Astma oskrzelowa u dzieci – objawy, przyczyny, leczenie

Najważniejsze informacje:

• Astma to przewlekła choroba o złożonym podłożu immunologicznym. Charakteryzuje się nadreaktywnością oskrzeli oraz zmienną obturacją (zwężeniem) dróg oddechowych, która może ustępować samoistnie lub pod wpływem leczenia.
• Rozwój astmy oskrzelowej jest wynikiem interakcji czynników genetycznych i środowiskowych, takich jak: alergeny, infekcje wirusowe dróg oddechowych, zanieczyszczenie powietrza oraz ekspozycja na dym tytoniowy.
• Do najczęstszych objawów astmy u dzieci należą: przewlekły lub napadowy kaszel (często nasilający się w nocy), świszczący oddech, duszność oraz uczucie ucisku w klatce piersiowej. Symptomy mogą nasilać się w wyniku kontaktu z alergenami, podczas wysiłku fizycznego, przy infekcjach wirusowych, a także na skutek działania zimnego powietrza.
• Leczenie astmy u dzieci opiera się przede wszystkim na stosowaniu doraźnych preparatów łagodzących objawy (np. wziewnych beta2-mimetyków) oraz środków kontrolujących, które zapobiegają zaostrzeniom choroby (głównie wziewnych glikokortykosteroidów).
• Bardzo ważna jest także edukacji dziecka i opiekunów w zakresie prawidłowego stosowania inhalatorów oraz monitorowania przebiegu choroby, np. przez prowadzenie dzienniczka objawów lub regularne pomiary szczytowego przepływu wydechowego (PEF, peak expiratory flow). 

Astma oskrzelowa to przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych, która może ujawnić się już we wczesnym dzieciństwie. Za jej rozwój odpowiadają predyspozycje genetyczne oraz czynniki środowiskowe, takie jak: alergeny (np. roztocza kurzu domowego, pyłki roślin, sierść zwierząt), zanieczyszczenia powietrza oraz infekcje wirusowe, zwłaszcza dróg oddechowych.

Choroba charakteryzuje się nawrotowymi epizodami świszczącego oddechu, duszności, kaszlu (często nocnego lub porannego) oraz uczucia ucisku w klatce piersiowej. Objawy te wynikają z odwracalnej obturacji (zwężenia) oskrzeli, ich nadreaktywności, a także przewlekłego stanu zapalnego. Skuteczne leczenie astmy u dzieci polega m.in. na regularnym podawaniu leków kontrolujących (zapobiegają zaostrzeniom choroby) oraz doraźnym stosowaniu szybko działających leków rozszerzających oskrzela (przerywają napady duszności). 

Astma oskrzelowa u dzieci – co to za choroba? 

Astma oskrzelowa (dychawica oskrzelowa) to przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych, która często rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Charakteryzuje się zmiennym przebiegiem i napadowym charakterem – okresy nasilenia objawów przeplatają się z okresami ich wyciszenia. Astma u dzieci często współwystępuje z innymi chorobami atopowymi, takimi jak alergiczny nieżyt nosa czy atopowe zapalenie skóry.

Jednym z mechanizmów choroby jest nadreaktywność oskrzeli, czyli nadmierna skłonność dróg oddechowych do reagowania skurczem na różne bodźce, takie jak: alergeny, zimne powietrze czy wysiłek fizyczny. W przebiegu astmy dochodzi również do obturacji oskrzeli, czyli ich zwężenia spowodowanego skurczem mięśni gładkich, obrzękiem błony śluzowej i nadmiernym wydzielaniem śluzu.

Nasilenie choroby może być różne: od łagodnego, przez umiarkowane, aż po ciężkie. U niektórych dzieci astma może ustępować z wiekiem, jednak u innych utrzymuje się lub nawraca w późniejszych latach życia.

Skuteczne leczenie astmy u dziecka wymaga indywidualnego podejścia, regularnego monitorowania stanu zdrowia oraz dostosowywania terapii do aktualnych potrzeb pacjenta. Istotną rolę odgrywa również edukacja dziecka i jego rodziny – zarówno w zakresie rozpoznawania objawów, jak i unikania czynników wywołujących napady astmy (np. alergeny, infekcje wirusowe, zimne powietrze, nadmierny wysiłek fizyczny).

Astma u dzieci – przyczyny

Astma oskrzelowa u dzieci jest wynikiem współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych. 

• Predyspozycje genetyczne – występowanie astmy lub innych chorób atopowych (np. alergicznego nieżytu nosa, atopowego zapalenia skóry) u rodziców zwiększa ryzyko rozwoju schorzenia u dziecka. 
• Narażenie na alergeny – pyłki roślin, pleśń, sierść zwierząt oraz roztocza kurzu domowego mogą wywoływać reakcje alergiczne. U dzieci predysponowanych do atopii kontakt z tymi substancjami może prowadzić do rozwoju astmy alergicznej.
• Zanieczyszczenie powietrza – ekspozycja na spaliny samochodowe, dym tytoniowy oraz pyły zawieszone PM2.5 i PM10 wiąże się z wyższym ryzykiem wystąpienia astmy oraz zaostrzeń jej objawów.
• Infekcje wirusowe dróg oddechowych – częste infekcje, zwłaszcza w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa, mogą przyczyniać się do uszkodzenia dróg oddechowych oraz ich nadreaktywności. Syncytialny wirus oddechowy (RSV) oraz rinowirusy są wiązane z podwyższonym ryzykiem rozwoju astmy w późniejszym wieku.
• Ekspozycja na dym tytoniowy (bierne palenie) – dzieci przebywające w środowisku, w którym pali się papierosy, są bardziej narażone na rozwój astmy. Dym tytoniowy zawiera wiele toksycznych substancji chemicznych, które drażnią błonę śluzową dróg oddechowych, zwiększają stan zapalny i osłabiają odpowiedź immunologiczną.

Astma u dzieci – objawy

Astma u dzieci, zwłaszcza do 5. r.ż., przebiega inaczej niż u dorosłych, co wynika z różnic anatomicznych oraz niedojrzałości układu odpornościowego. U najmłodszych pacjentów łatwo dochodzi do obturacji oskrzeli z powodu wąskiego przekroju dróg oddechowych, ich niskiej sprężystości oraz podatności na zapadanie się i blokowanie śluzem. Niedojrzały układ odpornościowy z kolei nie zapewnia skutecznej ochrony przed infekcjami, w tym wirusowymi, które często prowokują zaostrzenia astmy.

Najczęściej obserwowane objawy astmy u dziecka to:

• kaszel – szczególnie suchy i nasilający się w nocy, często występujący bez wyraźnych objawów infekcji;
• świszczący oddech – charakterystyczne dźwięki towarzyszące oddychaniu, słyszalne zwłaszcza podczas wydechu; 
• duszność – uczucie braku powietrza, które może utrudniać codzienne funkcjonowanie dziecka.

Objawy astmy u dzieci mogą nasilać się w określonych porach dnia, zwłaszcza w nocy lub rano, a także po kontakcie z czynnikami wywołującymi atak, takimi jak: alergeny, zmiany pogody czy nadmierny wysiłek fizyczny. Warto podkreślić, że przebieg astmy u dzieci bywa zmienny – objawy mogą pojawiać się okresowo lub występować regularnie, znacząco utrudniając codzienne funkcjonowanie małego pacjenta. 

Astma wczesnodziecięca – pierwsze objawy

Astma może wystąpić już w pierwszych latach życia dziecka, kiedy to objawy często są mylone z infekcjami wirusowymi lub innymi chorobami układu oddechowego, co może opóźniać rozpoznanie.

Pierwsze objawy astmy wczesnodziecięcej to:

• częste i przewlekające się infekcje dróg oddechowych – przebiegające z uporczywym kaszlem oraz dusznością; 
• świszczący oddech – szczególnie podczas snu, wysiłku fizycznego lub w trakcie infekcji; często występuje napadowo i bywa mylony z objawami infekcyjnymi;
• przewlekły kaszel – nasilający się w nocy lub po wysiłku fizycznym; może wynikać z nadmiernej produkcji śluzu w drogach oddechowych;
• duszność i problemy z oddychaniem – nasilające się po infekcjach lub w sytuacjach zwiększonego wysiłku oddechowego; mogą być pierwszym sygnałem nadreaktywności oskrzeli.

Jeśli powyższe objawy nawracają lub utrzymują się przez dłuższy czas, należy skonsultować się z pediatrą lub alergologiem dziecięcym. 

Co powoduje zaostrzenie objawów astmy oskrzelowej u dzieci? 

Zaostrzenia objawów astmy u dzieci mogą być wywołane przez różnorodne czynniki – zarówno środowiskowe, jak i indywidualne. 

Do najczęstszych przyczyn pogorszenia stanu zdrowia należą:

• kontakt z alergenami – pyłkami roślin, roztoczami kurzu domowego, sierścią zwierząt, pleśnią czy alergenami pokarmowymi; u dzieci z astmą o podłożu alergicznym kontakt z wymienionymi czynnikami może wywoływać reakcje nadwrażliwości i prowadzić do zaostrzenia objawów; 
• zakażenia górnych dróg oddechowych – jedna z najczęstszych przyczyn zaostrzeń astmy u dzieci; rinowirusy, wirusy grypy, wirusy paragrypy, adenowirusy czy koronawirusy mogą indukować stan zapalny oraz nadreaktywność oskrzeli;
• zanieczyszczenia powietrza – dym papierosowy (również bierne palenie), spaliny samochodowe oraz smog mogą silnie podrażniać drogi oddechowe, prowadząc do nasilenia kaszlu, duszności i skurczu oskrzeli;
• zmiany warunków atmosferycznych – nagłe spadki temperatury, zimne powietrze czy wilgotność mogą wywoływać objawy astmy u dzieci; zaostrzenia często występują w okresach przejściowych, np. wczesną wiosną i jesienią;
• nagły lub intensywny wysiłek fizyczny – zwłaszcza u dzieci z rozpoznaną astmą wysiłkową, którym przed aktywnością nie podano leku wziewnego – może wywołać skurcz oskrzeli, który objawia się dusznością i świszczącym oddechem;
• silne emocje i stres – mogą prowokować lub nasilać objawy astmy, wpływając na rytm oddechu oraz napięcie mięśni oddechowych. 

Jeśli objawy astmy u dziecka nasilają się, konieczna jest konsultacja z lekarzem prowadzącym w celu oceny stanu zdrowia i modyfikacji terapii. 

Leczenie astmy u dzieci

Leczenie astmy u dzieci opiera się na stosowaniu dwóch głównych grup leków.

• Preparatów doraźnych, łagodzących objawy – wziewne beta2-mimetyki krótko działające (SABA, short-acting beta2 agonists), które szybko rozszerzają oskrzela i przynoszą ulgę w ostrych napadach duszności. 
• Leków kontrolujących przebieg choroby – zmniejszają stan zapalny dróg oddechowych i zapobiegają jej zaostrzeniom. Są to głównie wziewne glikokortykosteroidy (ICS, inhaled corticosteroids), które stanowią podstawę długotrwałej terapii kontrolującej.

W zależności od stopnia nasilenia astmy oraz częstotliwości występowania objawów terapia może być modyfikowana zgodnie ze stopniami leczenia (stepwise approach). U niektórych pacjentów stosuje się leczenie skojarzone, np. wziewne glikokortykosteroidy (ICS) w połączeniu z długo działającymi beta2-mimetykami (LABA, long-acting beta2 agonists), co pozwala lepiej kontrolować chorobę i zmniejsza ryzyko zaostrzeń.

W przypadku cięższego przebiegu astmy lub niewystarczającej kontroli choroby możliwe jest zastosowanie leków przeciwleukotrienowych lub terapii biologicznej (np. przeciwciał monoklonalnych), a także zwiększenie dawki wziewnych glikokortykosteroidów (ICS). 

Jakie leki na astmę u dzieci?

Dobór farmakoterapii u dzieci zależy od nasilenia objawów, fenotypu astmy, wieku pacjenta oraz indywidualnej reakcji na leczenie. Uwzględnia się również czynniki, takie jak: obecność alergii, współistniejące choroby i ryzyko zaostrzeń.

Leki doraźne („ratunkowe”) szybko działające

Stosowane w celu szybkiego złagodzenia objawów astmy – duszności, kaszlu czy świszczącego oddechu. Nie leczą przyczyny choroby, ale przynoszą szybką ulgę.

• Salbutamol – krótko działający beta2-mimetyk (SABA), który rozszerza oskrzela i zaczyna działać już po kilku minutach od podania. Jest najczęściej stosowanym lekiem doraźnym u dzieci z astmą.
• Lewosalbutamol – izomer lewoskrętny salbutamolu (o podobnym mechanizmie działania). Może wywoływać mniej działań niepożądanych, jednak jest trudniej dostępny i rzadziej stosowany. 

W przypadku częstego stosowania leków doraźnych (np. więcej niż 2 razy w tygodniu) konieczna jest modyfikacja leczenia kontrolującego astmę, ponieważ świadczy to o niewystarczającym zarządzaniu chorobą i zwiększa ryzyko zaostrzeń.

Leki kontrolujące („podtrzymujące”) stosowane codziennie

Ich celem jest zapobieganie objawom astmy, kontrola przewlekłego stanu zapalnego dróg oddechowych oraz zmniejszenie ryzyka zaostrzeń choroby.

• Wziewne glikokortykosteroidy (ICS) – podstawowy filar leczenia przewlekłego. Zmniejszają stan zapalny w oskrzelach i ograniczają obrzęk błony śluzowej, co poprawia drożność dróg oddechowych. Przykładem ICS jest budezonid, flutikazon oraz beklometazon. 
• Antyleukotrieny (np. montelukast) – stosowane u dzieci z astmą o podłożu alergicznym lub astmą z towarzyszącym nieżytem nosa. Działają przeciwzapalnie poprzez blokowanie receptorów leukotrienowych.
• ICS + LABA (np. formoterol, salmeterol) – terapia stosowana u starszych dzieci z umiarkowaną lub ciężką astmą, gdy leczenie wziewnymi kortykosteroidami (ICS) nie zapewnia wystarczającej kontroli choroby. Łączy przeciwzapalne działanie ICS z właściwościami długo działających beta2-mimetyków (LABA), które rozszerzają oskrzela, co skutkuje lepszą kontrolą objawów oraz redukcją ryzyka zaostrzeń.
• Leki biologiczne – przeznaczone dla dzieci z ciężką astmą, która jest oporna na standardową terapię kontrolującą. Działają selektywnie na określone mechanizmy immunologiczne związane z patofizjologią astmy, np. omalizumab (monoklonalne przeciwciało anty-IgE) oraz mepolizumab (przeciwciało anty-IL-5). Stosowanie tych leków wymaga specjalistycznych kwalifikacji, ścisłego monitorowania oraz opieki zespołu specjalistów.

Sposoby wspomagające leczenie astmy u dzieci

Oprócz leczenia farmakologicznego istnieją metody wspomagające terapię astmy u dzieci, które mogą pomóc w łagodzeniu objawów oraz poprawie komfortu oddychania.

• Regularne ćwiczenia oddechowe – wzmacniają mięśnie oddechowe i uczą prawidłowego oddychania.
• Trening ze spirometrem – pomaga w rozwijaniu pojemności płuc oraz poprawia efektywność oddychania, wspierając leczenie astmy i zmniejszając duszności. 
• Inhalacje solankowe – nawilżają drogi oddechowe i ułatwiają usuwanie nadmiaru śluzu, przynosząc ulgę zarówno podczas zaostrzeń choroby, jak i w przypadku przewlekłego stanu zapalnego.
• Haloterapia (pobyt w grotach solnych) – wspomaga oczyszczanie dróg oddechowych oraz łagodzi stany zapalne.
• Aromaterapia – olejek eukaliptusowy i lawendowy o właściwościach przeciwzapalnych mogą wspomagać leczenie, jednak należy stosować je ostrożnie, ponieważ u niektórych osób wywołują reakcje alergiczne lub nasilają objawy astmy.

Każdą dodatkową metodę wspomagającą terapię astmy należy omówić z lekarzem, aby dopasować ją do indywidualnych potrzeb dziecka i uniknąć działań niepożądanych. 

Jak zapobiec atakom astmy u dzieci?

Poniżej przedstawiono najważniejsze zasady, które pomagają kontrolować astmę i minimalizować ryzyko wystąpienia ataków u najmłodszych pacjentów.

• Stosowanie leków na astmę zgodnie z zaleceniami lekarza – regularne przyjmowanie wziewnych leków, nawet w okresach bezobjawowych, pozwala utrzymać astmę pod kontrolą i zapobiegać atakom. Nie należy samodzielnie przerywać leczenia bez konsultacji ze specjalistą. Regularne wizyty u lekarza umożliwiają ocenę stopnia kontroli choroby oraz dostosowanie terapii do aktualnych potrzeb dziecka.
• Unikanie alergenów i zanieczyszczeń – regularne sprzątanie mieszkania przy użyciu wilgotnych ścierek, stosowanie pokrowców antyalergicznych na materace i poduszki oraz ograniczenie kontaktu z kurzem, sierścią zwierząt, pyłkami i roztoczami znacząco zmniejszają ryzyko wystąpienia ataków astmy. Ważne jest także utrzymanie dobrej wentylacji pomieszczeń, stosowanie oczyszczaczy i filtrów oraz unikanie miejsc o dużym zanieczyszczeniu powietrza. Dodatkowo nie należy narażać dziecka na kontakt z dymem tytoniowym. 
• Aktywność fizyczna – regularne i kontrolowane ćwiczenia wzmacniają układ oddechowy oraz poprawiają ogólną kondycję dziecka. Szczególnie polecane są spacery, pływanie oraz aktywność na świeżym powietrzu. Należy jednak unikać nadmiernego wysiłku podczas niskich temperatur oraz w dni o wysokim zanieczyszczeniu powietrza. Przed treningiem warto zawsze wykonać odpowiednią rozgrzewkę, która zmniejsza ryzyko wystąpienia objawów astmy. W niektórych przypadkach specjalista może zalecić stosowanie leków rozszerzających oskrzela przed rozpoczęciem wysiłku fizycznego. 
• Zapobieganie infekcjom wirusowym dróg oddechowych – warto pamiętać o systematycznym myciu rąk, unikaniu kontaktu z osobami chorymi oraz ograniczaniu przebywania w dużych skupiskach ludzi (zwłaszcza w okresach zwiększonej zachorowalności).
• Szczepienia ochronne (zwłaszcza przeciw grypie) – pomagają ograniczyć ryzyko infekcji oraz zmniejszyć liczbę zaostrzeń astmy.

FAQ

Najczęstsze pytania dotyczące astmy u dzieci.