Leki na malarię, przeciwmalaryczne, profilaktyka

Najważniejsze informacje:

• Malaria to choroba zakaźna występująca w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Objawy malarii obejmują gorączkę, dreszcze, nudności, wymioty oraz ból brzucha.
• Leczenie malarii polega na przyjmowaniu leków przeciwko zarodźcom malarii.
• Główne grupy leków na malarię to: pochodne artemizyny, pochodne chinoliny, antagoniści folianów, tetracykliny, doksycylina i klindamycyna.
• Zapobieganie malarii obejmuje stosowanie leków przeciwmalarycznych, unikanie ukąszeń komarów oraz stosowanie repelentów na skórę.
• Obecnie nie istnieje szczepionka przeciwko malarii, która byłaby dostępna dla wszystkich.

Malaria to choroba zakaźna przenoszona przez komary, która stanowi poważne zagrożenie zdrowotne w wielu regionach świata, szczególnie w krajach tropikalnych. Choć medycyna dysponuje rozległą wiedzą na temat leczenia i profilaktyki malarii, to wciąż stanowi ona istotny problem zdrowotny na świecie. Sprawdź, jakie leki na malarię są stosowane najczęściej, czy istnieje szczepienie na malarię oraz na czym polega profilaktyka tej choroby.

Leki na profilaktyce malarii:

• Falcimar
• Doxycyclinum Polfarmex
• Arechin

Jakie leki stosuje się w leczeniu malarii?

Pierwsze leki na malarię stosowane były w medycynie chińskiej już od III wieku n.e. Początkowo były to liście bylicy rocznej, z których w XX wieku wyizolowano artemizynę. Za odkrycie tej substancji o działaniu przeciwpierwotniakowym profesor Youyou Tu otrzymał Nagrodę Nobla w 2015 roku, stanowiąc tym samym krok milowy w walce z malarią. Z kolei w Ameryce Południowej przez setki lat do zwalczania malarii wykorzystywano sproszkowaną korę drzewa chinowego. Metoda ta dotarła do Europy w XVII wieku, a w 1820 roku udało się francuskim naukowcom, Pierre’owi Pelletierowi i Josephowi Caventou, wyizolować z niej chininę.

Leki przeciwmalaryczne – podział

Pochodne artemizyny

Artemizyna, działając przez wiązanie się z żelazem, prowadzi do destrukcji białek obecnych w pasożytach, co jest kluczowe w jej szybkim działaniu przeciwko malarii. Skuteczność tej substancji wynika z jej zdolności do atakowania zarodźców malarii na różnych etapach ich rozwoju w krwiobiegu, włączając w to gametocyty, co przyczynia się do ograniczenia rozprzestrzeniania się choroby. W terapii malarii stosuje się:

• artemeter z lumefantryną, który jest najczęściej stosowanym lekiem (jednym z 5 rekomendowanych przez WHO) w doustnym leczeniu niepowikłanych form malarii. Choć dokładny mechanizm działania tej kombinacji nie jest całkowicie poznany, wiadomo, że hamuje ona syntezę białek oraz replikację DNA pierwotniaka, co przyczynia się do skuteczności leczenia;
• artesunat – stosowany dożylnie, znajduje zastosowanie w leczeniu ciężkich i skomplikowanych przypadków malarii (np. w wyniku zarażenia Plasmodium falciparum). Jego działanie prawdopodobnie opiera się na zakłóceniu funkcjonowania mitochondriów, indukcji stresu oksydacyjnego oraz tworzeniu reaktywnych form tlenu. Badania z randomizacją potwierdziły wyższą skuteczność artesunatu w porównaniu z chininą, co czyni go lekiem pierwszego wyboru w leczeniu malarii zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Artesunat charakteryzuje się również bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, z reakcją nadwrażliwości typu 1 jako najczęstszym działaniem niepożądanym, występującym z częstością 1 na 3000 przypadków;
• połączenie artesunatu z amodiachiną – poprzez zwiększenie ilości toksycznego dla zarodźców hemu i hamowanie aktywności polimerazy przyczynia się do skuteczniejszego działania. Należy jednak zaznaczyć, że amodiachina nie jest zarejestrowana do użytku w Polsce.

Pochodne chinoliny

Pochodne chinoliny to przede wszystkim:

• chinina – alkaloid pozyskiwany z kory drzewa chinowego, który znajduje zastosowanie w terapii malarii, szczególnie w jej ciężkich lub powikłanych formach. Podawana jest dożylnie lub domięśniowo, a w przypadku mniej skomplikowanych przebiegów choroby – doustnie, często w połączeniu z doksycykliną lub klindamycyną. Działanie chininy polega na zmianie pH w komórkach zarodźca oraz zwiększeniu stężenia hemu, co jest toksyczne dla patogenu. Należy jednak pamiętać o konieczności stosowania chininy w długotrwałym, 7-dniowym schemacie leczenia ze względu na rosnącą oporność zarodźców. Podczas terapii chininą istnieje ryzyko wystąpienia objawów cynchonizmu, w tym szumy uszne, nudności czy zaburzenia widzenia, które zazwyczaj ustępują po zaprzestaniu przyjmowania leku. Chinina może również prowadzić do poważniejszych działań niepożądanych, takich jak biegunka, pokrzywka czy kardiotoksyczność, co wymaga ostrożności w jej stosowaniu;
• chlorochina – pierwszy lek przeciwmalaryczny produkowany na dużą skalę. Obecnie jest zalecana do stosowania doustnego tylko w wybranych regionach świata z powodu szeroko rozpowszechnionej oporności. Jej działanie polega na podobnym mechanizmie co chinina. Najczęściej obserwowane działania niepożądane to objawy dyspeptyczne oraz ból głowy;
• prymachina – wykorzystywana w celu eliminacji hipnozoitów rodzaju Plasmodium ovale i Plasmodium vivax z wątroby, co zapobiega nawrotom malarii. Przed rozpoczęciem terapii konieczne jest wykluczenie niedoboru dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, aby uniknąć ryzyka niedokrwistości hemolitycznej. W trakcie leczenia zaleca się również monitorowanie funkcji serca;
• meflochina – stosowana zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu malarii. Może powodować szereg działań niepożądanych, w tym zaburzenia neuropsychiczne. Z tego względu jej użycie jest ograniczone, szczególnie wśród osób z historią chorób psychicznych. Dyskusyjne pozostaje stosowanie meflochiny w profilaktyce malarii u kobiet ciężarnych, mimo potwierdzonej skuteczności i bezpieczeństwa dla płodu, ze względu na możliwe skutki uboczne.

Antagoniści folianów

Ta kategoria leków obejmuje takie substancje czynne jak:

• sulfadoksyna z pirymetaminą – stosowana w walce z malarią od lat 40. XX wieku. Mimo to w obliczu rosnącej oporności na ten lek oraz występowania niepożądanych efektów ubocznych, współcześnie preferuje się stosowanie leków opartych na artemizynie. Mechanizm działania sulfadoksyny z pirymetaminą polega na antagonizmie wobec kwasu foliowego, co prowadzi do zahamowania rozwoju zarodźców Plasmodium poprzez blokadę syntezy kwasu foliowego. Wśród najczęściej występujących działań niepożądanych wymienia się bóle głowy, problemy z trawieniem oraz reakcje alergiczne o zróżnicowanym stopniu nasilenia, takie jak pokrzywka, zespół Stevensa-Johnsona czy toksyczna nekroliza naskórka. Obecnie ze względu na rosnącą lekooporność zaleca się stosowanie tej kombinacji wyłącznie w celu profilaktyki malarii u ciężarnych kobiet w regionach, gdzie choroba ta jest endemiczna;
• atowakwon z proguanilem – doustny preparat, który znajduje zastosowanie głównie w profilaktyce malarii, ale jest również zarejestrowany do leczenia niepowikłanej malarii spowodowanej przez P. falciparum. Lek ten działa zarówno na formy krwinkowe, jak i pozakrwinkowe zarodźców, nie wykazując jednak aktywności wobec form uśpionych. Proguanil działa poprzez hamowanie aktywności reduktazy dihydrofolianowej, a w połączeniu z atowakwonem obniża potencjał błony mitochondrialnej. Działanie to prowadzi do zaburzenia syntezy kwasów nukleinowych w komórkach zarodźca, przy czym atowakwon dodatkowo zakłóca transport elektronów przez błonę mitochondrialną. Ze względu na wysoką lipofilność atowakwonu i jego słabą rozpuszczalność w wodzie zaleca się przyjmowanie leku wraz z tłustym posiłkiem, co zwiększa jego wchłanianie. Lek charakteryzuje się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, a najczęściej obserwowane skutki uboczne to dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak ból brzucha, wymioty, biegunka czy brak apetytu, a także znacznie rzadziej występująca niedokrwistość i neutropenia. Nie ma konieczności dostosowywania dawki leku u pacjentów z łagodnym lub umiarkowanym upośledzeniem funkcji wątroby lub nerek.

Tetracyklina, doksycyklina i klindamycyna

Antybiotyki takie jak tetracyklina, doksycyklina oraz klindamycyna, działają przeciwpierwotniakowo poprzez hamowanie procesu syntezy białek. Ich zastosowanie znajduje się w terapii malarii, gdzie są one łączone z lekami z innych grup. Ponadto doksycyklina znajduje zastosowanie również w zapobieganiu malarii.

Profilaktyka malarii

W profilaktyce malarii łączy w sobie dwie metody: niefarmakologiczną i farmakologiczną. Przed wyjazdem za granicę istotne jest, aby dokładnie zapoznać się z obszarami, gdzie występuje malaria, co pozwoli na odpowiednie przygotowanie się do podróży.

Wśród środków niefarmakologicznych kluczowe jest:

• unikanie przebywania na zewnątrz w czasie, gdy komary są najbardziej aktywne, czyli od zmierzchu do świtu;
• omijanie miejsc blisko zbiorników wodnych, które są idealnym środowiskiem dla rozmnażania się komarów;
• noszenie ubrań z długimi rękawami i nogawkami, chroniącymi przed ukąszeniami komarów;
• zadbanie o to, by okna i kratki wentylacyjne były zabezpieczone siatkami, które uniemożliwiają dostęp owadów;
• sprawdzenie, czy nie ma żadnych nieszczelności, przez które komary mogłyby się dostać;
• korzystanie z łóżek z moskitierami lub (np. w przypadku biwakowania) z hamaków zabezpieczonych gęstymi siatkami;
• stosowanie repelentów do ochrony skóry przed ukąszeniami, najlepiej takich zawierających DEET w stężeniu 30-50% lub ikarydynę w stężeniu 20%.

W profilaktyce farmakologicznej kluczową rolę odgrywają leki przeciwmalaryczne. Istnieje kilka dostępnych preparatów, które należy przyjmować przed wyjazdem, w trakcie pobytu oraz po powrocie do domu z rejonu zagrożonego malarią. Zaleca się szczególnie stosowanie tabletek zawierających atokwanon i proguanil, które przyjmuje się raz dziennie, zaczynając 1-2 dni przed wyjazdem, kontynuując w czasie pobytu oraz przez 7 dni po powrocie (w dawce dostosowanej do masy ciała pacjenta).

Malaria – szczepionka w profilaktyce malarii

Obecnie dostępna szczepionka przeciwko malarii przeznaczona jest wyłącznie dla dzieci mieszkających na obszarach, gdzie malaria występuje i zachodzi ryzyko zachorowania. Osoby dorosłe, zarówno mieszkańcy tych terenów, jak i turyści udający się do regionów zagrożonych malarią, nie mają do niej dostępu. Planowanie podróży do egzotycznych krajów wymaga zatem szczególnej uwagi, zwłaszcza jeśli celem jest obszar, gdzie istnieje wysokie ryzyko zachorowań na choroby zakaźne i pasożytnicze.Dodatkowo niski standard warunków sanitarnych oraz opieki zdrowotnej w porównaniu do standardów europejskich wymaga od podróżujących odpowiedniego przygotowania. Na 6-8 tygodni przed planowanym wyjazdem zalecana jest konsultacja lekarska w poradni medycyny podróży. Specjalista wydaje odpowiednie zalecenia dotyczące chemioprofilaktyki, ale również opracuje indywidualny plan profilaktyki przeciw malarii, dostosowany do potrzeb i stanu zdrowia podróżującego.