Nudności i wymioty – badania, leczenie, powikłania

Najważniejsze informacje:

• Nudności i wymioty to niespecyficzne objawy, które występują w przebiegu różnych stanów chorobowych, dlatego też konieczne jest wdrożenie dokładnej diagnostyki w celu ustalenia przyczyny dolegliwości. 
• Diagnozowanie przyczyn mdłości oraz torsji wymaga niekiedy przeprowadzenia dodatkowych badań laboratoryjnych i obrazowych, a także testów sprawdzających funkcje żołądkowo-jelitowe. 
• Nawadnianie oraz uzupełnianie elektrolitów stanowią podstawę leczenia w przypadku wymiotów oraz nudności. Istotną kwestią jest również terapia przyczynowa, czyli leczenie schorzenia, które wywołuje dolegliwości.
• Możliwe powikłania związane z przewlekłymi wymiotami to: odwodnienie, niedobory elektrolitów, zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, a także uszkodzenie błony śluzowej przełyku lub żołądka, które mogą prowadzić do krwawienia.

Nudności i wymioty to objawy, które mogą występować w przebiegu wielu schorzeń, zarówno ostrych, jak i przewlekłych. W procesie diagnostycznym kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad lekarski (charakterystyka objawów, czas ich występowania, okoliczności towarzyszące) uzupełniony o ewentualne badania laboratoryjne (m.in. ocena poziomu elektrolitów i funkcji wątroby), obrazowe (USG, tomografia komputerowa) oraz endoskopowe, które pozwalają na precyzyjne określenie źródła problemu. Długotrwałe lub nasilające się wymioty mogą prowadzić do poważnych powikłań, np.: odwodnienia, zaburzeń elektrolitowych czy uszkodzenia błony śluzowej przełyku. Celem leczenia jest eliminacja choroby podstawowej, nawadnianie organizmu oraz łagodzenie objawów za pomocą środków przeciwwymiotnych. 

Nudności i wymioty – kiedy konieczna jest wizyta u lekarza?

Choć nudności i wymioty często są przejściowe, w niektórych sytuacjach mogą sygnalizować poważne problemy zdrowotne wymagające pilnej konsultacji medycznej. Do lekarza należy udać się bezzwłocznie, gdy objawy są przewlekłe (utrzymują się dłużej niż 48 godzin) lub wyjątkowo intensywne. Konsultacji ze specjalistą wymagają także symptomy, takie jak:

• obecność krwi w wymiocinach (krwiste lub przypominające fusy z kawy);
• objawy odwodnienia, takie jak suchość w ustach, skąpomocz, zawroty głowy czy osłabienie;
• silny, nagły ból brzucha lub w klatce piersiowej;
• wysoka gorączka (powyżej 38,5°C), zwłaszcza z dreszczami;
• uporczywe wymioty połączone z biegunką, które mogą prowadzić do szybkiego odwodnienia;
• znaczna utrata masy ciała w krótkim czasi;
• zaburzenia świadomości, splątanie lub utrata przytomności;
• sztywność karku i bóle głowy (mogące sugerować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych);
• zażółcenie skóry i białek oczu (objaw mogący świadczyć o uszkodzeniu wątroby);
• ciągłe wymioty po urazie głowy, co może wskazywać na wstrząs mózgu;
• wymioty w ciąży, które są częstsze niż zwykle lub występują po 20. tygodniu (mogą sugerować stan przedrzucawkowy).

Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku niemowląt, małych dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych oraz pacjentów z chorobami przewlekłymi, u których ryzyko rozwoju powikłań po wymiotach jest wyższe.

Nudności i wymioty – diagnostyka oraz badania 

Nudności i wymioty to niespecyficzne objawy, które towarzyszą dużej grupie schorzeń – od infekcji wirusowych po zaburzenia neurologiczne czy hormonalne. Ważną rolę w ustaleniu przyczyny dolegliwości odgrywa dokładna diagnostyka obejmująca szczegółowy wywiad lekarski, badanie fizykalne oraz wybrane badania dodatkowe.

Wywiad lekarski i badanie fizykalne

Pierwszym krokiem w diagnostyce nudności i wymiotów jest szczegółowy wywiad z pacjentem, który pozwala na zrozumienie charakteru objawów i ich możliwych przyczyn. Podczas wizyty lekarz pyta o: 

• czas występowania objawów, ich częstotliwość i nasilenie;
• okoliczności występowania (np. po posiłkach, rano, w stresujących sytuacjach);
• charakter wymiotów (treść pokarmowa, żółć, krew);
• towarzyszące symptomy (gorączka, ból brzucha, zawroty głowy, biegunka czy utrata masy ciała);
• historię chorób przewlekłych, przyjmowane leki i ostatnie zmiany w stylu życia (np. dieta, podróże);
• występowanie podobnych objawów w rodzinie.

Badanie fizykalne uzupełnia zebrany wywiad i obejmuje:

• ocenę ogólnego stanu pacjenta – lekarz sprawdza, czy występują oznaki odwodnienia (suchość śluzówek, zmniejszona elastyczność skóry), osłabienie;
• badanie palpacyjne jamy brzusznej – przeprowadzane w celu wykrycia dolegliwości bólowych, powiększenia narządów, obecności mas patologicznych czy objawów niedrożności;
• badanie neurologiczne – lekarz ocenia świadomość, możliwość utrzymania równowagi i koordynację ruchową pacjenta w celu wykluczenia przyczyn neurologicznych (np. wstrząsu mózgu, migreny);
• ocenę parametrów życiowych – ciśnienia krwi, tętna i temperatury, co może wskazać na infekcję lub odwodnienie.

Kompleksowe podejście lekarza podczas wywiadu i badania fizykalnego jest kluczowe, aby zaplanować dalsze kroki diagnostyczne oraz wdrożyć odpowiednie leczenie.

Badania laboratoryjne 

W sytuacji, gdy wstępna ocena nie przynosi rozstrzygnięcia co do diagnozy, konieczne może być przeprowadzenie dodatkowych badań. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu pokarmowego mogą wykazać badania, takie jak:

• morfologia krwi – umożliwia wykrycie anemii, infekcji lub stanów zapalnych, które stanowią niekiedy przyczynę nudności i wymiotów;
• badanie poziomu elektrolitów (np. sodu, potasu, chloru) – pozwala zdiagnozować zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej występujące często przy długotrwałych wymiotach; 
• gazometria krwi – pomaga ocenić równowagę kwasowo-zasadową organizmu, która może zostać zaburzona w wyniku częstych wymiotów;
• panel wątrobowy – badanie enzymów wątrobowych (ALT, AST, ALP) oraz bilirubiny pozwala wykryć choroby wątroby lub dróg żółciowych, które mogą objawiać się nudnościami; 
• amylaza i lipaza – ich podwyższony poziom może świadczyć o zapaleniu trzustki – możliwej przyczynie mdłości oraz torsji;
• testy infekcyjne – diagnostyka w kierunku zakażeń wirusowych lub bakteryjnych (np. Helicobacter pylori) pomaga ustalić, czy infekcja układu pokarmowego jest odpowiedzialna za wystąpienie objawów; 
• badanie moczu – może ujawnić odwodnienie, infekcje układu moczowego lub cukrzycę – stany wywołujące nudności; 
• badanie kału – pozwala wykryć pasożyty, krew utajoną, bakterie lub wirusy, które mogą wpływać na funkcjonowanie układu pokarmowego;
• testy serologiczne – badanie przeciwciał w surowicy krwi umożliwia diagnozę chorób autoimmunologicznych lub zakażeń (np. wirusowe zapalenie wątroby) prowadzących do mdłości. 

Badania obrazowe

Wsparciem dla lekarza w procesie rozpoznawania przyczyny nudności i wymiotów są badania z zakresu diagnostyki obrazowej, w tym:

• USG jamy brzusznej – pozwala ocenić stan narządów wewnętrznych – wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, śledziony czy nerek – i wykryć kamicę żółciową, stany zapalne, torbiele, guzy lub inne zmiany strukturalne, które mogą wywoływać nudności i wymioty;
• RTG jamy brzusznej – umożliwia wykrycie niedrożności przewodu pokarmowego, perforacji narządów (widocznych dzięki obecności wolnego powietrza), a także identyfikację niektórych ciał obcych lub zmian w układzie trawiennym;
• tomografia komputerowa (TK) jamy brzusznej – pozwala wykryć subtelne zmiany w narządach jamy brzusznej i miednicy; TK jest szczególnie pomocna w diagnostyce zapalenia wyrostka robaczkowego, zapalenia trzustki, guzów nowotworowych;
• rezonans magnetyczny (MRI) jamy brzusznej – precyzyjne narzędzie diagnostyczne, które pomaga ustalić przyczyny wymiotów, zwłaszcza gdy podejrzewane są choroby ośrodkowego układu nerwowego lub poważne schorzenia jamy brzusznej; MRI umożliwia identyfikację guzów mózgu, wodogłowia, zmian zapalnych czy urazowych oraz ocenę funkcji nerwów czaszkowych; w obrębie jamy brzusznej może wykazać niedrożność jelit lub zmiany zapalne; dzięki dużej dokładności rezonans jest pomocny w przypadkach trudnych diagnostycznie;
• endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego (gastroskopia) – pozwala na bezpośrednią ocenę błony śluzowej przełyku, żołądka i dwunastnicy; może ujawnić zapalenie, wrzody, nadżerki, nowotwory lub refluks żołądkowo-przełykowy – schorzenia, które są częstą przyczyną nudności i wymiotów;
• endoskopia dolnego odcinka przewodu pokarmowego (kolonoskopia) – umożliwia ocenę stanu jelita grubego oraz końcowego odcinka jelita cienkiego; przydatna w diagnostyce stanów zapalnych, polipów, guzów, uchyłków czy krwawień, które mogą wpływać na funkcjonowanie układu pokarmowego i prowadzić do wtórnych objawów, np. nudności.

Testy funkcji żołądkowo-jelitowych

W diagnozowaniu chorób i zaburzeń prowadzących do wystąpienia nudności, wymiotów, bólów brzucha czy zaburzeń trawienia pomóc może również ocena funkcji żołądkowo-jelitowych, która obejmuje: 

• testy motoryki żołądka i jelit – pozwalają ocenić ruchliwość przewodu pokarmowego oraz wykrywają zaburzenia jego motoryki – gastroparezę (opóźnione opróżnianie żołądka) lub zespół jelita drażliwego;
• testy wydzielania kwasu żołądkowego – pomagają w diagnozowaniu nadkwasoty, niedokwasoty lub całkowitego braku wydzielania kwasu – stanów, które mogą prowadzić do nudności, zgagi lub refluksu żołądkowo-przełykowy;
• testy wchłaniania składników odżywczych – pozwalają ocenić zdolność organizmu do wchłaniania kluczowych składników odżywczych – tłuszczów, witamin czy cukrów; przykładem może być test tolerancji laktozy, test D-ksylozy lub oznaczenie poziomu tłuszczu w kale; 
• testy funkcji wątroby i trzustki – ocena funkcjonowania wspomnianych narządów jest przeprowadzana za pomocą analizy enzymów wątrobowych (ALT, AST, ALP, bilirubina) oraz testów enzymów trzustkowych (amylaza, lipaza); zaburzenia funkcji wątroby i trzustki mogą powodować nudności, wymioty oraz inne dolegliwości trawienne;
• manometria – umożliwia zmierzenie ciśnienia wewnątrz przewodu pokarmowego oraz ocenę pracy mięśni gładkich przełyku, żołądka i jelit; badanie jest szczególnie pomocne w diagnozowaniu zaburzeń motoryki – achalazji czy dysfunkcji zwieracza przełyku;
• testy oddechowe – nieinwazyjne badania stosowane do wykrywania infekcji (np. Helicobacter pylori), nietolerancji pokarmowych (np. nietolerancji laktozy czy fruktozy) oraz zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO); pozwalają wykryć obecność gazów (wodoru, metanu) w wydychanym powietrzu po spożyciu przez pacjenta określonej substancji.

Niekiedy, mimo przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki, przyczyna przewlekłych wymiotów pozostaje nieznana. W takiej sytuacji konieczne jest skierowanie pacjenta na dalsze konsultacje specjalistyczne, ponieważ przyczyną dolegliwości mogą być zaburzenia endokrynologiczne (np. problemy z tarczycą), psychiczne (np. zaburzenia lękowe, depresja) lub psychiatryczne (np. zaburzenia odżywiania, anoreksja).

Leczenie – jak zatrzymać wymiotowanie? 

Sposób leczenia wymiotów zależy od przyczyny, intensywności i czasu ich występowania. W pierwszej kolejności stosuje się metody objawowe – leki przeciwwymiotne oraz nawadnianie organizmu (elektrolity, np. sód, potas i magnez). Jeżeli uporczywe wymioty uniemożliwiają przyjmowanie płynów doustnie, niezbędne może okazać się ich podawanie dożylnie.

Leki na wymioty – działanie i zastosowanie 

Najczęściej stosowane leki na wymioty to:

• antagoniści receptorów dopaminowych (np. metoklopramid, domperidon) – blokują receptory dopaminowe w mózgu i przewodzie pokarmowym, zmniejszając nudności i wymioty; stosowane w przypadku wymiotów pooperacyjnych, migrenowych oraz związanych z chemioterapią;
• antagoniści receptorów serotoninowych (5-HT3, np. ondansetron, granisetron) – hamują działanie serotoniny w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, co zapobiega wymiotom; skuteczne w leczeniu nudności i wymiotów związanych z chemioterapią, radioterapią i zabiegami chirurgicznymi;
• antagoniści receptorów histaminowych (H1, np. dimenhydrynat, prometazyna) – działają przeciwhistaminowo, hamując sygnały przekazywane z błędnika do mózgu; stosowane w przypadku choroby lokomocyjnej, nudności ciążowych oraz łagodnych wymiotów pochodzenia błędnikowego;
• antagoniści receptorów muskarynowych (np. skopolamina) – hamują działanie acetylocholiny na receptory muskarynowe, co zapobiega nudnościom pooperacyjnym lub związanym z chorobą lokomocyjną;
• glikokortykosteroidy (np. deksametazon) – o właściwościach zmniejszających stan zapalny i hamujących wymioty; stosowane w leczeniu nudności oraz wymiotów związanych z chemioterapią lub zabiegami chirurgicznymi;
• benzodiazepiny (np. lorazepam, diazepam) – działają uspokajająco i zmniejszają lęk, który często towarzyszy nudnościom; stosowane pomocniczo w przypadku wymiotów związanych z chemioterapią lub stresem;
• kannabinoidy (np. dronabinol, nabilon) – działają na receptory kannabinoidowe w mózgu, zmniejszając nudności i wymioty; wskazane w przypadku mdłości oraz wymiotów opornych na leczenie, szczególnie u pacjentów onkologicznych;
• prokinetyki (np. itopryd, cizapryd) – pobudzają motorykę przewodu pokarmowego, przyspieszając opróżnianie żołądka; stosowane w przypadku wymiotów spowodowanych gastroparezą lub refluksem żołądkowo-przełykowym;
• inhibitory receptorów neurokininy-1 (NK1, np. aprepitant, fosaprepitant) – blokują działanie substancji P w ośrodku wymiotnym mózgu, co zmniejsza nudności i wymioty; stosowane głównie w przypadku wymiotów wywołanych chemioterapią;
• środki zobojętniające lub osłaniające (np. fosforan glinu, magnez) – działają ochronnie na błonę śluzową żołądka, neutralizując kwas solny; stosowane w przypadku łagodnych nudności związanych z niestrawnością lub refluksem.

Warto wspomnieć też o probiotykach, które pomagają w łagodzeniu nudności i wymiotów związanych z infekcjami żołądkowo-jelitowymi lub zaburzeniami mikroflory jelitowej po antybiotykoterapii. Przywracają równowagę mikrobiologiczną w jelitach, przez co poprawiają trawienie i redukują objawy żołądkowe.

Leczenie wymiotów w szpitalu

Leczenie wymiotów w szpitalu jest konieczne, gdy objawy są silne, przewlekłe lub wiążą się z poważnymi schorzeniami. Najczęstsze przyczyny hospitalizacji to:

• odwodnienie – nadmierna utrata płynów wymaga ich uzupełnienia drogą dożylną; przywrócenie równowagi wodno-elektrolitowej jest niezbędne, aby zapobiec uszkodzeniom narządów i przywrócić prawidłowe funkcjonowanie organizmu;
• wymioty nieustępujące – torsje, które przedłużają się mimo leczenia ambulatoryjnego, wymagają diagnostyki i leczenia szpitalnego; w takich przypadkach leki przeciwwymiotne podawane są dożylnie;
• zaburzenia elektrolitowe i kwasowo-zasadowe – w wyniku wymiotów może wystąpić hipokaliemia, hiponatremia czy zasadowica metaboliczna; leczenie polega na podawaniu elektrolitów oraz monitorowaniu równowagi kwasowo-zasadowej w warunkach szpitalnych;
• krew w wymiotach – może wskazywać na krwawienie z przewodu pokarmowego; w takich przypadkach konieczne są badania diagnostyczne (gastroskopia), a także farmakoterapia lub interwencja endoskopowa;
• niedrożność przewodu pokarmowego – stan zagrażający życiu wymagający pilnej diagnostyki obrazowej (np. RTG, TK) oraz leczenia chirurgicznego lub endoskopowego (w zależności od przyczyny);
• zatrucia – wymioty wywołane toksynami lub lekami wymagają działań detoksykacyjnych – płukania żołądka lub podania węgla aktywnego;
• ciężkie infekcje lub choroby układowe – wymioty mogą być objawem zapalenia opon mózgowych, sepsy lub niewydolności wątroby czy nerek; w szpitalu wdraża się leczenie przyczynowe, np. antybiotykoterapię, lub terapię wspomagającą;
• wymioty u noworodków, niemowląt, dzieci – mali pacjenci są szczególnie narażeni na powikłania spowodowane wymiotami; hospitalizacja jest konieczna w celu nawodnienia dożylnego, rozpoczęcia diagnostyki i leczenia przyczyny, np. infekcji wirusowych, alergii pokarmowych lub wad wrodzonych; 
• wymioty u osób starszych – bardzo szybko prowadzą do odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych, co zwiększa ryzyko rozwoju powikłań; monitorowanie oraz leczenie choroby podstawowej w przypadku tej grupy pacjentów musi odbywać się w szpitalu;
• wymioty związane z chorobami neurologicznymi (migreną, urazem mózgu, udarem) – konieczne jest przeprowadzenie diagnostyki neurologicznej i wdrożenie leczenia przyczynowego;
• ciężkie, uporczywe wymioty u kobiet w ciąży (hiperemesis gravidarum) – wymagają leczenia szpitalnego obejmującego nawadnianie dożylne, podaż elektrolitów i witamin (zwłaszcza tiaminy), a także stosowanie bezpiecznych leków przeciwwymiotnych; 
• wymioty pooperacyjne lub po chemioterapii – pacjentom podaje się odpowiednie leki przeciwwymiotne oraz wdraża terapię wspomagającą. 

Leczenie domowymi sposobami – jak powstrzymać wymioty i nudności?

W większości przypadków domowe metody pomagają złagodzić uciążliwe dolegliwości, trzeba jednak pamiętać, że przedłużające się lub silne wymioty, a także torsje, którym towarzyszą inne niepokojące objawy, należy skonsultować z lekarzem. 

Co zrobić, żeby nie wymiotować? 

Jakie sposoby w przypadku wymiotów są skuteczne i zapobiegają ich nawrotom? 

• Odpowiednie nawodnienie organizmu – zalecane jest regularne przyjmowanie wody niegazowanej, którą można delikatnie posolić i posłodzić, co pozwoli uzupełnić poziom elektrolitów oraz glukozy w organizmie. Alternatywa to przestudzona herbata z dodatkiem miodu. 
• Napary ziołowe – rumianek (zmniejsza stan zapalny i łagodzi podrażnienia żołądka), imbir (posiada właściwości przeciwwymiotne), mięta pieprzowa (działa rozkurczowo).
• Elektrolity dostępne bez recepty z apteki – specjalne preparaty nawadniające w formie saszetek lub tabletek do rozpuszczania w wodzie. Pomagają przywrócić równowagę wodno-elektrolitową i niwelują uczucie osłabienia. 
• Lekkostrawna dieta – wskazana jest rezygnacja z pokarmów stałych i produktów mlecznych, a także wyłączenie z jadłospisu ostrych oraz aromatycznych przypraw, kawy i napojów gazowanych. Należy unikać tłustych, smażonych i ciężkostrawnych potraw, które mogą dodatkowo obciążać układ pokarmowy. W miarę ustępowania objawów w diecie można uwzględnić zupy warzywne, gotowany ryż, ziemniaki, kaszę jaglaną, kaszę mannę, gotowaną marchewkę, makaron, a także chude mięso drobiowe. 
• Odpoczynek – unikanie nagłych ruchów, stresu i wysiłku fizycznego przyspiesza procesy regeneracyjne w organizmie. Warto pozostać w pozycji półleżącej, aby zmniejszyć ryzyko nasilenia wymiotów. 

Sposoby na mdłości (nudności)

Nudności są typowym objawem związanym m.in. z: chorobą lokomocyjną, zatruciem pokarmowym oraz ciążą. Jak można je złagodzić? 

• Zmiana ułożenia ciała – siedzenie w wygodnej, lekko pochylonej, pozycji lub leżenie na boku z uniesionymi nogami. 
• Świeże powietrze i unikanie intensywnych zapachów – przewietrzenie pomieszczenia lub krótki spacer mogą pomóc w złagodzeniu nudności. 
• Imbir w postaci naparu, korzenia, pastylek – jedna z najskuteczniejszych naturalnych metod łagodzenia mdłości. Imbir posiada właściwości przeciwwymiotne, dlatego może pomóc w przypadku nudności związanych z ciążą, chorobą lokomocyjną czy lekkimi zatruciami.
• Miętowa herbata i pastylki – mięta działa łagodząco na przewód pokarmowy i może przynieść ulgę w przypadku nudności. 
• Techniki oddechowe – głębokie i spokojne oddychanie przez nos połączone z powolnym wypuszczaniem powietrza przez usta może pomóc zredukować stres, który często nasila nudności.

Nudności i wymioty – powikłania 

Krótkotrwałe wymioty rzadko kiedy stanowią zagrożenie dla zdrowia czy życia, jednak długotrwałe lub bardzo intensywne torsje mogą prowadzić do odwodnienia organizmu – szczególnie jeśli u pacjenta występują dodatkowe objawy – biegunka, gorączka oraz nadmierne pocenie. W grupie ryzyka znajdują się m.in. dzieci oraz osoby starsze, których organizm bardzo szybko reaguje na utratę wody. 

Odwodnienie po wymiotach prowadzi z kolei do kolejnych powikłań, np.: omdleń i zawrotów głowy, skąpomoczu, suchości oraz wiotkości skóry, tachykardii (przyspieszone bicie serca), wzmożonego pragnienia, utraty masy ciała. Mogą wystąpić także zaburzenia równowagi elektrolitowej oraz kwasowo-zasadowej.

Inne powikłania związane z przewlekłymi wymiotami to: niedożywienie, osłabienie, a także zaburzenia funkcji układu nerwowego (splątanie, śpiączka). 

W skrajnych przypadkach gwałtowne wymioty mogą spowodować poważne uszkodzenia mechaniczne – pęknięcie błony śluzowej przełyku (zespół Mallory’ego-Weissa) lub perforację przełyku (zespół Boerhaave’a) – a także doprowadzić do krwawienia z przewodu pokarmowego, co stanowi stan bezpośredniego zagrożenia życia.