja lekarska.

Jak interpretować wyniki badań?

Interpretacja stężenia witaminy D [25-hydroksywitaminy D, 25(OH)D] powinna zawsze uwzględniać kontekst kliniczny pacjenta, w tym: 

• wiek;
• stan zdrowia; 
• porę roku;
• ekspozycję na słońce;
• stosowaną suplementację;
•  ewentualne choroby i leki wpływające na metabolizm witaminy D.

Same wartości laboratoryjne nie powinny być oceniane w oderwaniu od obrazu klinicznego, ponieważ zapotrzebowanie na witaminę D oraz optymalny zakres stężenia mogą różnić się w zależności od sytuacji klinicznej (np. osteoporoza, przewlekła choroba nerek, zaburzenia wchłaniania).

Kiedy skonsultować wyniki badań z lekarzem?

Każdy istotnie nieprawidłowy wynik – niezależnie od tego, czy wskazuje na niedobór, czy nadmiernie wysoki poziom witaminy D – wymaga konsultacji z lekarzem w celu oceny ryzyka powikłań i zaplanowania dalszego postępowania.

Pobierz aplikację

Receptomat w telefonie!

Dbaj o zdrowie tak jak Ci wygodnie!

Aplikacja Receptomat to innowacyjne rozwiązanie telemedyczne, które pozwala dbać o ciągłość leczenia w prosty sposób. Usługi medyczne są dostępne dla Ciebie przez 7 dni w tygodniu! Umów się na teleporadę, prześlij dokumentację medyczną, ustaw powiadomienia o lekach. Wygodnie, szybko, niezawodnie.

Pobierz naszą aplikację

Jeżeli poziom witaminy D jest zbyt niski, specjalista może zalecić suplementację w dawce dostosowanej do wyników badania oraz indywidualnych potrzeb pacjenta. 

Niezbędna jest również regularna kontrola przebiegu suplementacji, zwłaszcza w przypadku długotrwałej terapii, stosowania dawek wyższych niż profilaktyczne lub wystąpienia objawów mogących sugerować działania niepożądane (np. dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, wzmożone pragnienie, osłabienie mięśni). W takich sytuacjach lekarz może zalecić ponowną ocenę stężenia 25-hydroksywitaminy D oraz parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej. 

Leczenie niedoboru witaminy D – zasady

Podstawą leczenia niedoboru witaminy D jest odpowiednio dobrana suplementacja, która ma na celu uzupełnienie deficytu i przywrócenie prawidłowego stężenia 25(OH)D we krwi. Dawkowanie, czas terapii oraz konieczność monitorowania stężenia witaminy D po rozpoczęciu suplementacji powinien zawsze określić lekarz.

Terapia niedoboru witaminy D wymaga indywidualnego podejścia. Dobór dawki opiera się zarówno na stężeniu 25(OH)D w surowicy krwi, jak i na czynnikach indywidualnych, takich jak: stopień niedoboru, wiek pacjenta, masa ciała, ewentualne zaburzenia wchłaniania, choroby współistniejące oraz przyjmowane leki.

Szczególną ostrożność podczas suplementacji witaminy D należy zachować w przypadku:

• osób z zaburzeniami wchłaniania (np. w zespołach złego wchłaniania, chorobach zapalnych jelit, po operacjach bariatrycznych);
• pacjentów z chorobami przewlekłymi, zwłaszcza wątroby i nerek, ze względu na zaburzenia metabolizmu witaminy D;
• kobiet w ciąży i karmiących piersią, u których suplementacja powinna być prowadzona zgodnie z aktualnymi zaleceniami, a w uzasadnionych przypadkach – po oznaczeniu stężenia 25(OH)D.

Witamina D jest dostępna w postaci kapsułek, tabletek i kropli. Istnieją także preparaty złożone, np. witamina D połączona z wapniem. Wybór formy zależy od wieku pacjenta, jego indywidualnych preferencji oraz możliwości przyjmowania danej postaci leku (np. w przypadku trudności w połykaniu).

Profilaktyczna suplementacja witaminy D

Doustną suplementację witaminy D w formie preparatów dostępnych bez recepty (OTC) zaleca się przede wszystkim osobom z ograniczoną ekspozycją na słońce w okresie jesienno-zimowym, seniorom, a także pacjentom z chorobami, które mogą upośledzać wchłanianie witaminy D.

Dawki profilaktyczne (zwykle 800–2000 IU/dobę u dorosłych) mają na celu utrzymanie prawidłowego stężenia witaminy D u osób bez stwierdzonego niedoboru.

Terapia niedoboru (dawki lecznicze) 

W terapii potwierdzonego niedoboru witaminy D głównie stosuje się preparaty na receptę (Rx), które zawierają witaminę D₃ (cholekalcyferol) lub rzadziej witaminę D₂ (ergokalcyferol) w dawkach leczniczych (wyższych niż profilaktyczne). Do najczęściej przepisywanych należą:

• cholekalcyferol (D₃) – podawany doustnie w formie tabletek, kapsułek lub kropli; zwykle w dawkach 20000–50000 IU raz w tygodniu przez określony czas, w zależności od stopnia niedoboru;
• ergokalcyferol (D₂) – stosowany rzadziej, podawany doustnie w dawkach leczniczych, zazwyczaj w terapii niedoboru u osób z określonymi wskazaniami;
• aktywne metabolity witaminy D (kalcytriol, alfacalcidol) – stosowane głównie u pacjentów z zaburzeniami wchłaniania, przewlekłą chorobą nerek lub innymi stanami, w których konwersja witaminy D do formy aktywnej jest upośledzona.

Po około 3 miesiącach od rozpoczęcia terapii zaleca się kontrolne oznaczenie stężenia 25(OH)D, aby ocenić skuteczność leczenia i ewentualnie dostosować dawkę.

Styl życia a leczenie niedoboru witaminy D 

Zdrowy styl życia – m.in. odpowiednia dieta i rozsądna ekspozycja na słońce – jest istotnym elementem wspomagającym leczenie niedoboru witaminy D.

• Źródła pokarmowe – witamina D₃ (cholekalcyferol) występuje w tłustych rybach morskich (np. łosoś, makrela, sardynki), wątróbce, jajach (żółtka) oraz mleku i produktach mlecznych. Dieta bogata w te produkty, a także w produkty fortyfikowane witaminą D (np. niektóre margaryny czy jogurty), wspomaga przyswajanie witaminy D. W przypadku niedoboru sama dieta rzadko pokrywa całkowite zapotrzebowanie, dlatego często konieczna jest suplementacja zgodna z zaleceniami lekarza.
• Aktywność fizyczna na świeżym powietrzu – naturalnym sposobem produkcji witaminy D w skórze jest ekspozycja na promieniowanie UVB, szczególnie w godzinach przedpołudniowych i popołudniowych. W naszej szerokości geograficznej efektywna synteza zachodzi głównie w miesiącach wiosenno-letnich. 

Połączenie zdrowej diety z rozsądną ekspozycją na słońce wspomaga uzupełnianie witaminy D, jednak w przypadku stwierdzonego niedoboru suplementacja jest zazwyczaj niezbędna i powinna odbywać się zgodnie z zaleceniami lekarza.

Suplementacja witaminy D w szczególnych sytuacjach klinicznych

Suplementacja witaminą D powinna być integralnym elementem kompleksowego postępowania terapeutycznego w określonych sytuacjach klinicznych, w szczególności:

• u osób ze schorzeniami przewlekłymi, takimi jak: przewlekła choroba nerek, wybrane choroby autoimmunologiczne oraz metaboliczne choroby kości (np. osteoporoza); w takich przypadkach lekarz może zalecić indywidualne dostosowanie dawki oraz systematyczne monitorowanie stężenia 25-hydroksywitaminy D [25(OH)D], aby utrzymać jej optymalny poziom i zminimalizować ryzyko działań niepożądanych;
• u osób z długotrwałymi zaburzeniami odżywiania (np. anoreksją, bulimią), które mogą prowadzić zarówno do niewystarczającej podaży witaminy D, jak i do jej upośledzonego wchłaniania;
• u pacjentów przyjmujących leki przeciwpadaczkowe czy glikokortykosteroidy wpływające na metabolizm witaminy D, zwłaszcza w przypadku ich przewlekłego stosowania.

Jakie są objawy nadmiaru witaminy D w organizmie?

Nadmierna suplementacja witaminą D, zwłaszcza stosowanie wysokich dawek przez długi czas, może prowadzić do hiperkalcemii, czyli podwyższonego stężenia wapnia we krwi. Stan ten może wywoływać szereg objawów klinicznych, do których należą m.in.:

• wzmożone pragnienie i wielomocz;
• osłabienie mięśni;
• nudności, wymioty lub zaparcia;
• zaburzenia koncentracji i senność;
• zaburzenia czynności nerek, w tym ryzyko kamicy i niewydolności;
• w ciężkich przypadkach – odkładanie się wapnia w tkankach miękkich (kalcyfikacje) oraz uszkodzenie narządów.

W związku z tym stosowanie witaminy D w dawkach wyższych niż profilaktyczne powinno odbywać się pod kontrolą lekarza, z okresową oceną poziomu 25‑hydroksywitaminy D oraz parametrów gospodarki wapniowo‑fosforanowej.