Badania, leczenie niewydolności serca

Najważniejsze informacje

• Pacjent z objawami niewydolności serca powinien w pierwszej kolejności zgłosić się do lekarza rodzinnego, który zleci wstępne badania i wystawi skierowanie do kardiologa.
• W procesie diagnostycznym wykorzystuje się badania krwi z oznaczeniem peptydów natriuretycznych (BNP lub NT-proBNP), EKG, echokardiografię i RTG klatki piersiowej, a w wybranych przypadkach także rezonans serca (CMR), koronarografię, tomografię komputerową lub testy wysiłkowe.
• Leczenie niewydolności serca obejmuje terapię przyczynową oraz farmakoterapię poprawiającą rokowanie (m.in. ACEI lub ARNI, beta-blokery, antagoniści aldosteronu i inhibitory SGLT2), a w razie potrzeby także diuretyki i inne leki wspomagające. 
• W cięższych postaciach niewydolności lekarz może zdecydować o wszczepieniu urządzenia wspomagającego pracę serca (ICD, CRT, LVAD) lub przeszczepie. Ważnym elementem terapii jest również modyfikacja stylu życia – niskosodowa dieta, regularna aktywność fizyczna, kontrola płynów oraz unikanie używek.

Diagnozowanie niewydolności serca wymaga współpracy z lekarzami różnych specjalności i zastosowania zaawansowanych metod oceny stanu układu krążenia. Wczesne rozpoznanie i indywidualnie dobrane leczenie – obejmujące zarówno nowoczesne leki, jak i procedury wspomagające pracę serca – pozwalają kontrolować objawy choroby, poprawić wydolność organizmu oraz ograniczyć ryzyko powikłań. Choć całkowite wyleczenie niewydolności zdarza się rzadko, współczesna terapia farmakologiczna i zabiegowa znacząco wydłużają życie pacjentów, poprawiają jego jakość oraz zmniejszają liczbę hospitalizacji.

Do jakiego lekarza z objawami niewydolności serca?

Niewydolność to przewlekła i postępująca choroba, która prowadzi do stopniowego pogorszenia funkcji mięśnia sercowego, dlatego w przypadku pojawienia się duszności, obrzęków, łatwej męczliwości lub kołatania serca konieczna jest niezwłoczna konsultacja ze lekarzem. 

Pierwszym specjalistą, do którego zwykle trafia pacjent, jest lekarz rodzinny (POZ). Do jego zadań należy:

• przeprowadzenie wywiadu i badania fizykalnego;
• zlecenie podstawowych testów (EKG, badania krwi), a w przypadku podejrzenia niewydolności serca również oznaczenia NT-proBNP;
• wystawienie skierowania do kardiologa.

Kardiolog odpowiada za dalszą diagnostykę i leczenie, przeprowadzając badania obrazowe oraz funkcjonalne (echokardiografia, Holter EKG, RTG klatki piersiowej czy testy wysiłkowe), a w razie potrzeby także rezonans serca lub koronarografię. Ponadto ustala leczenie farmakologiczne i, jeśli to konieczne, zabiegowe, koordynuje dalszą opiekę nad pacjentem, a w cięższych przypadkach kwalifikuje go do zaawansowanych terapii – ICD, CRT, LVAD lub przeszczepu serca. 

W terapię niewydolności serca mogą być zaangażowani również inni specjaliści:

• kardiochirurg – przy operacjach zastawkowych czy wieńcowych, implantacji urządzeń wspomagających krążenie, a także kwalifikacji do transplantacji;
• elektrofizjolog – przy zaburzeniach rytmu serca, kwalifikacji do ICD/CRT, ablacji arytmii;
• nefrolog, diabetolog, pulmonolog – w leczeniu chorób współistniejących (np. cukrzyca, przewlekła choroba nerek, POChP), które pogarszają przebieg niewydolności serca.

Nagłe sytuacje wymagające natychmiastowej pomocy (SOR/112) obejmują: ostrą duszność lub narastającą niewydolność oddechową, ból w klatce piersiowej, omdlenia, kołatania serca, obrzęk płuc oraz szybkie pogorszenie stanu zdrowia (nagły wzrost masy ciała, znaczne obrzęki czy skąpomocz). 

Jakie badania na niewydolność serca?

Rozpoznanie niewydolności serca opiera się na wywiadzie lekarskim, badaniu fizykalnym oraz odpowiednich procedurach diagnostycznych, których wybór zależy od rodzaju niewydolności, nasilenia objawów oraz podejrzewanej przyczyny. Diagnostyka w tym przypadku rozpoczyna się zwykle od badań laboratoryjnych i EKG, a o dalszych krokach decyduje kardiolog. 

• Badania laboratoryjne (podstawowe)
  • Morfologia krwi, elektrolity, kreatynina, glukoza, TSH – pozwalają ocenić stan ogólny i wykluczyć przyczyny wtórne.
  • BNP lub NT-proBNP – kluczowe markery diagnostyczne, których podwyższone wartości potwierdzają lub sugerują niewydolność serca oraz pozwalają ocenić nasilenie choroby. Trzeba jednak zaznaczyć, że ich poziom może wzrastać również w niewydolności nerek lub innych stanach.
  • Troponiny sercowe – oznaczane w ostrej niewydolności serca, głównie w celu wykrycia współistniejącego ostrego zespołu wieńcowego.
• Badania obrazowe
  • Echokardiografia (echo serca) – podstawowe badanie obrazowe, ocenia frakcję wyrzutową, kurczliwość mięśnia sercowego, budowę zastawek, ciśnienia napełniania komór oraz obecność płynu w osierdziu. Umożliwia rozróżnienie HFrEF (EF obniżona) i HFpEF (EF zachowana), co ma kluczowe znaczenie terapeutyczne.
  • RTG klatki piersiowej – pozwala wykryć powiększenie sylwetki serca, zastoje w płucach, a także płyn w jamach opłucnowych.
  • Rezonans magnetyczny serca (CMR) – stosowany w wybranych przypadkach, np. w kardiomiopatiach, ocenie blizny pozawałowej lub wątpliwej etiologii choroby serca.
• Badania funkcjonalne i rytmu serca
  • EKG – ocenia rytm, przewodzenie, zmiany niedokrwienne i pozawałowe.
  • Holter EKG i ciśnieniowy oraz testy wysiłkowe – stosowane w diagnostyce arytmii i ocenie reakcji serca na wysiłek.
  • Test 6-minutowego marszu – ocenia tolerancję wysiłku i funkcję układu sercowo-naczyniowego w przewlekłej niewydolności.
• Inwazyjne badania diagnostyczne
  • Koronarografia – wykonywana w przypadku podejrzenia choroby niedokrwiennej serca jako przyczyny niewydolności.
• Badania dodatkowe (w wybranych przypadkach)
  • USG żył szyjnych i płuc – pozwalają ocenić zastój żylny oraz wykryć obecność płynu w płucach, np. w przebiegu obrzęku lub wysięku opłucnowego. 

Brak właściwej diagnozy i włączenia odpowiedniej terapii prowadzi do progresji uszkodzenia mięśnia sercowego oraz nasilenia objawów niewydolności. 

Niewydolność serca – leczenie

Leczenie niewydolności serca ma charakter wieloaspektowy – obejmuje farmakoterapię, zabiegi interwencyjne oraz modyfikację stylu życia. Celem terapii jest poprawa jakości życia pacjenta, spowolnienie postępu choroby, ochrona mięśnia sercowego przed dalszymi uszkodzeniami oraz zmniejszenie ryzyka powikłań. 

Leczenie przyczynowe

Podstawą terapii niewydolności serca jest leczenie chorób, które doprowadziły do jej rozwoju.

• W przypadku nadciśnienia kluczowa jest skuteczna kontrola ciśnienia, co zmniejsza ryzyko progresji niewydolności – stosuje się leki, takie jak: ACEI, ARNI, beta-blokery i antagoniści aldosteronu (ARB w przypadku przeciwwskazań do ACEI). 
• Choroba niedokrwienna serca wymaga farmakoterapii (statyny, leki przeciwpłytkowe, ACEI/ARB/ARNI, beta-blokery) oraz rewaskularyzacji – angioplastyki wieńcowej lub pomostowania aortalno-wieńcowego – w celu poprawy perfuzji mięśnia sercowego i złagodzenia objawów niedokrwienia. 
• Wady zastawkowe serca leczy się operacyjnie lub przezskórnie, uwzględniając stopień niewydolności, frakcję wyrzutową, nasilenie objawów i ryzyko zabiegu. Procedury przezskórne obejmują m.in. TAVI lub przezskórną wymianę zastawki mitralnej.
• Leczenie kardiomiopatii i zaburzeń rytmu zależy od przyczyny – może sprowadzać się do farmakoterapii, procedur inwazyjnych (ablacje, ICD/CRT, a w wybranych przypadkach LVAD lub transplantacja) oraz kontroli migotania przedsionków czy antykoagulacji.

Leczenie przyczynowe spowalnia progresję niewydolności serca, ale zazwyczaj nie zastępuje terapii objawowej i poprawiającej rokowanie, takiej jak: ARNI, beta-blokery, antagoniści aldosteronu, flozyny czy diuretyki w kontroli przewodnienia. 

Leki na niewydolność serca

Celem leczenia farmakologicznego niewydolności jest hamowanie szkodliwej aktywności neurohormonalnej, poprawa wydolności mięśnia sercowego i rokowania pacjenta, a także redukcja objawów.

Dobór leków zależy od typu niewydolności serca (np. z obniżoną [HFrEF] czy zachowaną frakcją wyrzutową [HFpEF]), stopnia nasilenia dolegliwości oraz chorób współistniejących.

Pobierz aplikację

Receptomat w telefonie!

Dbaj o zdrowie tak jak Ci wygodnie!

Aplikacja Receptomat to innowacyjne rozwiązanie telemedyczne, które pozwala dbać o ciągłość leczenia w prosty sposób. Usługi medyczne są dostępne dla Ciebie przez 7 dni w tygodniu! Umów się na teleporadę, prześlij dokumentację medyczną, ustaw powiadomienia o lekach. Wygodnie, szybko, niezawodnie.

Pobierz naszą aplikację

Jakie grupy leków są przeważnie stosowane?

• ACEI (inhibitory konwertazy angiotensyny) lub ARB (blokery receptora angiotensyny II) – obniżają ciśnienie tętnicze, zmniejszają obciążenie serca i poprawiają rokowanie. Zalecane w sytuacjach, gdy ARNI są przeciwwskazane lub niedostępne. 
• ARNI (sakubitryl/walsartan) – nowoczesna terapia u pacjentów z niewydolnością serca z obniżoną frakcją wyrzutową (HFrEF). Wykazuje większą skuteczność w zmniejszaniu ryzyka zgonu i hospitalizacji niż ACEI. 
• Beta-blokery – redukują ryzyko nagłej śmierci sercowej i arytmii, poprawiają wydolność fizyczną oraz rokowanie. 
• Antagoniści receptora mineralokortykoidowego (MRA, np. spironolakton, eplerenon) – zmniejszają retencję sodu i wody, poprawiają przeżywalność. 
• Flozyny (inhibitory SGLT2, np. dapagliflozyna, empagliflozyna) – redukują ryzyko hospitalizacji i zgonu, skuteczne także u pacjentów bez cukrzycy. 
• Diuretyki – stosowane głównie objawowo w celu redukcji przewodnienia (obrzęki, duszność). Poprawiają komfort życia, ale nie wpływają istotnie na przeżycie. 

W wybranych przypadkach stosuje się również:

• iwabradynę – u pacjentów z tachykardią zatokową, u których leczenie beta-blokerem nie przynosi wystarczającej kontroli rytmu; 
• hydralazynę z azotanami – u osób nietolerujących ACEI/ARB/ARNI, szczególnie w określonych grupach etnicznych;
• digoksynę – objawowo, m.in. przy współistniejącym migotaniu przedsionków.

Leczenie operacyjne i zabiegowe

U części pacjentów z niewydolnością serca konieczne są zaawansowane interwencje zabiegowe lub chirurgiczne.

• Kardiowerter-defibrylator (ICD) – wszczepiany u pacjentów z wysokim ryzykiem groźnych arytmii komorowych i nagłego zgonu sercowego. Jego rolą jest przerwanie zagrażających życiu tachyarytmii.
• Stymulator resynchronizujący (CRT) – stosowany u pacjentów z niewydolnością serca z poszerzonym zespołem QRS i dysfunkcją skurczową lewej komory, poprawia synchronizację pracy serca, wydolność oraz przeżycie.
• Operacje kardiochirurgiczne – obejmują m.in. chirurgiczne leczenie wad zastawkowych (np. wymiana lub naprawa zastawki) oraz pomostowanie aortalno-wieńcowe (CABG, by-passy) u pacjentów z zaawansowaną chorobą wieńcową.
• Mechaniczne wspomaganie krążenia – np. lewokomorowe wspomaganie mechaniczne (LVAD), stosowane jako terapia pomostowa do przeszczepu serca lub leczenie docelowe u pacjentów niekwalifikujących się do transplantacji.
• Przeszczepienie serca – metoda ostateczna u chorych z ciężką, lekooporną niewydolnością, gdy inne terapie zawodzą.

Zmiana stylu życia

Modyfikacje codziennych nawyków są niezbędnym uzupełnieniem farmakoterapii i leczenia zabiegowego. Zalecenia obejmują:

• rezygnację z palenia tytoniu i nadmiernego spożycia alkoholu – oba czynniki nasilają niewydolność serca oraz zwiększają ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych;
• regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny – dostosowany indywidualnie do stanu pacjenta i stopnia niewydolności serca; ćwiczenia poprawiają wydolność oraz kondycję;
• kontrolę masy ciała – pozwala w porę wykryć zatrzymywanie płynów i pogorszenie niewydolności; 
• monitorowanie ciśnienia tętniczego i tętna – w tym kontrola objawów niewydolności (obrzęki, duszność, wzrost masy ciała);
• stosowanie zbilansowanej diety – ograniczenie soli, unikanie nadmiaru tłuszczów nasyconych i cukrów prostych, zwiększenie spożycia warzyw, owoców oraz błonnika;
• odpowiednie nawodnienie – według zaleceń lekarza, szczególnie przy stosowaniu diuretyków;
• ograniczenie stresu i dbanie o zdrowy sen – poprawiają ogólne funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego.

Wdrożenie powyższych zmian zwiększa skuteczność leczenia farmakologicznego i zabiegowego. Zdrowy styl życia stanowi fundament terapii oraz wspiera długoterminową kontrolę choroby, a także poprawia jakość życia pacjenta. 

Dieta przy niewydolności serca

Odpowiednia dieta wspiera pracę serca, poprawia samopoczucie i zmniejsza ryzyko powikłań. Zalecenia obejmują m.in.:

• ograniczenie soli (do 5–6 g/dobę) – zmniejsza retencję płynów i obrzęki; u niektórych pacjentów – po konsultacji z lekarzem – może być konieczne dalsze ograniczenie sodu; 
• kontrolę ilości płynów – szczególnie u osób z zaawansowaną niewydolnością serca lub obrzękami; zwykle 1,5–2 l/dobę, dostosowane indywidualnie;
• spożywanie warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz chudego białka – wymienione produkty wspierają układ sercowo-naczyniowy; 
• unikanie nadmiaru tłuszczów nasyconych, słodyczy i wysoko przetworzonej żywności – zmniejsza ryzyko otyłości, podwyższonego cholesterolu oraz pogorszenia funkcji serca; do diety warto włączyć zdrowe tłuszcze roślinne (np. oliwę z oliwek, orzechy) i produkty naturalne; 
• umiarkowane spożycie kawy, dopuszczalne w niewielkich ilościach – chyba że lekarz zaleci inaczej; 
• wykluczenie alkoholu – pogarsza funkcję mięśnia sercowego i zwiększa ryzyko arytmii.

Dieta powinna być dopasowana indywidualnie do stopnia niewydolności serca, masy ciała, funkcji nerek oraz chorób współistniejących. 

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie niewydolności serca?

Niewydolność serca to choroba przewlekła, która w większości przypadków wymaga stałej terapii. Całkowite wyleczenie jest rzadkie, ale bywa możliwe, jeśli uda się skutecznie usunąć przyczynę zaburzeń pracy serca.

Przykłady sytuacji, w których funkcja serca może się istotnie poprawić:

• skutecznie przeprowadzona operacja wady zastawkowej;
• wyleczenie ostrego zapalenia mięśnia sercowego;
• rewaskularyzacja w chorobie wieńcowej (np. angioplastyka, pomostowanie aortalno-wieńcowe/by-passy);
• wyrównanie zaburzeń metabolicznych lub hormonalnych (np. ciężkiej nadczynności tarczycy, niedoboru tiaminy – choroba beri-beri, kardiomiopatii alkoholowej po odstawieniu alkoholu).

W takich przypadkach serce może stopniowo odzyskać swoją funkcję, a objawy niewydolności całkowicie ustąpić. Zjawisko to w literaturze określa się jako „niewydolność serca z odzyskaną frakcją wyrzutową” (HFrecEF). Trzeba jednak pamiętać, że nawet przy poprawie czynności serca zaleca się kontynuowanie leczenia farmakologicznego, ponieważ istnieje ryzyko nawrotu objawów po jego odstawieniu [ESC 2023; AHA/ACC/HFSA 2022].

Najczęściej jednak niewydolność jest wynikiem trwałych, nieodwracalnych uszkodzeń mięśnia sercowego, np. po przebytym zawale, w kardiomiopatii rozstrzeniowej czy w przebiegu wieloletniego, źle kontrolowanego nadciśnienia tętniczego. W takich przypadkach leczenie skupia się głównie na: kontroli objawów, poprawie wydolności fizycznej, zapobieganiu zaostrzeniom i hospitalizacjom, a także zmniejszeniu ryzyka powikłań oraz zgonu.

Choć niewydolność serca pozostaje poważnym wyzwaniem medycznym, współczesne terapie – obejmujące leki (np. inhibitory ACE, ARNI, beta-blokery, antagonisty aldosteronu, flozyny), urządzenia wspomagające pracę narządu (ICD, CRT, LVAD) oraz w wybranych przypadkach zabiegi kardiochirurgiczne czy przeszczep – pozwalają znacząco wydłużyć życie pacjentów i poprawić jego jakość.

Istotne są także wspomniane wcześniej działania niefarmakologiczne: odpowiednia dieta (np. ograniczenie soli, kontrola płynów), aktywność fizyczna dostosowana do możliwości chorego, szczepienia ochronne (np. przeciw grypie i pneumokokom) oraz unikanie używek. Wspierają one efekty terapii i mogą spowolnić rozwój choroby.

Niewydolność serca – powikłania i rokowania

Niewydolność serca może prowadzić do szeregu poważnych powikłań. 

• Jednym z najczęstszych są zaburzenia rytmu serca, np. migotanie przedsionków, które zwiększają ryzyko powstawania zakrzepów i udaru mózgu.
• Postępujące osłabienie mięśnia sercowego może prowadzić do zakrzepicy w jego jamach, a w konsekwencji do zatorowości obwodowej (udar mózgu, zator tętnic kończyn dolnych). Zatorowość płucna nie jest zwykle bezpośrednim następstwem niewydolności serca (rozwija się częściej wskutek zakrzepicy żył głębokich), jednak u osób ze zdiagnozowaną chorobą ryzyko jej wystąpienia jest podwyższone.
• Przewlekłe niedotlenienie tkanek i przeciążenie krążenia prowadzi do uszkodzenia innych narządów, szczególnie nerek (tzw. zespół sercowo-nerkowy) i wątroby (stłuszczenie, włóknienie, marskość sercowa), co dodatkowo komplikuje leczenie.
• Typowym następstwem niewydolności serca jest także pogorszenie wydolności fizycznej i szybkie męczenie się, które wynikają z niedotlenienia mięśni szkieletowych, zmniejszonego przepływu krwi oraz osłabienia ogólnej wydolności organizmu.

Rokowanie u osób z niewydolnością serca zależy od wielu czynników: stopnia zaawansowania choroby, wieku, schorzeń współistniejących (cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, przewlekła choroba nerek) oraz skuteczności leczenia.