Kontaktowe zapalenie skóry – objawy, przyczyny, rodzaje

Najważniejsze informacje:

• Kontaktowe zapalenie skóry, określane również wypryskiem kontaktowym, jest spowodowane bezpośrednim kontaktem z substancją drażniącą lub alergenem.
• Zapalenie skóry z podrażnienia to wynik uszkodzenia chemicznego skóry (np. przez detergenty lub środki czyszczące), które prowadzi do uwalniania mediatorów zapalnych. 
• Alergiczny wyprysk kontaktowy pojawia się, gdy skóra ma styczność z substancją alergizującą (np. nikiel, lateks czy parabeny), co aktywuje odpowiedź immunologiczną.
• Do objawów kontaktowego zapalenia skóry zaliczane są zaczerwienienie i swędzenie skóry oraz wystąpienie na jej powierzchni pęcherzy i łusek. 

Zmiany skórne wynikające z podrażnienia lub alergii należą do najpowszechniejszych dermatoz. Wielu z nas choć raz miało do czynienia ze stanem zapalnym w postaci wyprysku kontaktowego (kontaktowego zapalenia skóry). Chociaż w większości przypadków objawy choroby skóry są łagodne i ustępują po wyeliminowaniu czynnika drażniącego lub alergenu, niektóre przypadki mogą wymagać interwencji medycznej. Omawiamy szczegółowo rodzaje, objawy i przyczyny wyprysku kontaktowego. 

Kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk kontaktowy)

Kontaktowe zapalenie skóry, znane również jako wyprysk kontaktowy (łac. contact dermatitis, ICD-10 = L23), jest jedną z najpowszechniejszych form zapalenia skóry. To schorzenie rozwija się w wyniku bezpośredniego kontaktu skóry z substancją drażniącą lub alergenem. 

Ze względu na miejsce występowania wyprysku kontaktowego można mówić m.in. o:

• kontaktowym zapaleniu skóry rąk,
• kontaktowym zapaleniu skóry dłoni,
• kontaktowym zapaleniu skóry twarzy,
• kontaktowym zapaleniu skóry powiek,
• kontaktowym zapaleniu skóry stóp.

Kontaktowe zapalenie skóry może przybierać formę przewlekłą lub ostrą. W przypadku postaci ostrej objawy rozwijają się szybko, często po jednokrotnym kontakcie z czynnikiem wywołującym reakcję. Z kolei przewlekłe zapalenie skóry może występować przez dłuższy czas, z okresami zaostrzeń i remisji.

Rodzaje kontaktowego zapalenia skóry

Wyprysk kontaktowy to reakcja skórna o charakterze miejscowym spowodowana bezpośrednią stycznością z czynnikiem drażniącym bądź alergenem. W jej wyniku pojawia się stan zapalny obejmujący naskórek i skórę właściwą.

Kontaktowe zapalenie skóry można podzielić na dwa główne typy: niealergiczne (z podrażnienia) i alergiczne. Oba mają nieco inne podłoże, przebieg i sposób leczenia. Co ważne, zarówno wyprysk kontaktowy niealergiczny, jak i alergiczny mogą występować jednocześnie. 

Drażniące kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk kontaktowy z podrażnienia)

Jest to najczęściej występujący typ zapalenia skóry. Powstaje w wyniku bezpośredniego kontaktu skóry z substancją drażniącą, która uszkadza zewnętrzną warstwę naskórka. 

Tego typu zapalenie może pojawić się po krótkotrwałym kontakcie z silnie drażniącą substancją (np. rozpuszczalnikami) lub po długotrwałej, regularnej ekspozycji na mniej agresywne środki (np. detergenty).

Objawy mogą wystąpić natychmiast po kontakcie lub narastać stopniowo. Do charakterystycznych objawów drażniącego kontaktowego zapalenia skóry należą zaczerwienienie, pieczenie, a także suchość i łuszczenie się skóry. Ten rodzaj zapalenia zwykle ustępuje po wyeliminowaniu kontaktu z drażniącą substancją i stosowaniu odpowiednich środków łagodzących.

W przypadku drażniącego zapalenia skóry, czynniki takie jak niska wilgotność czy uszkodzenia mechaniczne skóry mogą również zwiększać jej podatność na działanie drażniących substancji.

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (alergiczny wyprysk kontaktowy)

Ten rodzaj zapalenia skóry ma związek z odpowiedzią układu odpornościowego na kontakt z alergenem. W wyniku uczulenia, układ immunologiczny reaguje nadwrażliwością na określoną substancję, która normalnie nie powinna powodować problemów. W odróżnieniu od drażniącego zapalenia skóry, alergiczne zapalenie może wystąpić nawet po minimalnym kontakcie z alergenem.

W przypadku alergicznego zapalenia skóry objawy mogą się pojawić z opóźnieniem, nawet kilka dni po ekspozycji na alergen. Często obserwowane są pęcherzyki, zaczerwienienie, swędzenie i łuszczenie się skóry. W przypadku długotrwałej ekspozycji, stan zapalny może się nasilać, a zmiany skórne mogą przekształcać się w przewlekłe.

Jak często występuje kontaktowe zapalenie skóry?

Kontaktowe zapalenie skóry jest jednym z najczęściej występujących schorzeń dermatologicznych, wiążących się z przewlekłymi i dokuczliwymi dolegliwościami fizycznymi. Szacuje się, że może ono dotykać od 1 do 20% populacji. 

Wystąpienie zmian skórnych zależy zarówno od wewnętrznych, jak i zewnętrznych czynników drażniących lub alergizujących. 

Wyprysk kontaktowy może dotknąć osoby w każdym wieku, chociaż najczęściej diagnozuje się go u dorosłych. Osoby, które są szczególnie narażone na wystąpienie kontaktowego zapalenia skóry, to te, których praca wiąże się z regularnym kontaktem z substancjami drażniącymi lub alergenami, co dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Wyprysk kontaktowy nie jest chorobą zakaźną i nie przenosi się z osoby na osobę.

Podrażnieniowe kontaktowe zapalenie skóry jest powszechnym problemem w praktyce dermatologicznej i w wielu krajach stanowi najczęściej diagnozowaną chorobę zawodową skóry. Rozwija się w wyniku kontaktu skóry z drażniącymi substancjami w środowisku lub w miejscu pracy.

Substancje drażniące, takie jak mydła, detergenty, roztwory kwasów i zasad, rozpuszczalniki organiczne, żywice, kleje, farby i tusze, środki owadobójcze, nawozy sztuczne, włókna szklane mogą uszkadzać barierę ochronną skóry i zwiększać jej wrażliwość na alergeny. 

Objawy kontaktowego zapalenia skóry

Objawy wyprysku kontaktowego (wywołanego kontaktem z alergenem lub substancją drażniącą) są charakterystyczne i podobne niezależnie od rodzaju alergenu lub drażniącej substancji. Mogą z kolei różnić się w zależności od indywidualnej reakcji skóry. 

Reakcja może być miejscowa lub rozprzestrzeniać się na większe obszary ze względu na stopień wrażliwości skóry.

Do najczęstszych objawów wyprysku kontaktowego zalicza się:

• wysypkę kontaktową – mającą charakter rumieniowo-obrzękowy,
• świąd i pieczenie – swędzenie jest jednym z pierwszych i najbardziej dokuczliwych objawów, może być intensywne i utrudniać codzienne funkcjonowanie;
• rumień – zaczerwienienie skóry w miejscu kontaktu z substancją drażniącą lub alergenem to kolejny częsty symptom tej dermatozy;
• pęcherze i grudki – na powierzchni skóry mogą pojawić się małe, wypełnione płynem pęcherzyki, które łatwo pękają, prowadząc do powstawania strupów i ran;
• suche, łuszczące się plamy – w zaawansowanych przypadkach, szczególnie przy przewlekłym kontakcie z alergenem lub drażniącym środkiem, skóra może zacząć się łuszczyć, a nawet pękać;
• obrzęk – w niektórych przypadkach obszar dotknięty zapaleniem może być opuchnięty i tkliwy na dotyk;
• zmiany skórne – długotrwałe narażenie na czynniki powodujące zapalenie może prowadzić do trwałych zmian skórnych, takich jak zgrubienia skóry (zliszajowacenie), blizny czy przebarwienia.

Objawy kontaktowego zapalenia skóry mogą się pojawić wkrótce po ekspozycji na substancję wywołującą reakcję (w przypadku zapalenia o podłożu drażniącym) lub po kilku dniach (w przypadku alergii). W zależności od charakteru kontaktu i siły reakcji, objawy mogą ustąpić samoczynnie po usunięciu czynnika sprawczego lub wymagać interwencji medycznej.

Obserwując u siebie objawy alergii kontaktowej lub wyprysku z podrażnienia, warto umówić się na konsultację u lekarza dermatologa. Na podstawie diagnozy dopasuje on odpowiednie leczenie kontaktowego zapalenia skóry. W terapii wyprysku kontaktowego stosuje się głównie leki przeciwzapalne, takie jak kortykosteroidy, a także emolienty w celu regeneracji bariery ochronnej skóry.

Przyczyny kontaktowego zapalenia skóry

Wyprysk kontaktowy skóry może być wywołany przez różne czynniki, które można podzielić na drażniące i alergizujące.

Substancje drażniące

W kontakcie z drażniącymi substancjami skóra reaguje odruchowo. W przeciwieństwie do reakcji alergicznej, kontakt z substancją o działaniu drażniącym nie wywołuje reakcji immunologicznej, a jedynie podrażnia skórę. 

Do najczęściej spotykanych drażniących substancji należą:

• detergenty i środki czyszczące,
• chemikalia przemysłowe (np. rozpuszczalniki),
• niektóre kosmetyki, szczególnie te zawierające alkohol,
• mydła o wysokim pH,
• kwaśne lub zasadowe substancje (np. kwasy, zasady),
• metale (np. chrom, nikiel).

Długotrwałe narażenie na te substancje, zwłaszcza bez odpowiednich środków ochronnych, może prowadzić do przewlekłego zapalenia skóry.

Alergeny

W przypadku alergicznego zapalenia skóry (wyprysku mającego podłoże alergiczne), układ odpornościowy reaguje na kontakt z substancją, która normalnie nie jest szkodliwa. Dochodzi do reakcji nadwrażliwości typu IV, co oznacza, że objawy mogą wystąpić dopiero kilka dni po kontakcie. 

Za najczęstsze alergeny kontaktowe uznawane są:

• chrom, nikiel i kobalt obecne m.in. w biżuterii oraz elementach wykończenia odzieży,
• przeciwutleniacze i przyspieszacze wulkanizacji gumy zawarte np. w rękawiczkach lateksowych, butach, rajstopach, balonach,
• substancje czynne niektórych leków, np. kwas acetylosalicylowy, sulfonamidy, 
• monomery akrylu używane do produkcji lakierów do paznokci czy cementu ortopedycznego,
• parafenyleno­dwuamina (PPD), czyli sztuczna henna znajdująca się w składzie farb do włosów i tatuaży,
• nieutwardzone żywice epoksydowe obecne w farbach, laminatach i lakierach,
• niektóre składniki kosmetyków, takie jak parabeny czy zapachy,
• substancje roślinne, np. trujący bluszcz i rumianek.

Alergia może pojawić się nagle, nawet po latach bezproblemowego kontaktu z daną substancją. Dlatego trudno jest przewidzieć, kto jest na nią podatny.

Kontaktowe zapalenie skóry u niemowląt i dzieci

Kontaktowe zapalenie skóry u niemowląt i dzieci najczęściej występuje w postaci podrażnienia, szczególnie w wyniku kontaktu z substancjami drażniącymi (np. w pieluszkach, detergentach, czy produktach do pielęgnacji skóry). Podrażnienie jest bardziej powszechne ze względu na wrażliwą skórę oraz częste narażenie na czynniki drażniące.

Kontaktowe zapalenie skóry o podłożu alergicznym u niemowląt i dzieci również może wystąpić. Alergiczny wyprysk kontaktowy u dzieci najczęściej wywołują:

• nikiel znajdujący się np. w zapięciach w ubranek dziecięcych, 
• neomycyna, czyli rodzaj antybiotyku stosowanego m.in. w leczeniu zapalenia spojówek, 
• konserwanty (takie jak mertiolat, formaldehyd, quaternium-15) powszechnie wykorzystywane w produkcji np. kropli do oczu i innych preparatów medycznych, 
• substancje zapachowe, np. balsam peruwiański,
• lanolina obecna w składzie wielu kosmetyków.

Drobne grudki w różnych miejscach na ciele, wysypka wokół ust u dziecka i wysięk na skórze zdarzają się zarówno w przebiegu kontaktowego, jak i mogą wskazywać na atopowe zapalenie skóry. Dermatozy te są trudne do odróżnienia, dlatego bardzo wiele może wnieść obserwacja malucha, która pozwala wskazać prawdopodobną przyczynę stanu zapalnego. 

Wyprysk kontaktowy – kto znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka? 

Zapalenie kontaktowe skóry – wynikające zarówno z alergii, jak i z podrażnienia – pojawia się przeważnie u osób dorosłych. To dorośli, znacznie częściej niż dzieci, mają styczność z potencjalnie niebezpiecznymi substancjami.

Kontaktowe zapalenie skóry u dzieci wiąże się zwykle z użyciem kosmetyku, detergentu czy leku zawierającego alergen, a ustępuje po zakończeniu ekspozycji na daną substancję. 

Osoby dorosłe mogą być narażone na codzienny, bezpośredni kontakt skóry z czynnikami o potencjale alergizującym lub drażniącym i zmagać się z wypryskiem kontaktowym przez lata.

Nie bez przyczyny wyprysk kontaktowy jest wymieniany wśród chorób zawodowych. Na wystąpienie wyprysku kontaktowego narażeni są przede wszystkim:

• personel sprzątający,
• pracownicy budowlani i remontowi oraz stolarze,
• pracownicy przemysłowi zajmujący się przetwórstwem żywności, produkcją tworzyw sztucznych, a także obróbką metali i materiałów gumowych,
• mechanicy i operatorzy maszyn,
• fryzjerzy, kosmetyczki, stylistki paznokci,
• dentyści i technicy dentystyczni,
• lekarze i pielęgniarki,
• rolnicy, sadownicy, ogrodnicy i kwiaciarze.

Do niedawna jednym z głównych czynników wywołujących alergiczne kontaktowe zapalenie skóry i zapalenie z podrażnienia było noszenie gumowych rękawic z lateksu. Zmieniło się to po wprowadzeniu do powszechnego użytku bezpudrowych rękawic wykonanych z innych materiałów, np. nitrylowych, winylowych i neoprenowych.