Nerw kulszowy – budowa, funkcje i uszkodzenie

Najważniejsze informacje

• Nerw kulszowy to największy i najdłuższy nerw w ciele człowieka. Biegnie od dolnej części pleców (okolica lędźwiowo-krzyżowa) przez pośladek i wzdłuż tylnej części uda, aż do kolana. 
• Funkcją nerwu kulszowego jest unerwianie mięśni tylnej części uda, podudzia, a także stopy.
• Najczęstszą przyczyną uszkodzenia opisywanego nerwu jest rwa kulszowa, która objawia się silnym bólem promieniującym od dolnej części pleców, poprzez pośladek, aż do stopy.

Nerw kulszowy, największy i najdłuższy nerw w ciele człowieka, przebiega od dolnego odcinka kręgosłupa przez pośladek oraz tylną część uda, aż do stopy. Unerwia zarówno mięśnie, jak i skórę tych obszarów. Odpowiada za ruch oraz czucie w kończynach dolnych, a jego uszkodzenie lub ucisk (np. w wyniku rwy kulszowej) może prowadzić do silnego bólu, drętwienia czy osłabienia mięśni.

Budowa i lokalizacja nerwu kulszowego – gdzie jest i jak przebiega?

Nerw kulszowy (ang. sciatic/ischiadic nerve, łac. nervus ischiadicus) jest największym i najdłuższym nerwem w ciele człowieka, który biegnie wzdłuż kończyny dolnej aż do stopy. Stanowi on końcową gałąź splotu krzyżowego i składa się z włókien mieszanych (czuciowych i ruchowych). Nerw kulszowy unerwia podudzie, zginacze uda i część stopy. Jego grubość (ok. 5 mm) wynika z połączenia włókien nerwowych pochodzących z pięciu korzeni nerwowych, tj.: S1, S2, S3, L4 i L5.

Nerw kulszowy wychodzi z otworu kulszowego miednicy, a następnie biegnie w dół mięśnia gruszkowatego. Dalej rozciąga się w kierunku dołu podkolanowego. W tym miejscu zaczyna dzielić się na dwa odcinki: pośladkowy i udowy. Pierwszy z nich biegnie ku tyłowi – od stawu biodrowego i szyjki kości udowej. Osadzony jest na mięśniach bliźniaczych, mięśniu czworobocznym oraz zasłaniaczu wewnętrznym. Drugi odcinek z kolei przebiega w tkance łącznej w tylnej części mięśnia przywodziciela wielkiego, a dalej ku dołowi – od mięśnia pośladkowego wielkiego aż do dołu podkolanowego. W tym miejscu nerw kulszowy dzieli się na dwie główne gałęzie: nerw piszczelowy (przyśrodkowy) i nerw strzałkowy wspólny. 

Ze względu na swoje rozmiary nerw kulszowy jest zaopatrzony w sieć naczyń krwionośnych, które dostarczają mu tlenu i składników odżywczych. Zalicza się do nich m.in.: 

• tętnica pośladkowa dolna – to główne naczynie, które dostarcza krew do nerwu kulszowego; jej gałęzie odżywiają nerw w jego początkowej części (w obrębie pośladków i miednicy);
• tętnice przeszywające – gałęzie odchodzące od tętnicy udowej, które przechodzą przez mięśnie uda; szczególne znaczenie mają tu gałęzie tętnicy przeszywającej III, które dostarczają krew do części nerwu biegnącej w dół;
• tętnica przyśrodkowa uda – część jej gałęzi dostarcza krew do nerwu kulszowego, zwłaszcza w jego części bliższej (w okolicy udowej).

Wzdłuż nerwu kulszowego przebiegają także naczynia żylne, które odprowadzają krew oraz pomagają w metabolizmie tkanek nerwowych.

Zaburzenia krążenia w tym obszarze, spowodowane np. tworzeniem się żylaków lub uciskiem na naczynia, mogą prowadzić do dolegliwości bólowych związanych z nerwobólem kulszowym. 

Nerw kulszowy – co unerwia i jakie pełni funkcje?

Prawidłowe działanie nerwu kulszowego jest kluczowe dla codziennych czynności, takich jak: chodzenie, bieganie, wstawanie, a także odbieranie bodźców czuciowych (np. bólu czy dotyku) w dolnej części ciała. Jego uszkodzenie może prowadzić do poważnych problemów, np. rwy kulszowej, która charakteryzuje się bólem promieniującym od dolnej części pleców w kierunku nóg. 

Nerw kulszowy odpowiada zarówno za funkcje ruchowe, jak i czuciowe – m.in. przekazuje sygnały do mięśni, co umożliwia ruchy kończyny dolnej. Ponadto unerwia ruchowo tylne mięśnie uda, w tym: mięsień półścięgnisty i półbłoniasty, głowę długą mięśnia dwugłowego uda oraz część mięśnia przywodziciela wielkiego. Po podziale na nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny unerwia również mięśnie podudzia oraz stopy. Czuciowo odpowiada z kolei za unerwienie skóry podudzia, bocznej powierzchni i podeszwy stopy. 

Dzięki nerwowi kulszowemu możliwe jest:

• zginanie stopy i palców,
• prostowanie stopy, zginanie i prostowanie kolana, a także utrzymywanie stabilności stawu kolanowego, 
• ruchy w obrębie uda – zginanie w stawie biodrowym (np. przy chodzeniu, bieganiu, wchodzeniu po schodach),

• czucie w tylnej części uda, dolnej części podudzia, stopy oraz palców stopy,
• czucie w stawie kolanowym i niektórych częściach stawu biodrowego, dzięki czemu możliwe jest odczuwanie dotyku, temperatury, bólu i innych bodźców.

Uszkodzenie nerwu kulszowego – jakie są przyczyny?

Nerw kulszowy obejmuje znaczną część ciała, to duży nerw, który łatwo ulega uszkodzeniom. Pociąga to za sobą potrzebę przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki, leczenia, a następnie rehabilitacji. Trzeba pamiętać, że ewentualne powikłania mogą prowadzić do trwałego zaburzenia czucia, niedowładów mięśniowych, a także przewlekłych przykurczy mięśni.

Do uszkodzenia nerwu kulszowego może dojść na skutek: 

• urazów mechanicznych, w tym wypadków komunikacyjnych – mogą być one przyczyną przerwania korzeni nerwu,
• zmian o charakterze żylakowatym,
• ucisku na korzenie nerwowe, np. w kanale kręgowym przez krążek międzykręgowy lub rosnące guzy,
• stanów zapalnych rozwijających się w obrębie nerwu,
• przepukliny dysku,
• niektórych zabiegów chirurgicznych np. endoprotezoplastyki stawu biodrowego.

Upośledzenie funkcji nerwu kulszowego może prowadzić do poważnych konsekwencji – problemów z chodzeniem, zniesienia ruchów stopy, a także zaburzenia zginania stawu kolanowego. 

Co ciekawe, w przypadku złamania kości udowej bardzo rzadko dochodzi do uszkodzenia nerwu kulszowego, ponieważ jest on odseparowany przez warstwę mięśnia przywodziciela wielkiego oraz tkankę tłuszczową (od strony dołu kolanowego).

Ból kręgosłupa objawem ucisku na nerw kulszowy

Bóle korzeniowe, odczuwane w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, określane potocznie jako rwa kulszowa, to zespół objawów, które występują w wyniku podrażnienia struktur nerwowych w odcinkach kręgosłupa L4-S1. W większości przypadków rwa jest następstwem ucisku na korzenie nerwowe, co może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Główną przyczyną rwy kulszowej jest przepuklina jądra miażdżystego, która może podrażniać korzenie nerwowe i powodować ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa. Warto zaznaczyć, że jego intensywność zależy przede wszystkim od rozmiarów, a także od lokalizacji przepukliny. Te, które tworzą się w kierunku tylno-bocznym, na ogół powodują bardzo intensywny ból. Łagodniejsze dolegliwości towarzyszą z kolei przepuklinom tworzącym się w kierunku przednim. 

Ucisk na nerw kulszowy może być ponadto spowodowany przez stenozę, czyli zwężenie kanału kręgowego.

Nerw kulszowy – objawy uszkodzenia

Objawy związane z uszkodzeniem nerwu kulszowego mogą występować jednostronnie i nasilać się podczas kaszlu, kichania lub długiego przebywania w pozycji siedzącej.

Wśród objawów związanych z dysfunkcją nerwu kulszowego należy wymienić:

• ostry, przeszywający lub piekący ból promieniujący od pośladka przez tylną część uda, podudzie (czasem aż do stopy),
• uczucie drętwienia i mrowienie lub brak czucia (tył uda, podudzie, stopa),
• osłabienie mięśni, trudności w poruszaniu nogą, przy zginaniu kolana lub podczas unoszenia stopy,
• opadanie stopy – niemożność uniesienia jej przedniej części w trakcie chodzenia,
• osłabienie odruchów głębokich, np. skokowego. 

Powyższe symptomy wymagają konsultacji z lekarzem. 

Nerw kulszowy – leczenie

Leczenie objawowe rwy kulszowej zależy od przyczyny dolegliwości, nasilenia objawów oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. W początkowej fazie terapii stosuje się leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. W przypadku skurczów mięśniowych wprowadza się z kolei leki rozluźniające, a w zaawansowanych przypadkach – sterydy, które mogą być podawane w formie zastrzyków.

Równolegle z leczeniem farmakologicznym zalecana jest fizjoterapia obejmująca ćwiczenia rozciągające, terapię manualną oraz elektroterapię. Takie dwutorowe działanie zmniejsza napięcie mięśniowe i poprawiają ukrwienie w rejonie dotkniętym bólem. Objawy można złagodzić również poprzez zmianę stylu życia – unikanie zbyt intensywnego wysiłku fizycznego oraz dźwigania ciężkich przedmiotów, a także utrzymywanie prawidłowej postawy ciała.

Jeśli objawy nie ustępują po zastosowaniu metod zachowawczych, konieczna może okazać się interwencja chirurgiczna polegająca na usunięciu przepukliny dysku lub innej przyczyny ucisku na nerw kulszowy. Decyzję o ewentualnej operacji podejmuje lekarz specjalista (neurolog, neurochirurg lub ortopeda) po dokładnej ocenie stanu pacjenta i analizie wyników badań diagnostycznych (rezonansu magnetycznego czy tomografii komputerowej).

Ile trwa regeneracja nerwu kulszowego i czy w ogóle jest możliwa?

Pacjenci często zadają pytanie, jak długo regeneruje się nerw kulszowy. To złożony proces, który może potrwać wiele miesięcy, a nawet lat. Jest to uzależnione przede wszystkim od stopnia uszkodzenia. Najszybciej wraca siła mięśniowa, natomiast najwolniej czucie.

Regenerację nerwu kulszowego może przyspieszyć:

• rehabilitacja – obejmuje najczęściej terapię manualną, zabiegi wykonywane za pomocą ultradźwięków, galwanizację, prądy (interferencyjne, diadynamiczne, Traberta) i kinezyterapię;
• naświetlanie promieniowaniem podczerwonym i widzialnym – poprawia ukrwienie, redukuje ból i napięcie mięśniowe. Działa biostymulacyjnie i przeciwzapalnie, wspomagając regenerację tkanek oraz przyspieszając procesy naprawcze w obszarze objętym terapią; zabiegi w wykorzystaniem lamp należy przeprowadzać jednak z dużą ostrożnością, ponieważ zbyt wysokie temperatury mogą jedynie nasilić dolegliwości bólowe.
• dieta – bogata w witaminy i minerały, niskokaloryczna i przeciwzapalna; w menu powinny znaleźć się źródła niezbędnych nasyconych kwasów tłuszczów (NNKT) – głównie kwasy omega-3 i omega-6 (obecne w rybach, jajach, algach i orzechach);
• zimne okłady – pomagają w łagodzeniu dolegliwości bólowych, 
• ciepłe okłady – są stosowane w celu rozluźnienia mięśni,
• masaże – klasyczne, segmentarne, podwodne czy z wykorzystaniem specjalistycznych aparatów. 

Nerw kulszowy – ćwiczenia 

Ćwiczenia na nerw kulszowy powinny obejmować rozciąganie i wzmacnianie mięśni dolnej partii pleców oraz pośladków (szczególnie mięśnia gruszkowatego). 

Ważne jest rozciąganie mięśni grupy tylnej uda, które pomaga zmniejszyć napięcie na przebiegu nerwu. W celu odciążenia odcinka lędźwiowego warto natomiast wzmacniać mięśnie stabilizujące kręgosłup i miednicę. 

Regularne i odpowiednio dobrane ćwiczenia poprawiają elastyczność, zmniejszają ucisk na nerw oraz łagodzą dolegliwości bólowe. 

Ćwiczenia mogą przyspieszyć proces regeneracji nerwu kulszowego, jednak można je włączyć do leczenia dopiero po wcześniejszej konsultacji z fizjoterapeutą. 

FAQ

Najczęstsze pytania dotyczące nerwu kulszowego.