Penicylina

Penicylina jest lekiem, który występuje zarówno w postaci naturalnej, jak i półsyntetycznej. Można ją znaleźć również w składzie preparatów złożonych opierających się na działaniu skojarzonym penicyliny i innych substancji czynnych (inhibitorów β-laktamaz, np. kwasu klawulanowego) – to te antybiotyki przeważają w sprzedaży aptecznej.

W kategorii penicylin mieści się cała grupa leków bakteriobójczych – β-laktamowych antybiotyków penicylinowych. Takie antybiotyki blokują aktywność enzymów bakteryjnych – transpeptydaz (PBP). Bez transpeptydaz niemożliwa jest synteza ściany komórkowej bakterii. Na skutek działania penicylin ściana komórkowa staje się przepuszczalna, co prowadzi do rozpadu bakterii.

Penicyliny należą do najlepiej tolerowanych antybiotyków i mają wysoki profil bezpieczeństwa (charakteryzują się niską toksycznością narządową i ogólną). Stwarzają jednak poważne zagrożenie dla osób uczulonych na substancję czynną bądź jej pochodne (mogą wywołać ciężką reakcję nadwrażliwości – wstrząs anafilaktyczny).

Penicyliny naturalne:

• penicylina G,
• penicylina krystaliczna,
• benzylopenicylina prokainowa,
• benzylopenicylina benzatynowa,
• fenoksymetylopenicylina

mają węższe spektrum działania niż penicyliny półsyntetyczne:

• penicyliny izoksazolilowe (np. oksacylina, kloksacylina),
• aminopenicyliny (np. amoksycylina, ampicylina),
• karboksypenicyliny (np. karbenicylina, tikarcylina),
• ureidopenicyliny (np. azlocylina, piperacylina),
• amidynopenicyliny (np. mecylinam, piwmecylinam).

Penicyliny naturalne wykazują aktywność głównie wobec bakterii Gram‑dodatnich (gronkowców, paciorkowców, pneumokoków i laseczek beztlenowych). Mają też zastosowanie w leczeniu nielicznych zakażeń bakteriami Gram-ujemnymi (niektórymi promieniowcami, krętkami, gonokokami). Nie działają natomiast na enterokoki (należące do paciorkowców).

Wśród penicylin półsyntetycznych znajdują się zarówno substancje o wąskim spektrum działania (izoksazolowe), jaki i o szerokim spektrum działania (pozostałe z tej grupy). Zakres aktywności poszczególnych penicylin półsyntetycznych jest zróżnicowany. Powszechnie stosowana amoksycyklina wykazuje skuteczność m.in. przeciwko: pałeczkom hemofilnym typu b (Hib, Haemophilus influenzae), pałeczkom okrężnicy (Escherichia coli), pałeczkom Shigella, promieniowcowi promienicy (Actinomyces), bakteriom Salmonelli.

Najczęstszymi wskazaniami do stosowania antybiotyków z grupy penicylin są takie jednostki chorobowe jak:

• zapalenie gardła i migdałków podniebiennych,
• zapalenia zatok obocznych nosa,
• ostre zapalenie ucha środkowego,
• ropne zapalenie błony śluzowej nosa i gardła,
• bakteryjne zapalenie oskrzeli i płuc,
• angina bakteryjna (ropna),
• zapalenie wsierdzia lub osierdzia,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• różne rodzaje zakażeń skóry i tkanki podskórnej (liszajec, róża, różyca, czyraczność, ropowica, ropień),
• płonica (szkarlatyna),
• kiła nabyta lub wrodzona,
• posocznica,
• listerioza
• tężec,
• wąglik.

Stosowanie penicyliny wygląda różnie w zależności od rodzaju antybiotyku (grupa antybiotyków penicylinowych jest bardzo liczna), ale także typu, ciężkości i lokalizacji zakażenia, wrażliwości danego drobnoustroju na dobrany preparat, wieku i masy ciała pacjenta, czynności nerek oraz występowania dodatkowych chorób.

Penicylinę można przyjmować zarówno w postaci doustnej, jak i domięśniowej czy dożylnej (przeważnie w zastosowaniu szpitalnym). Najczęstszą postacią jest penicylina w tabletkach lub w zawiesinie doustnej. Penicylina w zastrzykach (benzylopenicylina) charakteryzuje się przedłużonym uwalnianiem i ma zastosowanie w leczeniu zakażeń o umiarkowanie ciężkim przebiegu (domięśniowe podawanie penicyliny jest standardem postępowania w przypadku kiły).

Dawka penicyliny powinna zostać dobrana przez lekarza indywidualnie. W przypadku braku indywidualnych zaleceń lekarskich można kierować się informacjami zawartymi w ulotce dla pacjenta. W ulotce każdego antybiotyku z penicyliną znajdują się odrębne instrukcje dotyczące dawkowania (najczęstszy schemat to 2–3 dawki leku przez co najmniej 10 dni).

Zaleca się zażywanie poszczególnych dawek antybiotyku w równych odstępach czasowych (przy dawkowaniu 3 razy dziennie optymalne są odstępy 8h między dawkami). Aby leczenie było skuteczne, penicylinę należy przyjmować do ostatniej dawki. Przerwanie lub przedwczesne zakończenie terapii sprawia, że bakterie stają się oporne na lek (przestają reagować na antybiotyk), a infekcja może nawrócić przy następnym osłabieniu odporności.

Przed rozpoczęciem leczenia penicyliną najlepiej przeprowadzić badanie lekowrażliwości wyizolowanego drobnoustroju, który odpowiada za powstanie zakażenia. Możliwe jest włączenie antybiotykoterapii jeszcze przed uzyskaniem wyniku, ale po określeniu lekowrażliwości konieczna bywa zmiana leku.

Głównym przeciwwskazaniem do stosowania antybiotyków penicylinowych jest nadwrażliwość lub uczulenie na leki z tej grupy. Penicylin nie należy przyjmować również przy uczuleniu na cefalosporyny lub inne antybiotyki beta-laktamowe (ze względu na ryzyko alergii krzyżowej) oraz przy zaburzeniach żołądkowo-jelitowych z wymiotami i biegunką.

Bardzo ostrożne leczenie penicylinami zaleca się też w przypadku występowania innych alergii (a zwłaszcza ciężkich reakcji alergicznych zgłaszanych przez pacjenta w wywiadzie) lub astmy oskrzelowej. Wskazaniami do zażywania najmniejszej możliwej dawki penicyliny są zaburzenia czynności nerek, wątroby, serca, jak również podeszły wiek chorego.

Penicylina w ciąży może być stosowana tylko wtedy, gdy istnieją wskazania bezwzględne, czyli zachodzi konieczność wprowadzenia antybiotykoterapii (dotyczy to wszystkich etapów ciąży, ale szczególna ostrożność zalecana jest w I trymestrze, czyli w okresie organogenezy). Penicylina i jej pochodne są antybiotykami pierwszego wyboru dla kobiet ciężarnych.

Przed zastosowaniem penicyliny należy poinformować lekarza o wszystkich aktualnie przyjmowanych lekach (również tych bez recepty). Możliwe jest wystąpienie interakcji antybiotyków penicylinowych z takimi substancjami czynnymi jak:

• probenecyd (stosowany w leczeniu dny moczanowej i hiperurykemii),
• allopurynol (stosowany w przypadku kamicy nerkowej oraz niektórych chorób nowotworowych),
• warfaryna (należąca do leków przeciwzakrzepowych),
• metotreksat (stosowany w terapii różnych rodzajów raka, łuszczycy, RZS),
• antybiotyki tetracyklinowe i inne antybiotyki o działaniu bakteriostatycznym, które osłabiają właściwości bakteriobójcze penicylin.

Penicylina zmniejsza również skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych. Dlatego kobietom regularnie przyjmującym tabletki antykoncepcyjne w trakcie antybiotykoterapii zaleca się stosowanie dodatkowo niehormonalnej metody antykoncepcji.

Leczenie antybiotykiem z penicyliną wiąże się z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych, które dotyczą niewielkiego odsetka pacjentów. Najczęstszymi skutkami ubocznymi stosowania penicyliny (u 1 na 10 osób) są biegunka, nudności i wysypka skórna. Rzadziej (u 1 na 100 osób) zdarzają się wymioty. Do bardzo rzadkich działań niepożądanych (u 1 na 1000 osób) należą m.in. objawy grypopodobne, zaburzenia układu krwiotwórczego (np. niedokrwistość), zaburzenia czynności nerek, zapalenie jelita grubego, zapalenie wątroby.

Penicylina naturalna należy do mocno uczulających substancji, które mogą wywołać silną reakcję alergiczną, w skrajnych przypadkach prowadzącą do śmierci. Z tego powodu podaje się ją tylko w lecznictwie zamkniętym. Penicylina półsyntetyczna – która ma szersze zastosowanie – uczula dużo rzadziej.

Większość reakcji nadwrażliwości po zastosowaniu penicyliny objawia się jedynie pokrzywką mijającą samoistnie po odstawieniu leku. U 0,01–0,06% pacjentów uczulonych na penicylinę po podaniu antybiotyku dochodzi do wstrząsu anafilaktycznego. Jest to groźna reakcja organizmu, o której mogą świadczyć takie objawy jak:

• silna pokrzywka, świąd skóry i rumień,
• obrzęk warg,
• łzawienie i świąd oczu,
• zaczerwienienie spojówek,
• świąd nosa i wodnisty katar,
• kaszel napadowy,
• trudności z oddychaniem i świszczący oddech,
• chrypka i uczucie ciała obcego w gardle,
• ból w klatce piersiowej,
• ból głowy,
• ból brzucha,
• nudności i wymioty,
• biegunka,
• zaburzenia rytmu serca,
• spadek ciśnienia,
• zapaść krążeniowa,
• drgawki.

Objawy uczulenia na penicylinę mogą być zarówno natychmiastowe (takie występują do godziny od podania leku), jak i opóźnione (pojawiają się nawet po 7 dniach od przyjęcia antybiotyku).